1 дәріс сабақтарының тақырыптары. Арнайы педагогика пәні, мақсаты, міндеті, нысаны, пәні. Арнайы педагогиканың бөлімдері
-дәріс. Тірек қимыл аппараты зақымдалған балалардың даму ерекшеліктері, этиологиясы, патогенезі
жүктеу/скачать 163,9 Kb.
|
1 д ріс саба тарыны та ырыптары. Арнайы педагогика п ні, ма сат
| 12-дәріс. Тірек қимыл аппараты зақымдалған балалардың даму ерекшеліктері, этиологиясы, патогенезі
1. Тірек-қимыл-қозғалысында ауытқуы бар балалар Тірек-қимыл-қозғалысындағы (ТҚҚ) жарақаттар және туа біткен немесе жүре пайда болған аурулар 5-7% балаларда байқалады. Тірек-қимыл-қозғалыстағы ауытқулардың түрлері: Жүйке жүйесінің аурулары: балалық церебральды сал ауруы (БЦС), полиемиелит. ТҚҚ ауытқуларының туа біткен дерті: омыртқа дамуындағы кемістік (сколиоз), аяқ-қолдың толық жетілмеуі, туа жаңбас сүйегің шығып кетуі, қол саусақтарының кемтар дамуы. ТҚҚ -нің жарақаттануынан болған аурулар мен кемістіктер: бас мидың және аяқ - қолдың жарақаттануы: полиартрит; қаңқа ауруы (туберкулез, сүйектегі ісік, остеомиелит); қаңқаның жүйелі ауруы (рахит). ТҚҚ кемістігі бар балалардың жетекші тірек-қимылындағы қызметінің толық жетілмеуі, бұзылуы маңызды ерекшелігі болып табылады. Олардың негізгі тобын орталық церебральді сал аурумен ауыратын балалар (89%) құрайды, ол балалар қимылындағы кемістік психикалық және сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтармен үйлеседі. Сондықтан да, бұл топтағы балалардың көбісі емдік - әлеуметтік көмекті, логопедиялық түзетуді және психологиялық-педагогикалық қолдауды қажетсінеді. Ал басқа тірек-қимыл қозғалысында ауытқуы бар балалардың таным әрекеті қалыпты дамыған, олар арнайы оқыту мен тәрбиесіз өмірге бейімделеді. Бірақ сонымен қатар, тірек-қимыл қозғалысында ауытқуы бар балалардың барлығына өмір суру үшін, қоғамға бейімделіп, қосылу үшін арнайы жағдайларды қамтамасыз ету қажет. Аталмыш балаларды әлеуметтік бейімдеудің екі бағыты бар: 1.Қоршаған ортаны бала кажеттілігіне бейімдеу (арнайы техникалық құралдар мен жабдықтар арқылы). 2.Баланың әлеуметтік орта жағдайына бейімделуі. Соңғы жылдары жүйке аурулар ішінде сал аурулары ең жиі кездеседі. Дүниеге келген мың нәрестенің алтауында БЦС байқалады. Ерте онтогенез кезіндегі мидың толық жетілмеуі немесе жарақаттануынан пайда болады. Әсіресе мидың «жас» бөліктері - үлкен жарты шарлар қатты зақым алады, сондықтан қимыл, психика, сөйлеу тілінде ақаулар пайда болады. Қимылдағы кемістік психика және тіл кемістігімен, баска да анализатордың ауытқуымен үйлеседі. БЦС пайда болу кезінде мидың жарақаттану уақытына назар аудару қажет. Нақты әр 100 БЦС жағдайдың себебі: 30 ана құрсағында, 60 толғақ кезінде, 10 туылғаннан кейін. Балаға ана құрсағында зиян келтіретін факторлар: жұқпалы аурулар жүрек тамыр аурулар уыттану резус-жанжал психикалық жарақат дене факторы (суық, ыстық алу, радиация нұры, ультрафиолет т.б.с.с.) бірқатар дәрі препараты; экологиялық қолайсыздық. БЦС туылғаннан кейінде пайда болуы мүмкін нейроинфекциялар мен мидың жарақат алу себептер салдарынан. БЦС кезіндегі қимыл кемістігінің құрылысы 1. Бұлшық ет тонусының жоғарылауы байқалады. Қимылдағанда бұлшық ет тонусынын ұлғаюы тән. Сіреспелік кезінде бұлшық ет қысылады да, сіреспе жағдайында болады. Бұлшық ет әрекетінің ырғағы бұзылады. Қысымның төмендеуі кезінде аяқ-қол және дене бұлшық еттері әлсізденіп, салғырт тартады. Қысым төмендегенде бәсен қозғалыс көлемі қалыпты уақыттан біршама артып кетеді. Құбылмалылық - бұлшық ет тонусының ауытқуы. 2. Қозғалыстың шектеулілігі, көбінесе бұлшық ет күшінің төмендеуімен үйлеседі (сал, парездер). Мидың зақымдалу терендігіне байланысты кейбір қозғалыстар өте шектеулі (парез), немесе мүлде болмауы мүмкін- сал. Бұл жағдайдағы бала аяқ, қолын еркін қимылдата алмайды. Парезде көбінесе ұсақ қимыл-қозғалыстар зардап шегеді. 