1 дәріс сабақтарының тақырыптары. Арнайы педагогика пәні, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні. Арнайы педагогиканың бөлімдері
жүктеу/скачать 163,9 Kb.
|
|
1 дәріс сабақтарының тақырыптары . Арнайы педагогика пәні, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні. Арнайы педагогиканың бөлімдері 1. Арнайы педагогиканың пәні, мақсаты және міндеттері Арнайы педагогика – педагогикалық білімнің бір бөлігі, құрамдас болғанына қарамастан көлемді, көп аспектілі ғылым саласы /латын тілінен аударғанда specialis - туыс, түрі деген мағынаны білдіреді/. Нақты анықтамасын қарастырсақ, арнайы педагогика -жалпы педагогикалық жағдайда білім алуда қиналатын, немесе мүлде оқи алмайтын кемтар тұлғаларға арнайы білім берудің теориясы мен тәжірибесін зерттейтін ғылым. Қазіргі халықаралық педагогикалық теория мен тәжірибеде «арнайы педагогика» және «арнайы білім беру» ұғымдары кең пайдалынады: мысалы, ағылшынша special education, французша – education speciale, испан тілінде – реdagogoica especial, немісше – sonderpadagogik деген анықтамалар дәстүрлі қолдануда. Өйткені «арнайы педагогика» ұғымы жалпыға түсінікті және адамгершілік бағытына сәйкес үйлеседі Арнайы иедагогиканың нысаны - білім алуда ерекше қажеттіліктері бар, яғни кемтар тұлғаларға арнайы білім беру үрдісі, ол педагогикалық феномен ретінде қарастырылады. Арнайы білім беруде зерттеу мен педагогикалық көмек көрсетудің субъектісі- даму мүмкіндіктерінің шектеулі болғандықтан білім алуда ерекше қажеттіліктері бар тұлға. Бұл жерде арнайы окыту- нақты адамның білім алудағы күрделі мәселесін шешуге бағыталған. Арнайы педагогиканың пәні - арнайы оқытудын теориясы мен тәжірибесі. Бүл үрдіс мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың дамуы мен білім алу ерекшеліктерін, тұлғалық қалыптасуы жэне элеуметтену заңдылықтарын зерттейді. Арнайы педагогиканың пәнін білу тұлга дамуындағы дене немесе психикалық кемістікті түзету мен оңалтуға жэне қоғамға біріктіруге тэуелсіз өмір суру деңгейіне қол жеткізу үшін өте маңызды. Арнайы педагогика өз мәселелерін шешуде психолог, педагог ғалымдардың (П.П.Блонский, Л.С. Выготский, А.В.Запорожец, А.Н.Леонтьев, А.А.Люблинская, Д.Б.Эльконин т.б.) теориялық қағидалары мен ілімдеріне сүйенеді. Арнайы педагогика дамушы тұлғаның әлеуметтенуін, өзіне-өзі қызмет көрсетуге үйретуді көздей отырып, бұл мақсаттың мүмкіндігі шектеулі тұлға үшін маңызды екенің көрсетеді, нақты тәуелсіз және еркін өмір сүру мен әлеуметтенудің жоғарғы деңгейіне қол жеткізуді жетекші бағыт ретінде қарастырады. Ал сол мақсатқа жету үшін арнайы педагогика келесі міндеттерді орындайды: - дамудағы кемістікті, ауытқуды түзету; - педагогикалық құралдар арқылы дамудағы кемістікті, ауытқуды теңестіру; - орның толықтыру (компенсациялау); - абилитация (ерте жас кезеңі үшін)-әлеуметік ортаға әлі бейімделмеген ерте жас кезенінде пайда болатын патологиялық жағдайлардың алдын алу емдік-педагогикалық шаралар жүйесін асыру. Ол қоғамда енбектену және пайдалы мүше болу мүмкіндігін туғызады. - сауықтыру жұмыстары (әлеуметтік және тұлғалық) – тұлғаны даярлау мақсатындағы медициналық, әлеуметтік, білімдік және кәсіби сипаттағы кешендерді қолдану. Соңдықтан бұл міндеттер нақты тұлғаға көмек көрсетуге бағытталған деп айтуға болады, мысалы, көруінде ауытқуы бар тұлғаны арнайы тифлотехникалық құралдармен қолдануға үйрету және қоршаған кеңістікте бағыттау дағдыларын қалыптастыру болса, естуінде ауытқуы бар тұлға үшін қалдық естуіне сүйене отырып, сөйлеп тұрған адамның ерін қимылынан ауызша сөйлеуді қабылдау дағдыларын қалыптастыру болады. Сонымен бірге, арнайы педагогиканың өзгеше міндеттер қатарына мүмкіндіктері шектеулі тұлғаны сауықтыру шараларды ұйымдастыру, нақты өзін-өзі қадірлеу сезімін тәрбиелеу, өз тұлғасын барабар бағалау, әлеуметтік мінез-құлықтың сәйкестік формаларын қалыптастыру жатады. Бұл жұмысты атқаруда психолог мамандар ата-аналармен бірлесіп белседі өз үлестерін қосу қажет. Ал төмендегі міндетгер арнайы педагогиканың жетекші мақсатына қол жеткізу үшін аса маңызды болып табылады, олар: - мүмкіндіктері шектеулі жағдайында тұлға дамуының педагогикалық заңдылықтарын зеттеу; - нақты тұлға үшін кемістіктің құрамына сәйкес түзету және теңестіру (компенсация) орнын толықтыру мүмкіндіктерін анықтау; - мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды педагогикалық тұрғыдан топтастыру, жіктеулерді әзірлеу жағдайларын анықтау және негіздеу; - арнайы білім берудің зандылыктарын, мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға арналған педагогикалық жүйелерін зерттеумен қатар жаңа педагогикалық жүйелердің пайда болуын болжау; - арнайы білім беру мазмұны, принциптері, әдістері мен технологиялары және арнайы білімді ұйымдастырудың ғылыми негіздерін, жағдайларын әзірлеу; - арнайы білім беруде педагогикалық - түзету, сауықтыру, оңалту бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру; - мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға қажетті әлеуметтік бейімделуі, оңалту, абилитациялау бағдарламалары мен оларды қолдану жағдайларын зерттеу, талдау және жүзеге асыру; - дамуында кемістігі бар тұлғалар үшін әлеуметтік бейімдеу, кәсіби кеңес беру және кәсіби еңбекке даярлау мен әлеуметтік-еңбектік бейімдеу бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру; - әлеуметтік-мәдени стандарттан тыс мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың өмір сүрудің барлық мәселелерің шешу үшін әлеуметтік педагогикамен байланыста болу; - дамудағы кемістіктердің алдын-алу үшін педагогикалық құралдар мен механизмдерін зерттеу, әзірлеу және жүзеге асыру; - кемтар балалардың ата-анасына психологиялық-педагогикалық қолдау көрсету, кеңес беру, үйрету - мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды қоғамға біріктіру (интеграциялау) беталысын жүзеге асыру, ғылыми зерттеулер жүргізу. 