1 дәріс: Психология ғылым ретінде. Психология пәні, міндеттері, принциптері мен әдістері. Психологияның пайда болу тарихы. Тақырып бойынша қарастырылатын сұрақтар
Психология пәні бойынша көзқарастар эволюциясы
жүктеу/скачать 32,6 Kb.
|
1 дәріс. Психологияға ғылым ретінде
| 2. Психология пәні бойынша көзқарастар эволюциясы.
Ғылым ретінде психология нені сипаттайды? Оның ғылыми ілімдеріне не кіреді? Бұл сұрақтарға жауапты психология ғылымының тарихынан іздеп, психологияны әр даму кезеңіне орай өзінің зерттеу пәніне деген көзқарасының өзгеретінін байқау қажет. Психология өте ертеден келе жатқан ғылым салаларының бірі, бірақ та жеке ғылым ретінде дамығанына бір ғасырдай уақыт болды. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында, белгілі психолог Г.Эббингауз психологияның тарихы алды ұлан ғайыр, ал тарихы қысқа -, деген болатын. Психология ғылымының даму тарихы 2 кезеңге бөлінеді. Оның біріншісі 2500 жылға созылған, ежелгі гректің ғалымы Аристотель (384-322) есімімен байланысты. 2500 жылға созылған осы кезеңде психология басқа ғылымдармен (философия, медицина, әдебиеттану, жаратылыстану т.б.) аралас дамыды. Оның 2-ші тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, дербес эксперименттік ғылым болуына себепкер болды. Психиканың алғашқы идеялары анимизммен байланысты болды (лат. анима-рух, жан) - ежелгі көзқарастар, оған сәйкес әлемде бар нәрсенің жаны бар. Жан денеден тәуелсіз, барлық жанды және жансыз заттарды басқаратын субъект ретінде түсінілді. Ежелгі грек ойшылы Платонның (427-347) пікірінше, адамның жаны («жан мәңгі өлмейді, өшпейді», - деп тұжырымдады) денемен біріккенге дейін бар. Ол әлемдік жанның бейнесі. Жан құбылыстарын Платон ақыл-ой, батылдық (қазіргі мағынада – ерік) және құмарлық (қажеттіліктер) деп бөледі. Ақыл-ой баста, батылдық – кеудеде, құмарлық – іш қуысында орналасады. Барлық адамдар, Платон бойынша, ақылды, батыл және тек тән ләззаттарын іздейтіндер болып бөлінді. Аристотельдің пікірінше, «Жан тәннің өмір сүру формасы», оның барлық өмірлік функцияларының себебі мен мақсаты. Оның «Жан туралы» трактаты - бұл ұзақ уақыт бойы психологияның негізгі жетекшісі болып қала беретін алғашқы арнайы психологиялық шығарма, және Аристотельдің өзін психологияның негізін қалаушы деп санауға болады. Ол жанға субстанция ретінде қарауды жоққа шығарды. Сонымен бірге ол жанды материядан (тірі денеден) оқшауланған түрде қарау мүмкін емес деп есептеді. Аристотельдің айтуынша, жан - бұл мақсатты түрде жұмыс істейтін органикалық жүйе. Адамның мінез-құлқының қозғаушы күші - бұл ләззат немесе наразылық сезімімен байланысты тілек (дененің ішкі белсенділігі). Ойлау жалпы ұғымдарды, пайымдаулар мен тұжырымдарды құрастырумен сипатталады. Интеллектуалды қызметтің ерекше түрі - бұл ақыл (интеллект), ол сырттан құдайлық интеллект түрінде енгізілген. Орта ғасырларға тән атмосфераның әсерінен (яғни, қоғамның барлық аспектілеріне) жанның құдайлық, табиғаттан тыс принцип екендігі туралы идея бекітілді, сондықтан рухани өмірді зерттеу теологияның міндеттеріне бағынуы керек. Адамның пайымдауына материалдық әлемге бағытталған жанның сыртқы жағы ғана берілуі мүмкін. Жанның ең үлкен рәсімдері тек діни (мистикалық) тәжірибеде қолжетімді. XVII ғасырдан бастап психологиялық білімнің дамуында жаңа дәуір басталады. Ол адамның рухани әлемін негізінен қажетті эксперименттік базасыз жалпы философиялық позициядан түсінуге тырысуымен сипатталады. Р. Декарт адамның жаны мен оның денесі арасындағы толық айырмашылық туралы қорытындыға келеді: ол адамның ішкі мүшелері ғана емес, тіпті дене әрекетінің де жанға ешқандай қатысы болмайтыны жөнінде пікір айтып, дәлелдеді. Декарт ғылымға бірден екі түсінікті енгізді: рефлекс және сана. Алайда, жан денеде қозғалыс жасай алады. Бірақ, ол өз ілімінде жан мен тәнді бір-біріне қарама-қарсы қойды да, өзара тәуелсіз екі болмыс – материя және рухтың жасайтынын уағыздады. Сондықтан психология тарихында бұл ілім «дуализм» деген атаққа ие болды. Бұл қарама-қайшылық дуалистік ілім психофизикалық деп аталатын проблеманы тудырды: адамдағы дене (физиологиялық) және психикалық (жан) процестер қалай байланысты? Декарт мінез-құлықтың детерминистік (себептік) тұжырымдамасының негізін дененің сыртқы физикалық тітіркенуге тұрақты моторлық реакциясы ретінде өзінің орталық рефлекс идеясымен құрды. Дуалисттердің көзқарастары бойынша, психикалық мидың функциясы емес, оның өнімі емес, бірақ мидың сыртында, оған тәуелді емес сияқты өмір сүреді. ХІХ ғ. психологиясындағы дуалистік ілімдердің негізінде психофизикалық параллелизм деп аталатын идеалистік теория кеңінен таралды, бұл психикалық және физикалық қатар жүреді: бір-біріне тәуелсіз, бірақ бірге өмір сүреді деп мәлімдеді. Осы уақыттан бастап Психология пәні туралы жаңа идея пайда болады. Ойлау, сезіну, тілек қабілеттерін сана деп атай бастады. Осылайша психика санаға теңестірілді. Голланд философы Б.Спиноза (1632-1677) Декарт ілімімен бөлінген адам денесі мен жанын қайта қосуға әрекет жасады. Жан мен дене бірдей материалдық себептермен анықталады. Спиноза бұл тәсіл психикалық құбылыстарды геометриядағы сызықтар мен беттер сияқты дәл және объективті түрде қарастыруға мүмкіндік береді деп санайды. Неміс философы Г.Лейбниц Декарт орнатқан психика мен сананың теңдігін қабылдамай, бейсаналық психика ұғымын енгізді. Адамның жан дүниесінде психикалық күштер - сансыз шағын перцепциялардың (қабылдаулардың) жасырын жұмысы үздіксіз жүреді. Олардан саналы тілектер мен құмарлықтар пайда болады. жүктеу/скачать 32,6 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|