1 дәріс сабақтарының тақырыптары. Арнайы педагогика пәні, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні. Арнайы педагогиканың бөлімдері
-дәріс. Сөйлеу тілі зақымдалған балалардың даму ерекшеліктері, этиологиясы, патогенезі
жүктеу/скачать 163,9 Kb.
|
1 д ріс саба тарыны та ырыптары. Арнайы педагогика п ні, ма сат
| 9-дәріс. Сөйлеу тілі зақымдалған балалардың даму ерекшеліктері, этиологиясы, патогенезі
Логопедия – сөйлеу тілі, оның дамуын, бұзылуын зерттейтін және оны арнайы оқыту мен тәрбиелеу тәсілдерін қолдану арқылы түзету мен болдырмауын қарастыратын ғылым. Логопедия өз дамуында неврология, нейропсихология, нейролингвистика, психология мен педагогика ғылымдарына негізделеді. Аталмыш ғылымдар логопедия үшін өз маңыздылығын білдіреді, өйткені сөйлеу тілдің бұзылыстарының пайда болу механизмін, кемістіктін құрамын ғылыми тұрғыдан зерттеп, сөйлеу тіліндегі кемістіктерді түзету әдістерін әзірлеуге мүмкіндік береді. Сөйлеу тіліндегі кемістіктерді зерттеу және оларды түзету саласы XIX ғасырдың ортасынан дами бастаған. А.Куссмауль, И.А.Сикорский атты ғалымдар бала жастағы сөйлеу тіліне назар аударып, нақты кемістіктерді олардың себептерін, клиникалық көріністерін зерттеген. Қазіргі логопедия сөйлеу тіліндегі түрлі ауытқушылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеу және оларды жою, азайту, түзету жолдарын әзірлеумен айналысады. Қазіргі логопедияда мектеп жасына дейінгі, мектептегі, жеткіншектер мен ересектер тұлғаларға көмек көрсету салаларын ажыратуға болады. Сөйлеу тілінің дамуы мен оның кемістіктерін түзету мен сақтандыру логопедиялық ықпал жасау логопедияның негізгі бағыты есептеледі. Логопедияның маңызы тілдің әлеуметтік маңызымен тығыз байланысты. Тілдің белгілі екі қызметі бар, біріншісі - адам мен адамды өзара қатыстыру, байланыстыру құралы ретінде пайдалану болса, екіншісі - айтайын деген ойды жеткізу мен түсіндіру құрал ретінде. Онсыз адамдар ұйымдасқан түрде бірігіп тіршілік жасай алмас еді, табиғаттың күшіне қарсы күресе алмас еді, өзара түсінісіп, дегеніне жете алмас еді. Тілдің сөйлегенде зақым алуы, дыбыстың дұрыс қолданылмауы адамның әлеуметтік белсенділігіне, жеке басының қызметіне, сонымен бірге психикалық дамуына әсерін тигізуі мүмкін. Мысалы, кейбір дыбыстардың үндестік нақышымен дұрыс айтылмауы адамның өзіне немқұрайлы , салғырт қараған соң, сөзінің сұлулығы жойылады да, кісімен мәнерлеп сөйлесуіне кедергісін тигізеді. Күрделі тіл мүкістігі немесе тұтықпа сияқты сөйлеу тілінің кемістіктері мектепте баланың оқу үлгерімінің төмендеуіне себепті болса, есейгенде мамандықты таңдауына да қиын түседі. Біздің тіліміз ойлаумен тығыз байланысты. Баланың тілін дамытумен біз оның ой қабілеттерін де дамытамыз. Тіл ойдын құралы деп айтылады, өйткені сөз арқылы ойлай аламыз. Адамның ойлау тек тілі арқылы ғана туып және сол арқылы қолданылады. Баланың дұрыс, таза сөйлеуіне, ойың дамыту аса маңызды құрал. Сөз қорының шектеулігі мен таязыдығы, тілдің толық жетілмеуі таным процестерінің жетілмеуіне де жағымсыз әсерін тигізеді. Таза әдеби тілде сөйлеуге үйрету жұмысы мектеп жасына дейінгі баланы эстетикалық тәрбиесінің маңызды саласы. Баланың әдемілік сезімдерің дамыту тек дыбыс үндестігін дұрыс айтуды пайдалана біліумен шектестіріп қоймай,өз тілің әрі бейнелі түрде мәнерлеп оқып, сөйлеуге үйрету арқылы болады. Сөйлеу тіліндегі кемістік ауру емес екенің ескерген жөн. Ал басқа бір аурумен сырттағанда, соның салдары пайда болуы мүмкін. Сондықтан сөйлеу тіліндегі ауытқушылығы бар тұлғаны науқас деуге болмайды. Дыбысты дұрыс айтуға үйрету немесе фонематикалық естуін дамыту кезінде дыбысты талдау, жинақтау сияқты педагогикалық тәсілдер логопедияда жиі