2. Арнайы педагогиканың негізгі ұғымдары мен түсініктері Тарихи арнайы педагогика педагогика ғылымның құрамдас бөлігі болғандықтан, ол жалпы педагогикалық негізгі ұғымдар мен терминдердің көпшілігін пайдаланады. Бірақ, арнайы педагогиканың даму барысында өзіндік ұғымдар аппараты және терминологиясы қалыптасқан. Айтып кететін жағдай арнайы педагогиканың ұғымдар және терминдер шеңбері өте кең, өйткені білімнің жиынтығы түрлі дене және психикалық кемістігі бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу үрдісінде қалыптасып, жинақталған. Баланың психикалық және дене дамуының түрлі салалары: сөйлеу жүйесі, сенсорикалық, зият, ерік сферасы, қозғалысында түрлі денгейде керінуін және түрліше себептерден пайда болуына байланысты. Болашақ арнайы педагог кемістіктің пайда болудың негізгі себебі мен сипатын, ерекшеліктерін оларды түзетудің әдіс-тәсілдерін, сонымен қатар әрине арнайы терминдерді білуі тиіс. Алғашында, арнайы педагогиканың өзіндік терминдері болмағандықтан кемтар балалардың патологиялық, анатомиялық-физиологиялық ерекшелітерін білдіретін көбінесе медициналык терминдер найдаланылды. Арнайы гылыми терминдер медицинадан туындаған, олар: диагностика, ақау, соқыр, түзету, ақыл-есі кемтар, кереңдік, мылқау т.с.с. Арнайы психологияның дамуымен психологиялық терминдер мен ұғымдар қалыптасты, олар диагнозды сипатқа ие болған және нақты психологиялық тексеру нәтижесін білдіреді. Мысалы: 1) дамуы уақытша тежелген балалар; 2) танымдық әрекеті төмен балалар; 3)психомоторикасындағы ауытқуы бар балалар, сияқты ұғымдар тексерудің қорытынды сипатын білдірген. Кейіннен дефектологтар бұл ұғымдарды өз тәжірибелерінде пайдаланып, диагнозды сипатына көңіл бөлмей, дефектологиялық терминдер ретінде қалдырған. Өзіндік педагогикалық ұғымдар мен түсініктердің болмауы медициналық және психологиялық терминдерді арнайы педогогика саласында пайдалануға тура келтірді, педагогтар үшін әлеуметтік мәдени контекстегі олардың диагноздық мәні жойылады. Бұл процес әр қашанда өзекті болғандықтан, арнайы педагогиканың ұғымдық аппаратының дамуына үздіксіз ықпалын тигізеді. Ерекше айтып кететін жағдай, арнайы педагогика дамуының әрбір кезеңінде жаңа терминдердің пайда болуы мен ескірген ұғымдарды алмастыру және аталатын нысандар мен құбылыстардың мағынасын нақты білдірмейтін ұғымдарды қате пайдалану беталысы байқалады. Бір нысанды немесе құбылысты әр ғылым саласы өзінше атайтыны аңық. Соңдықтан бір ұғым басқа ғылымдарда түрлі мағыналық құндылығын әр контекстке байланысты білдіреді. Мысалы, дамуында нақты бір кемістігі бар баланы дәрігер "мидың минимальды дисфункциясы бар бала" десе, психолог - психикалық дамуы тежелген дейді, ал дефектолог сол баланы "білім алуда қиындықтары бар", "мүмкіндігі шектеулі бала" деп айтады. Соңғы он жылдықта тұтас педагогика саласында атаулар мен анықтамаларды қайта қарастыру жұмыстары басталды. Бұл жағдайдың себебі, 70 жыл бойы дамуында кемістігі бар балаларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу саласы «дефектология» атты ғылым болып аталуда. Кеңес дәуірінде дефектология терминінің пайда болуы 20 ғасырдың басында педагогиканың күрт дамуына байланысты. Ол дамушы тұлғаны кешенді қарастыру арқылы педагогиканы байытты және өсіп келе жатқан баланы физиологиялық, психологиялық және әлеуметтік тұрғыда жан-жақты зерттеудің кажеттілігін көрсетіп дәлелдеді. Бұл тұжырымдамалық негіздер жаңадан дамып келе жатқан ғылыми-практикалық сала, яғни дефектологияның іргетасын қалады. Дефектологияның дамуына Мәскеудегі мемлекеттік университетінде дефектология факультетін ашылуы мен дамуында кемістігі бар балаларға белсенді арнайы білім беру тәжірибесі ықпал етті, 1937 жылға дейін сол факультет педология факультеті деп аталған. Бірақ "дефектология" терминмен қатар "арнайы педагогика" және "арнайы психология" термині де пайдаланған. XX ғасырдың ортасында шетел педагогикасы педологиялық ойлардан біртіндеп алшақтап, оның тек оқушыларға жүйелі ықпал етуді ғана қалдырған (психологиялық, физиологиялық, әлеуметтік-мәдени контексте). Кенес дәуірінде болса 1936 жылы «Халықты ағартушылық комитет жүйесіндсгі педагогикалық бұрмалау туралы» атақты қаулы жарық көрді, сөйтіп педология мен осы салада айналысатын ғалымдарды, соның ішінде Л. С. Выготский қудалана бастады. Бүкіл әлемге атақты ғалымның еңбектері 30 жылға дейін пайдалану рұқсатынан айырылған. Ал дефектология ғылымның дамуына өз құнды үлестерін қоскан ғалымдар Дефектология ғылыми-зерттеу институтты басқарушылары И.И.Данюшевский, А.И. Дъячков, Т.А.Власова т.б. Өткен ғасырдың 80-90 жылдарында әлеуметтік-саяси өзгерістерге байланысты "дефектология" ұғымның мәні біртіндеп өзгеріп, жойыла бастады. Нақты, "кемістік туралы ғылымнан дефектология", бір қатар ғылыми салаларға сүйене отырып педагогикалық білімнің өзіндік саласы ретінде бөлінді, негізін қалаған жетекші ғылыми салалары -медицина мен арнайы психология. Сол кездерден бастап ғылым жүйесінде, нақты педагогика құрамында дефектологияның орнын анықтау қажеттілігі өз өзектілігін білдірді. XX ғасырдың 90 жылдарында әлемдік ғылыми бірлестіктермен қарым-қатынастардың дамуы және шетел педагогикалық тәжірибесімен танысу дефектология терминін диагноз қойып, балаларды тек кемістігіне қарай анықтаушы сипатын байқауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар шет елдерінде дефектология ұғымын қолданудан бас тартып, қолайсыздығын көрсетті. Сол кезден бастап кеңес дәуірінде дефектология ұғымынан арнайы педагогика ұғымына көшу кезеңі басталып, басқа балама атауларды іздестіру басталған. Әлеуметтік өзгерістерге тәуелді дефектологияның орнына "түзету педагогика" термині пайдалану құбылыстар байқалды. Бірақ "дефектология" терминмен қатар "арнайы педагогика" және "арнайы психология" термині де пайдаланған. Бұл жерде айтып кететін жағдай "түзету педагогика" ұғымы өзінің диагнозды сипатын білдіреді және арнайы білім берудегі педагогикалық әрекеттің көлемін барлығын тек түзетумен шектейді. Соңымен қатар түзету педагогика ұғымын кәсіби термин мағынасында пайдалану, басқа ұғымдарды қарастырмай еңгізілуіне қарамастан, арнайы педагогика деген ұғым сөздіктерде кездескен. Педагогикалық ғылымдар жүйесінде арнайы педагогиканың пәндік салалары бөлек аталады, олар: сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия. Тоқсаныншы жылдардан бастап түзету педагогикасы термині жалпы білім беретін мекемелерде бейімделуі қиын қалыпты балалар мен жасөспірімдер үшін педагогикалық көмек көрсету мақсатында пайдаланылады. Түзету педагогикасы ұғымы балаға емес оқытудың мазмұнына қатысты мағынада пайдаланған. Түзету педагогикасы-оқыту мен тәрбиелеудің арнайы дара әдістерін қажетсінетін, дене және психикалық кемістігі бар балалар тұлғасының маңызын, заңдылықтарын даму үрдісін басқару беталысын зерттейтін ғылым. Түзету термині бірде арнайы педагогикалық көмектін жекелеген технологиялық компонентер ретінде, әлде мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың қоршаған ортаға лайықты болу мағынасында (медициналық, психологиялық, педагогикалық) пайдалынады. Қазіргі әлеуметтік құқық, қоғамдағы адамгершілік көзқарас мүмкіндіктері шектеулі тұлға дамуындағы кемістікті түзеу емес жеке дара ерекшіліктерін ескере отырып сол кемістікті түзету үшін көмектін түрлерін (медициналық, әлеуметтік, психологиялық, педагогикалық тұрғыдан) қамтамасыз етудің өзектілігін білдіреді. "Емдеу педагогика" термині өз атына сәйкес педагогикалық әдістермен емдеуді білдіреді. Бұл жерде педагогиканың медицина саласындағы қызметтерді орындай алмайтыны ақиқат, бірақ мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды емдеу арқылы қолдауды қажетсінетіні де анық. Сондықтан арнайы білім беруде медициналық қолдау көрсету деуге болады, ал мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың барлығын ауру деп атау дұрыс емес. Емдеу ұғымын терапия ұғымынан ажырату қиын мәселе, өйткені бір мағынаны білдіреді. Ал арнайы білім беру саласында психотерапиялық шаралар кең қолданылады, мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеуде гипноз, арттерапия, ойын арқылы емдеу, ертегімен емдеу, кітаппен емдеу психологиялық жаттығуды пайдалану. ("Психотерапия в дефектологии" құрастырған Н.П.Вайзман) Психокоррекция – емдеу педагогикасы ұғымын ажыратады К.Д.Ушинский педагогиканы емдеу өнерімен салыстырады. Дәрігер мен педогогты адамның жеке тұлғасына ықпал ету, баланың әлеміне үңілу қажетілігі жақындастырады. Емдеу педагогикасы термині XX ғасырда неміс ғалымдар еңбектерінде кеңінен кездеседі. Ал, Ресейде атақты дәрігер-психиатрлер А.С. Грибоедов, В.П.Кащенко Г.И.Россолимо психикалық дамуында кемістігі бар балаларды емдеу ісімен айналыса отырып осы терминді пайдаланған. Ал, бүгінгі таңда отандык педагогикалық тәжірибе аталмыш термин сирек пайдаланалады, тек мамандардың кәсіби саласында және ол ескірген болып саналады. Әлеуметтік қорғау мен құқықтык сала аясында жалпыға мәлім ретінде мүгедек атты ұғым кездеседі. Ал құқықтық мүмкіндіктері шектеулі тұлға термині жиі қолданылады. Медициналық тұрғыдан арнайы педагогика келесідей терминдерді пайдаланады, олар: кемтар балалар, дамуында дерті бар балалар, ауытқулары бар балалар. Ал арнайы педагогикада жиі кездесетін түсініктер «дефект», «кеміс» орысша-қазақша сөздікте дефект -ақау, жетімсіздік, кемістік, мүкістік деп аударылады, дефективные дети-кемістігі бар балалар дейді. Ал қазақша-орысша терминологиялық сөздікте (медагогика және психология) кемшілік - недостаток деп беріледі, дефективные дети- кеміс балалар деген. Бірақ қазіргі уақытта, педагогика мен әлеуметтану саласында жоғарыда аталған терминдердің мүмкіндіктері шектеулі тұлғаның намысын кемітіп, білім алудағы ерекше қажеттіліктерін, әлеуметік бейімделу жағдайларын білдірмейді. Сонымен қатар "аномальды", "кемтар балалар" деген терминдерден бас тартып орнына "мүмкіндігі шектеулі тұлға" және "білім алуда ерекше қажеттіліктері бар балалар" терминдерді енгізлігені туралы айту керек. Қазіргі әлемдік арнайы білім берудің теориясы мен тәжірибесінде аталмыш анықтамаларды мақұлдап, кең қолдануда. Қазіргі арнайы педагогика дамудағы кемістік, ақауды нақты адамның даму мүмкіндіктірінің қоғамда қабылданған мінез-құлық және қарым-қатынас, мектептегі білімді меңгеру нормаларға сәйкес болмаған жағдайда пайда болады дейді. Ал жалпыға бірдей әлеуметтік қажеттіліктерді аталмыш адамның меңгере алмаған түрде оңы әлеуметтік мүмкіндіктері шектеулі тұлға деп атауды ұсынады. Соңдықтан арнайы педагогика