қолданылады. Логопедиялық тәжірибеде дәрігер мамандардың қызметін пайдалану жиі кездесетін жағдай. Сол тәжірибеде келесі тәслдер жүзеге асады: операция жасау, протездеу, жақ сүйегін түзету және тістерді реттеу, дәрі дәрмекпен емдеу, физиотерапиялық, психотерапиялық емді қолдану. Логопед-мұғалімі педагогика мен медицинаның ықпалына сүйене отырып кешенді түрде көмек көрсетеді - бұл логопедияның жетекші принципі. Мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде ауықушылықтары бар балаларға арналған мекемелердегі мамандар жалпы білім беретін міндеттерден басқа сезіммен байланысты (сенсорикалық), долылық (аффективная) қайсарлығындағы, ой өрісіндегі, сөйлеу тілі мүкістігіне байланысты кемшіліктерді түзетуге бағытталған бірқатар жұмыстарды орындайды. Ол өз назарын ақыл ойымен жалпы дамуында ауытқуы бар балалардың кемістіктерін түзетуге және қоршаған орта түралы түсініктерін байытумен ғана шектемейді, сақтаулы анализаторларды жетілдіруге тырысады. Баламен қарым-қатынас жақсы болған жағдайда сөйлеу тілі түсінігінің дәрежесі анықталғанда ықыласының орнықтылығы мен тапсырманы дұрыс ұққанда балалар дыбыстарды және жеңіл сөздерді еліктеп қайталайды. Практикалық әрекетте баланы жеңіл сөздерді немесе сөздің буындарын еліктеп қайталауға талаптандыру қажет. Логопедия сабақтарында бір сөздің әр түрлі тұлғадағы салыстыруымен ескеріп бір тектес көп жаттығулар өткізіледі. Бір сөз әр түрлі сөз тіркестерінде неғұрлым жиі берілсе, соғұрлым балалар грамматикалық категорияларды тез меңгереді. Сөйлеу тілінің негізгі кемістіктері: Дислалия - есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі аппаратының иннервациясы сақталған калпында сөйлеу тіліндегі дыбыс айтудың бұзылуы. Этиологиялық себептер негізінде дислалияның екі түрі бар: механикалық және функционалды дислалия. Механикалық дислалия дыбыстарды айтқан кездегі қажетті орнымен іс-қимылдары мен қызметті атқаратын сөйлеу тілі мүшелерінің ауытқушылықтарына тәуелді, ал функционалды дислалия қоршаған ортада сөйлеу тәртібіндегі жағымсыз әсерге байланысты пайда болады. Дисфония-дыбыссыздык, дауыс шықпау. Дисфония көбіне жұтқыншақтың, тамақтың, созылмалы ауруларына байланысты пайда болады. Ринолалия - немесе маңқа сөйлеу тілі аппаратының анатомиялық-физиологиялық ақауларына байланысты дауыстың әуезділігі мен дыбыстардың айтылуы бұзылады. Артикуляция және фонация, дауыс механизмдерінде елеулі ақаулықтары болады және осыған байланысты дыбыстардың мұрыннан және ауыз жұтқыншағынан естілу әуендерінің тазалығы, анықтығы бұзылады. Дизартрия сөйлеу барысында көбінесе сал ауруына, түйілуге, гиперкинез бен атаксияға байланысты сөзді анықтап айта алмау, яғни артикуляцияның бұзылуы. Дизартрияда көп дыбыстар дұрыс айтылмайды,сол себепте сөздер түсініксіз, созылыңқы, бөлшектеліп айтылады. Дистрафия - жазу қабілетінің бұзылуы. Грамматикалық ережелерді білгенімен сөздерді, сөйлемді қате жазады. Дистрафия көбінесе ауызекі сөйлеу бұзылғанда (алалия, афазия, дизартрия, дислалия, нашар есту) пайда болады. Тұтықпа - сөйлеу аппаратының бұлшық еттерінің тыртысу салдарынан сөйлеу тілінің жылдамдылығы мен ырғақтылығының бұзылуы. Афазия - жартылай немесе толығынан сөйлеу қабілетінен айырылу. Мидың жарақаттануынан, мидағы абцесс, энцефалит ауруларының негізінде пайда болады (Логопедияның терминологиялық сөздігі, құрастырған Өмірбекова Қ.