қазіргі уақытта мүмкіндіктері шектеулі тұлға, ал білім алушылар үшін - білім алуда ерекше қажеттіліктері бар деген аңықтаманы пайдаланады, сол ерекше қажеттіліктерді арнайы жағдайды қамтамасыз ету арқылы қанағаттандыруға болады. Ерекше назар аударсақ, даму мүмкіндіктердің шектелуі –педагогикалық көмек қиындықтардың айнымалы көрсеткіш мағынасын ғана білдіреді. Шетелдегі қазіргі заң және әлеуметтік саласында еңбек ету мүмкіндіктері шектеулі тұлға деген ұғымдар жиі пайдаланады, ол бұрынғы "мүгедек" терминнің орнын басады, өйткені "мүгедек" деген адамның ештеңеге жарамайды, яғни қабілетсіздікті білдіреді. Соңдыктан мүмкіндіктері шектеулі түлға, еңбек ету мүмкіндіктері шектеулі түлға, білім алуда ерекше қажетгіліктері бар түлга терминдері біршама тиімді және адам намысын қорламайтын болып саналады. Сөйтіп дамуында кемістігі бар тұлғаларды көп жыл бойы қалыптасып дәстүрлі жіктеу бойынша келесі топтарын ажыратуға болады: - естімейтіндер; - нашар еститіндер; - көрмейтіндер; - нашар көретіндер; - тіл кемістігі бар; - ақыл-ойы кемтар; - психикалық дамуы тежелген (шет елдерде оқуында қиналатын балалар); - тірек-қимыл-қозғалысында ауытқуы бар; - сезім-ерік аясында ауытқуы бар; - күрделі кемістігі бар. Осы терминдердің әлі күнге дейін негізінде медициналык, психологиялық жақындастық сақталады. Ал 2002 жылы қабылданған ҚР "Кемтар балапарды әлеуметтік және медициналық -педагогикалык түзеу арқылы қолдау туралы" Заң отандық арнайы білім беруде пайдаланатын негізгі терминдер мен аңықтамаларды занды түрде бекітіп тәжірибеге ұсынды, олар:. Кемтар балаларды балаларды әлеуметтік және медициналық -педагогикалық түзеу арқылы қолдау - кемтар балаларға тұрмыс-тіршілігіндегі шектелуді жою және оның орнын толтыру үшін жағдай жасауды қамтамасыз ететін және оларға басқа азаматтармен бірдей қоғам өміріне қатысу мүмкіндіктерін жасауға бағытталған арнаулы әлеуметтік, медициналық және білім беру қызметтерін көрсететін білім беру, халықты әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау ұйымдарының қызметі. Кемтар бала (балалар) белгіленген тәртіппен расталған, туа біткен, тұқым қуалаған, жүре пайда болған аурулардан немесе жарақаттардың салдарынан тіршілік етуі шектелген, дене және (немесе) психикалық кемістігі бар он сегіз жаска дейінгі бала (балалар). Қатер тобындағы бала (балалар) – ерте қолға алынбағандықтан әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау көрсетілмегендіктен , дене және (немесе) психикалық дамуында кенжелеп қалу ықтималдығы жоғары болатын үш жасқа дейінгі бала (балалар). Дене кемістігі-ағзасы (ағзалары) дамуының және (немесе) жұмыс істеуінің ұзақ уақыт бойы әлеуметтік, медициналық, педагогикалық түзеу арқылы қолдауды кажет ететіндей созылмалы бұзылуы. Психикалық кемістік-адамның психикасы дамуының және (немесе) жұмыс істеуінін уақытша немесе тұрақты кемістігі, соның ішінде: сенсорлық бұзылыстардың салдары; сөйлеу бұзылыстары; эмоция-еркі жағынан бұзылыстары; ми зақымдануының салдары; ақыл-ой дамуынын бұзылыстары, соның ішінде ақыл-ой жағынан кенжелеп қалу; психикалық дамуының тежелуі және осыған байланысты оқып-үйренудегі өзіндік қиындықтар. Күрделі кемістік – дене және психикалық кемістігінің кез-келген ұштасуы. Ауыр кемістік – мемлекеттік (оның ішінде арнаулы) білім беру стандартарына сәйкес білім беру қолжетімді болмайтын және оқыту мүмкіндіктері өзіне-өзі қызмет көрсету дағдыларын, қоршаған дүние туралы қарапайым білімдерді және қарапайым еңбек дағдыларын немесе аясы тар кәсіби даярлықты меңгерумен шектелетін дәрежедегі психикалық және (немесе) дене кемістігі. Ерте қолға алу (ерте қолдау) - психикалық - дене бұзылыстары скринингін, медициналық психологиялық-педагогикалық диагностиканы, емдеуді, дамыта окытуды қамтитын, сәби жастағы (үш жасқа) дейінгі балаларды әлеуметтік және медициналық - педагогикалык түзеу арқылы қолдау. Әлеуметтік бейімдеу - нысаналы әлеуметтік және медициналық -педагогикалық қолдау арқылы қолдау процесінде кемтар балалардың қоғамда қабылданған құндылықтарды, мінез-құлық ережелері мен нормаларын игеруі мен қабылдауы және еңбекке даярлануы жолымен әлеуметтік орта жағдайларына белсенді түрде икемделуі. Әлеуметтік жұмыс - жекеленген адамдарға, отбасыларына олардың толық мәнді әлеуметтік жұмыс істеуіне кедергі келтіретін бұзылған немесе жойылған функцияларының орнын толтыра отырып әлеуметтік құқықтары мен кепілдіктерін іске асыруда көмек көрсету жөніндегі қызмет. Скрининг - "қатер" тобындағы балаларды анықтау мақсатымен жаппай стандартталған тексеру. Арнаулы білім беру - кемтар балаларға арнайы жағдайлар жасай отырып білім беру. Мұнда оқыту мүмкіндігі қоршаған орта туралы қарапайым білім алуымен, өзіне-зі қызмет ету дағдысын менгеру мен, қарапайым еңбек дағдысын және кәсіби даярлыкты менгерумен шектеледі. Білім алу үшін арнайы оқыту, арнайы білім беру бағдарламасы мен оқыту эдістері, оқытудың жеке-дара техникалық күрапдары педагогикалық, медициналық, элеулеуметгік және т.б. қызмет көрсету. Түзету - акыл ойы кем және дене дамуында кемістігі бар түлғаның ақауын түзету, емдеу, азайтуға мүмкін болса жоюға бағытталған педагогикалық шаралар немесе құралдар жүйесі. Түзету адамның компенсациялық бейімделу негізінде құрылады. Компенсация (латын сөзі - орын толтыру) сақталған функциялар арқылы бұзылған қызметінің орнын толтыру негізінде ағза қызметін қайта құру үрдісі. Компенсация (толықтыру, теңестіру) арнайы әдістер мен түрлі техникалық құралдарды қолданатын мақсатқа бағытталады және арнайы ұйымдастырылған оқыту жағдайында тиімді болмақ. Компенсация процестері әлеуметтік еңбеке бейімделу жағдайын қамтамасыз ету үшін және қалыпты дамыған тұлғалар ортасына кемтар балаларды біріктіру үшін қажет. Мүмкіндіктері шектеулі тұлғалар әлеуметтік ортамен әрекеттесуде қиыншылықтармен кездеседі, оларда қоршаған ортадағы өзгерістерді қабылдап, талдау қабілетгері төмен болады. Бұл балалардың қоршаған адамдармен қалыпты қарым - қатынас жасау қабілеті де шектеулі, кемістіктің салдарынан. Осыған байланысты арнайы мектептердің маңызды міндеттерінің бірі - әлеуметтік бейімдеу жұмыстары ұйымдастыру. Сауықтыру - өзара тығыз байланысты бірнеше формалары бар, медициналык, психологиялық, педагогикалық, әлеуметік-экономикалық, кәсіби еңбек және тұрмыс шараларының кешенді жүйесінен тұрады. Олардың біреуінсіз толық сауықтыру мүмкін емес. Медициналық тарғыдан алғанда мүгедектердің денсаулығын толық сауықтыру, белсенді өмірге араластыру. Психологиялық тұрғыдан қарағанда сауықтыру өзін-өзі бағалауды қалыптастырудың тұлғалық психокоррекциясы. Педагогикалық тұрғыдан сауықтыру - білім алуға қажетті білім, іскерлік, дағдылы менгеруге бағытталған тәрбие шаралары. Әлеуметтік - экономикалық сауықтыру – мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларды тұрғын үймен, пенсиямен, кемістікке тәуелді қажетті арнайы техиикалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету. Кәсіби еңбекпен сауықтыру- кәсіби еңбектің дәйекті түрін анықтап, оған оқыту, жүмысты жеңілдететен арнайы техникалық құралдарды пайдалануға үйрету, жұмыс орнына бейімдеу Тұрмыстық сауықтыру- мүмкіндіктері шектеулі тұлғалар үйінде және көшеде еркін жүру үшін арнайы протездермен қамтамасыз ету және ғимаратгар мен нақты баспалдақтарын тірек-қимыл қозғалысында ауытқуы бар тұлғалар үшін бейімдеу. Сонымен, қазіргі арнайы педагогика ұзақ уақыт бойы жинақтаған өзіндік терминологиялық, ұғымдық аппаратын қалыптастырып, пайдаланып жатыр. Бұл мәселе арнайы білім беру саласындағы терминдермен ұғымдардың мәнің ашып, қазақ тіліне аударып, тәжіребеге белсенді еңгізуді білдіргендіктен әлі күнге дейін өзекті деп айтуға болады. 3. Дамудағы кемістіктердің статистикасы мен жіктеулері Арнайы білім берудің сапасын жетілдіру мақсатында мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың саны, арнайы мекемелер туралы т.б. мәлеметтерді жинақтау аса қажетті шаралардың бірі. Қазіргі уақытта халықаралық қоғамдық бірлестіктер (Дүниежізілік денсаулық сақтау ұйымы) дамудағы кемістіктердің түрлері мен пайда болу жиілігі туралы статистикалық деректерді жүйелі жинақтау жұмысын үздіксіз жүргізуде. Ал көптеген өркениетті мемлекеттер статистикалық есепке алу жұмысын өз елінде қабылданған денсаулық пен өмір сүру мүмкіндіктердің шектелуін анықтайтын терминдер мен топтастыруларға сәйкес ұйымдастырған. Әсіресе статистикалық деректерді дамушы елдірде жинақтау қиындық тудырады, өйткені әлеуметтік жағдайлар мен емдік-педагогикалық көмек көрсетудің төмен деңгейде болғандықтан барабар, нақты, толық мәлімет алу мүмкіндіктері төмен. Статистикалық мәліметтердің сииаттамасы әр мемлекеттің өркениет деңгейімен, емдік-педагогикалық, әлеуметтік көмек көрсету сапасымен айқындалады. Байқалған жағдай дамуы төмен деңгейдегі мемлекеттерде көру мен естуінде ауыр органикалық ауытқулары бар тұлғалар саны ең жиі кездесетін көрсеткіш. Ал, білім деңгейі жоғары сатыдағы мемлекеттерде жиі кездесетін қиындықтардың бірі - сөйлеуіндегі кемістіктер, оқу мен жазу және есеп шығаруда проблемалары бар тұлғалардын көптігі. Мүмкіндіктері шектеулі балалар арасында оқуындағы қиындықтары бар балалар (40%)- бірінші орында, зиятында ауытқуы бар балалар - (20%), сөйлеу тілінде аутқуы бар - (20%), басқада кемістіктері бар - (20%). Жалпы мәліметтер бойынша Африкадан басқа барлық мемлекеттерде 1 мың адамға - 3 көрмейтін, ал 5 % халықта естуінде ауытқулары бар. 7 жастан 15 жасқа дейін 100 оқушыға зиятында ауытқулары бар балалар келеді. 800 мәресте ішінде Даун синдромы бар бала туылады. Біздің елімізде мүмкіндікгері шектеулі тұлғалар жөнінде статистикалық мәлімет жинақтау қызметін түрлі ведомстволар атқарады, олар денсаулық сақтау, білім, еңбек және әлеуметтік қорғау. Денсаулық сақтау ұйымдары балалардың тек ауруын тіркеу мен ғана шектеледі, ал баланың даму дәрежесін айқындамайды. 2002 жылы ҚР "Кемтар балаларды әлеуметтік және медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы" Заңда бекітілген скрининг арқылы кемтар және қатер тобындағы балаларды анықтау қызметін азаматтардың денсаулығын сақтау саласындағы уәкелітті органдар атқаруға міндетті. Әлеуметтік қорғау саласында мүмкіндіктері шектеулі тұлғалар жөнінде мәліметтер "мүгедек" деген жағдайды белгілеп, жәрдем ақша төлеумен шектеледі. Білім беру саласында психологиялық-медицина-педагогикалық консультациялар анықтаған мүмкіндіктері шектеулі балалар саны 154870, бұл барлық бала 4 659 500 санынан 3,32 % құрайды. Есепке алынған мүмкіндіктері шектеулі балалардың 27,9 % арнайы білім беру ұйымдардында оқып, түзетушілік көмекпен қамтамас етілген. Білім және ғылым министрлігінің мәліметтері бойынша 17030 мүмкіндіктері шектеулі бала арнайы білім беру ұйымдардында оқытылып жатыр, 6883 - жалпы мектептегі арнайы сыныптарында, 8583 - арнайы білім ұйымдарында түзетушілік көмек алуда, 64854 жалпы мектептегі әдеттегі сыныптарда. Ал даму кемістіктердің көптеген көріністері болғандықтан