Қ). Сөйлеу тілінде кемістіктері бар балалар көбінесе орта жүйке жүйесінде функционалды немесе органикалық ауытқушылақтармен ерекшеленеді. Мидың органикалық зақымдалу салдарынан бұл топтағы балалар ыстықты, қапырықты, келікті көтере алмайды, бас ауру мен айналу байқалады. Сонымен бірге көбісінде тепетеңдікті сақтау мен қимыл-қозғалыстарында, әсіресе ұсақ моторикасында түрлі жетіспеушіліктер болады. Бұл балалар тез шаршағыш, қозғыш болып сипат алады, бір орында отыра алмайды. Көңіл -күйлері құбылмалы, тез ашуланалып мазасызданады. Осы себептерге тәуелді оқу әрекеті де балаларға қиынға түседі. Зейіні тұрақсыз, есте сақтауы төмен, өз істерін бақылау қиын. Функционалды зақымдыктары бар балалардың эмоциялық дамуы тұрақсыз, невротикалық көрсеткіштерді байқауға болады, әсіресе мінез-құлқысында ашулану немесе тұйықтану сияқты. 2. Сөйлеу тілінде ауытқуы бар балаларға арналған мекемелер жүйесі Мектеп жасына дейінгі сөйлеу тілінде ауытқуы бар балалар арнайы бала бақшаларда және жалпы бала бақшалардағы арнайы топтарда түзетушілік педагогикалық, логопедиялық көмек алады. Бұл бала бақшалардың негізгі міндеттер - - тілі кемістіктерін түзету; - жалпы мектепте білім алуға дайындау; - сөйлеу тілінде ауыр кемістігі бар балаларды арнайы мектепте білім алуға дайындау. Арнайы топтар сөйлеу тілінің фонетико-фонематикалық жетіспеушілігі бар, сөйлеу тілінін жалпы жетіспеушілігі бар, тұтықпасы бар балалар үшін ашылады. Сөйлеу тілінде ауытқуы бар балалар тәрбиелеу мен оқытудың мазмұны арнайы бағдарламаларда көрсетілген, олардың негізгі тараулары: - ойын, - еңбек, - дене және ән күй тәрбиесі, - қарапайым математикалық түсініктерді дамыту, - қоршаған айналамен таңыстыру, - сүрет салу және құрастыру, - сөйлеу тілін дамыту. Сөйлеу тілінде ауытқуы бар балаларға арналған бала бақшалардын тәжірибесі жүргізілетін әрекеттің жоғары нәтижсін көрсетеді, мысалы, тәрбиеленушілердің 80 пайызы жалпы мектепте білім алуын жалғастырады. Келесі мекеме ол логопедтік пунктер - логопедтің басшылығымен ауызша және жазбаша сөйлеу кемшіліктерін жою жөнінде балалармен сабак жүргезетін білім беру ұйымы. Логопедтік пунктті білім беруді басқару органы ашады. Әрбір логопедтік пункте топтардың (сыныптардың) белгілі бір саны бекітіліп беріледі. Бұл ұйымның қызметі "Логопедтік пунктің қызметін ұйымдастыру тәртібі туралы ережесінде" көрсетілген ( "Арнайы білім беру ұйымдары түрлерінің қызметін регламентгейтін нормативтік құқыктық актілерді бекіту туралы" ҚР Білім және ғылым министрінің 2004 ж. 03.09. № 712 бұйрығына 2 қосымшасында). Сөйлеу тілінде ауытқушылақтар бар тұлғалар үшін денсаулық сақтау жүйесінде, нақты емханаларда логопедтік кабинеттер қызмет етеді. Бұл кабинеттерде логопед жүйелі сабақтар өткізу арқылы тіл кемістіктерін түзету жұмысын атқарады, халыққа кеңес береді және сөйлеу тілінде кемістердің алдын алу шаралары туралы білімді насихаттайды. Мұғалім – логопед болып дефектологиялық білімі ("логопедия" мамандығы, қайта даярлық курсынан өткен жағдайдағы "олигофренопедагог" пен "сурдопедагог"), "логопедия" мамандығы бойынша қайта даярлықтан міндетті түрде өткен "орыс (қазақ) тілі мен әдебиеті мұғалімі", "бастауыш сыныптарының мұғалімі" мамандығы бойынша жоғары білімі бар тұлғалар тағайындалады. Мұғалім-логопед жалпы білім беретін мекемелер мұғалімдері үшін белгіленген тәртіппен тағайындалады және жұмыстан босатылады. Мұғалім-логопед балалардың сөйлеу бұзылыстарын уақтылы анықтауға, пунктті жинақтауға түзете оқытудың сапасына жауап береді. Мұғалім-логопедтің жұмысына басшылықты және бақылауды логопедтік пункттің қарамағындағы білім беруді басқару органы, сондай - ақ, логопедтік пункт базасында ашылған мектепке дейінгі ұйымның, мектептін әкімшілігі жүзеге асырады. Бұл топтағы балалар кейбір ереше жағдайларда емханаларда дәрігерлік көмекті қажет етеді (операция, оңалту мен сауықтыру). Ал негізгі мекеме - ол сөйлеу тілінде ауытқушылақтар бар балаларға арналған мектептер жүйесі. жүктеу/скачать 163,9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|