бір әмбебап жіктеудің құрастыруға күрделі жағдай. Бір кемістік апат немесе созылмалы аурудың салдарынан пайда болса, басқасы ұзақ уақыт бойы жағымсыз жағдайыдың тигізген әсерінен пайда болуы мүмкін. Бұл жерде қандайда кемістікті (ауытқу) медициналық әлде педагогикалық құралдармен қолдау көрсету арқылы толығымен жоюға немесе шамалы азайтуға болады. Ал қазіргі уақытта кемістік (ауытқу) ұғымдардың орнына "мүмкіндіктері шектелуі" атты термин кең пайдалануда. Дамуында кемістігі бар адамдардың проблемаларын кәсіби тұрғыдан қарастыратын білім салалары (медицина, әлеуметтану, құқықтану және психология) шектеулік ұғымын өз жекеленген негізінде пайдаланады. Соңдықтан жіктеуді түрлі негізделу арқылы құрастыруға болады. Ең жиі кездесетін жіктеулердің негізделуі келесідей көрсетілген: - кемістік (ауытқу) себептері; - кемістіктің (ауытқу) түрлері; - кемістіктін (ауытқу) салдары. Жалпы алатын болсақ арнайы педагогикада тарихи қалыптасқан мүмкіндіктері шектеулі балаларды топтастыру кемістін түріне сәйкес негізінделген. Сондықтан мүмкіндіктері шектеулі тұлғалардың келесі топтарын ажыратымыз: - естімейтіндер; - нашар еститіндер; - кейіннен естімей қалғандар; - көрмейтіндер; - нашар көретіндер; - тірек-қимыл-қозғалысында ауытқуы бар; - эмоция-ерік саласында ауытқуы бар; - зиятында ауытқуы бар; - психикалық дамуы тежелген; - сөйлеу тілінде ауытқуы бар; - күрделі кемістігі бар. Келесі жаппы жіктеу кемістіктердің ағзада орналасуына негізделеді, олар: - дене (соматикалық) кемістіктер яғни тірек-қимыл-қозғалыс жүйесі, созылмалы аурулар; - сенсорикалық кемістіктер (есту, көру); - ми қызметінің ауытқушылықтары (ақыл-ой кемтарлық, қимыл бұзылыстары, психика және сөйлеу сапасындағы кемістіктер). Аталмыш жіктеу арнайы педагогика үшін барлық кемістіктерді жалпы жүйелеу мағынасымен бағалы. Ал медицина саласында бұл жіктеулер өзгеше бөлшектенеді. Әлеуметтік қорғау және әлеуметтік -еңбек етудін құқық саласында мүмкіндіктері шектеулі тұлғалар бойындағы кемістің пайда болу себептеріне негіздеу арқылы топтастыру маңызды. Бұл жағдайдың себебі мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға қаржы, әлеуметтік көмек көрсету мен жеңілдіктермен қамтамасыз ету ерекшеліқтері. Сондыктан бұл жіктеуде келесідей себептерге с»йкес ажыратамыз: - туа біткен даму кемістіктері; - оқыс пен апат салдары; - кәсіби жарақат; - кәсіби еңбектің салдарынын пайда болған ауру; - жол-апаттары; - соғысқа қатысу; - аурулар; - басқа да себептер. Кемістін пайда болу себептеріне сәйкес жіктеуде арнайы педагогика үшін маңызы зор, өйткені нақты ауытқудың әлеуметтік немесе табиғи себебін білу болашақ түзетушілік-оңалту жұмыстарын дұрыс жоспарлауға мүмкіндік береді. Арнайы педагогиканың әр пәндік саласында өзінің жеке жіктеулері бар, оларды толықтыру мен жетілдіру үздіксіз үрдіс. 4. Арнайы педагогиканың пәндік салалары Қазіргі арнайы педагогика өз пәні мен мақсат-міндеттерін, дидактикасы, тәрбиелеу теориясы мен практикасын және арнайы әдістемесі, сонымен бірге тарихын ажырататын педагогикалық салаларды біріктіреді, олар: - тифлонедагогика (көрмейтіндер мен нашар көретіндер) - сурдопедагогика (естімейтіндер мен нашар еститіндер) - тифлосурдопедагогика (күрделі кемістігі бар яғни естуімен қатар көруінде ауытқуы бар) - логопедия (сөйлеуінде ауытқуы бар) - олигофренопедагогика (зиятында ауытқуы бар). Соңғы жылдары арнайы педагогикада тірек-қимыл қозғалысында ауытқуы бар тұлғаларға педагогикалық көмек көрсету саласы бөлініп -ортопедагогика деп аталған және ерік-сезім санасында кемістігі бар тұлғалар үшін өзіндік пән саласы ретінде дамып жатыр. Сонымен бірге созылмалы ауруы және көптеген ауыр ауытқулары бар балалалар үшін арнайы педагогиканың жаңа өзіндік саласы ретінде қалыптасуда. Сурет - 1. Арнайы педагогиканың пәндік салалары Арнайы педагогиканың әр бір пәндік саласы жалпы педагогика сияқты құрастырылған, нақты мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелері жақсы зерттелген болып саналады (мектепке дейінгі сурдопедагогика, мектепке дейінгі олигофренопедагогика, т.б.) Бірақ сонымен қатар арнайы білім беруде мүмкіндіктері шектеулі жастар мен ерессктерді арнайы оқыту және ерте жастан педагогикалық көмек көрсету мәселелері әлі күнге дейін ғылыми зерттеулерді қажет етеді. Қорыта, барлық пәндік салаларды теоретикалық-әдіснамалық іргетасы ретінде біріктіретін XX ғасыр бойы қалыптасып келе жатқан арнайы педагогика ғылымы. Арнайы педагогика және оның пәндік салалары басқада ғылымдармен тығыз байланысты, олар: философия, педагогика (әлеуметтік, жалпы), психология (клиникалық, әлеуметік, арнайы, педагогикалық, жас ерекшелік ), физиология, медицина (отоларингология, офтальмология, ортопедия, невропатология, психопатология, анатомия, физиология т.б.), әлеуметтану, лингвистика, психолингвистика, физика, информатика, арнайы мектептегі білім мазмұнын білдіретін оқу пәндерінің негіздері олар: жаратылыстану, гуманитарлық ғылымдар. Олардың мәліметтері арнайы білімнің ғылыми зерттеулер мен тәжірибеде, арнайы оқыту технологияларды әзірлеу, арнайы техникалық құралдарды өңдеу салаларда кең пайдаланады Арнайы педагогиканың алғашқы байланыс түзген білім салалары -философия мен психология. Бұл ғылымдар қазіргі күнде де педагогикалық теория мен тәжірибеде өрістеп дамуының алғы шарты. Арнайы педагогиканың ежелден келе жатқан дәстүрлі де аса бір құнды байланысы арнайы психология ғылымымен орныққан. Мүмкіндіктері шектеулі тұлғаның табигатын білу, оның тума қасиеттері мен мүмкіндіктерін түсіну, тұлға ретінде дамуы мен оның жандүниелік қозғалыстарында байқалатын заңдылыктар және оларды басқарушы тетіктерді ескеру қажет. Бұл жерде арнайы психология дефектолоітар үшін өте маңызды, өйткені мүмкіндіктері шектеулі тұлғарды оқыту мен тәрбиелеу және түзетушілік қолдау көрсету ерекшеліктері туралы білімін толықтырады. Арнайы педагогиканың әлеуметтану ғылымымен байланысы ежелден келе жатқан, дәстүр оның себебі, бұл екеуін де толғандыратын ортақ проблемалар: білімді жоспарлау, халықтың әртүрлі топтары мен әлеуметтік 20 қатарының негізгі даму бағыттарын айыра тану, әлеуметтік орта мен ұйымдардағы тұлғаның қоғамдық кемелденуі мен тәрбиесі заңдылықтарын ашу. Арнайы педагогика нақты медициналық деректерін пайдалана отырып, мүмкіндіктері шектеулі бала денесіндегі кемшіліктердің орнын толтыру мен оның қоғам өміріне толыққанды араласуын жеңілдететін емдік құрал-жабдықтар жүйесін әзірлеп, қолданымға келтіреді. Арнайы педагогиканың ғылыми және тәжірибелі білімі бөлшекке мүшелеп бөлінуі сияқты өзгерістер болашақта мүмкіндіктері шектектеулі тұлғалардың проблемаларын шешуге бағытталған жаңа педагогикалық салалардың пайда болуына себепкер бола алады. 5. Арнайы педагогикадағы ғылыми-зерттеу әдістері Арнайы педагогика жалпы педагогикадағы ғылыми-зерттеудің барлық әдістерін белсенді пайдаланады. Ал өзгешелігене сәйкес ғылыми-зерттеулер жүргізе отырып жалпы педагогиканың принциптерін басшылыққа ұстанады, олар: - педагогикалық құбылыстардың шынайылығы мен шарттаскандығын ескеру; - құбылыстар мен процестерді даму барысында зерттеу: -құбылыстарды мен процесгерді өзара қатынастар байланысында зерттеу; -зерттеуде ғылыми проблеманың шешімі бірін-бірі толықтыру үшін зерттеу әдістерді кешенді түрде пайдалану қажеттілігін ескеру; -зерттеу әдістерді зерттеленін нысан мен пәннің мән-мағынасына сай келуін қадағалау; -даму процесін сол дамудың қозғаушы күші және даму себебі саналатын оның қарама-қайшылығына негізделген өзіндік қозғалыс және өзіндік даму ретінде қарастыру; -сынақталушыға, білім тәрбие процесіне зиян келтірмейтін, адамгершілік-инабаттылық талаптарына қайшы және мүмкіндіктері шектеулі тұлғаның намысына тиістін зерттеулерді өткізбеу. Арнайы білім беру саласында зерттеулер арнайы білім беру заңдылыктарды, мазмұны, принциптері, оқыту технологиялары мен әдістерін, арнайы оқытуды ұйымдастыру, мүмкіндіктері шектеулі тұлғаларға арналған педагогикалық жүйелер жөніндегі жаңа мәлеметтерді алуға бағытталған ғылыми ізденіс, күрделі процесс. Арнайы педагогиканың ғылыми әдістер мен әдістемелерін келесі принциптер бойынша топтастыруға болады. 1. Ғылыми таным деңгейі бойынша теориялық және эмпирикалық әдістер. Теориялық таным әдістері - модель құрастыру, экстраполяция т.б. Эмпирикалық әдістер - бақылау, әңгімелесу, эксперимент (табиғи, зертханалық, қалыптастырушы және оқытушы), психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеттеу, социомстрия, сұхбаттасу). Арнайы педагогика көбінесе эмпирикалық әдістер пайдаланады. Бақылау - зерттеу барысында нақты деректерді жинақтау үшін қажетті педагогикалық құбылысты назарға алу. Бақылау әдісін жүзеге асыру үшін алдын ала жоспар дайындау қажет және бақыланған құбылыстар міндетті түрде хатталуы тиіс. Бақылаудың міндеті деректерді жинақтау мен жүйелеу және ғылыми тұрғыдан педагогикалық талдау. Арнайы білім беру ұйымдарында зерттеуші сабақ пен сабақтан тыс уақытында мұғалім мен оқушылардың әрекеттерін бақылайды. Білім-тәрбие жұмыс толыққанды зерттеу үшін әртүрлі (жағымды, жағымсыз) деректерді жинаған тиімді. Хаттау үшін дәстүрлі стенограммадан басқа да әдістерді пайдалануға болады, олар: фотосуреттер, бейнетаспаға түсіру, магнитофонға, диктофонға жазу т.б. Әнгімелесу әдісі арнайы педагогтар, мүмкіндіктері шектеулі оқушылар және олардың ата-аналарынан қажетті деректер жинау үшін жүргізіледі. Әңгімелесудің сапалы нәтижесін сенімділік қарым-қатынаста жетуге болады, талаптың бірі алдын ала қойылатын сұрақтарды кемтар балалрдың ерекшеліктеріне сәйкес бейімдеу қажет (жас, даму деңгейін ескеруі тиіс, сөздер түсінікті болуы тиіс, жауап беруге уақытты ескеру қажет т.с.с. ). Әңгімелесу барысында жауптарды және өзгеше жағдайларды міндетті түрде хаттау талап, кейін жауаптарды арнайы педагогтар талдап, қажетті әрекет жүргізеді. Эксперимент. Арнайы педагогикада оқыту әдіс, тәсілдердің педагогикалық тиімділігін анықтау үшін арнайы ұйымдастырылған тексерудің тұрі - эксиеримент. Педагогикалық эксперимент оқыту, тәрбиелеу немесе түзетушілік, дамыту барысында ғылыми тұрғыда ұйымдастырылған тәжірибе. Эксперимент түрлері: табиғи (қалыпты оқу-тәрбие процесі жағдайында) және зертханалық - қандай да әдістің тиімділігін тексеру үшін жасанды жағдай ұйымдастыру. Бұл әдістің ерекшелігі зерттеуші қойылған мақстатқа сәйкес педагогикалық процестің шарттарын өзгертуі мүмкін. Педагогикалық экспериментің негізгі мақстаты - ғылыми болжамды тексеру, міндеттерді шешу. Деректеуші эксперимент Педагогикалық процестің нақты жағдайымен танысуға бағытталған. Ал үйретушілік эксперимент нақты бала немесе ұжымдағы балалар дамуындағы, оқыту мен тәрбиелу, түзету жұмысындағы өзгерістерді бақылау, салыстыру мақстатында жүргізіледі. Экспериментті жүзеге асыру, ұйымдастыру жағдайларын қамтамасыз етуді және алынған деректерді хаттау талап (жазбаша хаттама, бейнетаспаға түсіру т.б.) Арнайы әдебиеттерді оқу. Бұл әдіс арнайы педагогиканың проблемаларын шешудін ең алғаш кезеңінде пайдаланады. Арнайы әдебиеттер тізіміне жатады: - арнайы педагогикалық әдебиеттер (монографиялар, оқу және әдістемелік құралдар, оқулықтар). - периодикалық басылымдар (ғылыми мақалалар); - басқа байланыс ғылымдар білім жөнінде ғылыми әдебиеттер (психология, жалпы педагогика, арнайы педагогиканың пәндік салалары, психодиагностика т.б.); - анықтама әдебиеттер мен сөздіктср (дефектологиялық, логопедиялық, сөздіктер, педагогикалық энциклопедиялар т.б.). Арнайы әдебиеттерді зерттеу арнайы педагогиканың тарихи дамуында мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту мен тәрбиелеу тәжірибесін, арнайы педагогтардың ізденіс пен жетістіктерімен танысуға жол ашады. Арнайы әдебиеттерді зерттеу барысында келесі жұмыс түрлері жүзеге асады: кітапдерек - зерттелетін мәселеге байланысты іріктеліп алынған дерекгік әдебиеттер тізімі; реферат жазу - жалпы тақырып бойынша бірнеше ғылыми еңбектің қысқартылып берілген мазмұны; конспектілеу - жұмыстың маңызды идеялары мен тұжырымдарына байланысты жан-жақты материалдарды мұқият қамтыған жазбалар: аннотациялау - кітап пен мақаланың жалпы мазмұнынан қысқаша қорытынды мазмұнын жазу; сілтеме беру - әдеби деректе келгірілген ой, пікір не санды өзгертпестен мәтінге ендіре жазу. Педагогикалық құжаттармен танысу. Педагогикалық құжаттармен (сабақ конспектілері, оқу-тәрбие жұмыс жоспарлары, хаттамалар мен педагогикалық кеңес, әдістемелік бірлестіктін есептерімен) танысу зерттеушіге білім беру ұйымындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыру мен оқытудағы нәтижелер жөнінде мәлімет береді. Арнайы мектеп оқушыларының жеке ісімен, психологиялық-педагогикалық мінездеме мен бақылау күнделігімен танысу зерттеушіні оқушылардың ерекшеліктерін біліп, түсінуге көмектеседі, сонымен қатар қажетті объективті деректер алуға жол ашады. 2. Ғылыми зерттеу нысанымен әрекет жасау негізі бойынша: нысанды зерттеу (теориялық және эмпирикалық әдістер), зерттеу нәтижесін өндеу (саны мен сапасын талдау), нәтижесін көркемдеу, ұсыну (презентациялау, кесте, сурет, гистограммалар түрінде т.б.) 3. Ғылыми зерттеу мақсаты мен мерзімі бойынша - қысқа мерзімді тексеру және лонгитюдті тексеру (ұзақ уақыт бойы үйрету, бақылау). Мысалы, ұзақ мерзімді эксперимент С.А. Зыковтың жетекшілігімен 1964-1972 жылдар аралығында өткізілді. Бұл эксперимент, естімейтін балаларға арналған мектептерге заттық-тәжірибелік оқыту сабақтарын енгізу бағытында жүзеге асып, нәтижесінде естімейтіндерді оқытудың жаңа дидактикалық жүйісі әзірленген. Педагогикалық тәжірибені зерттеу әдісі. Зерттеуге арнайы білім берудегі озат тәжірибе, яғни танымал ұстаздар мен қатардағы тәлімгерлер қызметтері де бірдей алынады. Сол мұғалімдердің жұмыстарында кездесетін оқу қиындықтардын себептері мен қатар жетістіктерін талдауға болады. Педагогикалық тәжірибені зерттеу жоспар бойынша, белгіленген уақыт мерзімінде, үздіксіз жүргізілуі тиіс. Аталмыш әдістің нәтижесінде арнайы мектеп мұғалімдері мүмкіндіктері шектеулі балаларды оқыту, тәрбиелеу, түзетушілік көмек көрсету жұмысын жетілдіруге, өз шеберліктерін жоғарлатуға мүмкіндік алады. Ал, арнайы педагогтардың тәжірибесін зерттеу барысында келесі әдістер пайдаланылады, олар: бақылау; әңгімелесу, педагогикалық құжаттармен танысу, оқу әрекет өнімдерін зерттеу; арнайы әдебиеттерді оқу, эксперимент, әлеуметтік әдістер (сұрақ, сұрақ-сауал, рейтинг, интервью..т.б.), педагогикалық диагностикадағы тесттілеу. 4. Ғылыми зерттеу субъектісінің ерекшеліктеріне негізделу бойынша: бақылау, анкететтеу, сұхбаттасу, тестілеу. Бұл жерде нақты ерекшеліктерін ажырату қажет, баланың өзі, оның білім, икем, дағдылары, әрекет өнімдері, таным процестері т.б. Осыған байланысты келесі әдістерді ажыратамыз: оқу әрекет өнімдерін зерттеу, сұхбат әдісі, анкеттеу т.б. Оқу әрекет өнімдерін зерттеу. Бұл әдістің мүмкіндіктері шектеулі балалардың даму деңгейін анықтау үшін маңызы зор. Зерттеуші балалар салған сүреттер, түрлі материалдардан жасалған өнімдерді талдау арқылы бала дамуы туралы мәлімет алады. Талдау барысында нақты нәтижесінен басқа, сол өнімнің қалай орындалғаны зерттеуші үшін қажет. Ал, оқушылар дәптерін зерттеу мұғалімнің оқыту процесін ұйымдастыруы жөнінде мәліметтерді толықтырады. Сұхбат әдісі - қажетті ақпаратгы алу немесе бақылау барысында түсініксіз болған құбылыстың мәнін ашу мақсатымен қосымша пайдаланатын зерттеу әдісі. Сұхбат айқындалуы тиіс нақты сұрақтар бойынша алдын ала әзірленген жоспармен орындалады. Анкеттеу - ауқымды мәлімет жинақтау әдісі. Анкетаның сұрақ пен жауптары жазба күйінде қабылданады. Сұхбаттасу бетпе-бет әңгілесумен жүргізілсе, анкетаны сырттай орындауға болады. Анкетаның сұрақтары нақты тақырыпта болуы тиіс және орындаушылардың ерекшеліктерін ескеруді талап етеді. Мониторинг (қадағалау) - білім саласында нақты бір процестің аладын ала қойылған мақсат пен нәтижелердің сәйкестігін қадағапау әдісі. Бұл әдіс арнайы оқытуда өте маңызды мүмкіндіктері шектеулі балалардың оқудағы қиындықтарын дер уақытында байқауға, оқыту мен түзету-дамыту жұмысының сапасын көтеруге жол ашады. Арнайы педагогика осы әдістерді пайдалануда кемтар және қалыпты дамыған балаларды салыстыруды кең қолданылады. Сонымен арнаны педагогика, ғылыми зерттеудің прициптерін басшылыққа алып, мақсат міндеттерін шешуде зерттеу әдістсрін кешенді пайдаланады. жүктеу/скачать 163,9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|