3. Күшпен қимыл қозғалыстың болуы Гиперкинез – бұлшық ет тонус ауысуынан болған күштеп қозғалу гиперкинез бен тремор ретінде көрініс береді. Гипернезия – бұлшық етінің құбылмалы тонусына тәуелді қимыл-қозғалысты еріксіз күшпен жасалу сипатын білдіреді. Гиперкинезиялар демалу және қозғалыстада бірдей болады. Бұл балаларда күшпен қозғалу мойын, бас, аяқ-қол дене бұлшық еттерінде байқалады. Тремор – аяқ қол, саусақтарымен, дауыстың, тілдің еіксіз ырғақты тербелесі. Тремор нақты әрекет жасауда анық көрінеді, мысалы: жазуда. 4. Тепе-теңдік пен қозғалысты реттеу, ұйымдастыруының ауытұуы (атаксия) . Бұл жерде дене атақсиясы отыру, түру және жүру кезінде дене тұрақсыздығы арқылы білінеді. Демеусіз тұра алмайды, жүрісінде аяқтарын кең қояды. 5. Қозғалыс сезімнің бұзылуы (кинестезиялар). Өзінің денесін ұстау сезімі қиындайды. Қимыл-қозғалысты сезінуді бұлшық еттерде, бұындарда, сіңірлерде орналасақан арнайы сезімтал денежасушандар (проприорецептірлер) қамтамасыз етеді. Проприорецептірлер жоғары жүйке жүйесіне дене мүшелері, аяқ, қолдардың орналасуы, қимылы туралы ақпарат жеткізуге жауапты. Сал ауруы бар балалардың барлығында қимыл-қозғалысты проприорецептер арқылы реттеу бұзылған, сондықтан олар қимыл-қозғалыстары жайлы сезімдерің ажырата білмейді. 6. Тізбектеп қойылған түзету рефлексінің толық жетілмеуі. Статокннестикалық рефлекстер денені тік ұстау, еркін моторикасын дамыту үшін маңызды. Бұл ауытқушылықтың салдарынан бала өзін күту, еңбек ету және оқуда көптеген қиындыктармен кездеседі. 7. Синкинезия – бір қолды бүккенде екінші қолдың еріксіз бүгілуі. 8. Патологиялық тоникалық рефлекстер, олардың көрінісі БЦС ауруының негізгі кемістігі ретінде қарастырылады. Қалыпты дамуда аса байқалмайтын тоникалық рефлекстер бірінші айдан пайда болуы мүмкін. Олар уақытымен азайып, жоғалған кезден бастап, позотоникалық рефлекстер қалыптасады. Бала қалыпты дамыған жағдайда позотоникалық рефлекстер үш айдан кеійн болмайды. Ал БЦС ауру жағдайында барлық туа, журе пайда болған рефлекстердің уақыты тыс өзгеруіне байланысты қимыл-қозғалыс дамуы бұзылады. Бес-он жастағы баланың қимылының дамуы бір жасар деңгейіне сай болуы мүмкін. Жалпы сал ауру жағдайындағы балалардың қимыл-қозғалысында көптеген ауыр кемістік пен ақаулар пайда болады. Сол кемістіктердің тереңдігі де түрлі деңгейде болғандықтан, балалар өзіне қызмет ету, жүріс тұрысында, әлеуметтік бейімделу мен еркін жүруінде қатты қиналады. БЦС кезіндегі психикалық ауытқушылықтар БЦС жағдайындағы кемістіктін құрылысы психикалық дамуға әсерін тигізеді. Психика дамуындағы кемістік механизмі күрделі және ол ми зақымдануының уақытымен, деңгейімен анықталады. БЦС кезіндегі психикадағы кемістік танымдық іс-әрекеттің сезім ерік жүйесінің қалыптасуына зақым келтіреді. БЦС кезіндегі таным ауытқушылық құрылысының ерекшеліктері: 1. Қоршаған орта туралы мәлімет пен ұғымының аздығы. Бұл жағдайдың себептері: жеке қозғалысындагы қиындықтарға байланысты құрдас және ересек тұлғалармен катынастың аздығы, амалсыз шетте қалу; қимыл -қозғалысындағы кемістікке байланысты затты практикалық әрекет үрдісінде қоршаған әлеммен танысудағы қиындықтар; сенсорикалық қызметінің бұзылуы. 2. Зиятындағы ауытқушылықтардың біркелкі емес сипаты, яғни бір функцияның бұзылуы басқалардың дамуын, сақталуын тежейді. Сондықтан да дамудың ерте кезеңінде ми жарақаттанса, басқа да қызметтер зиян шегеді. Жоғарғы ми қабаты қызметінің дұрыс қалыптаспауы БЦС кезіндегі танымдык әрекеттердің бұзылуына әсер етеді. Көбінесе жекеленген ми қабаттары зиян шегеді. Балалардың бірқатарында ойлаудың көрнекті формасы дамыса, ал кейбіреулерінде, керісінше сөзді - логикалық ойлау дамиды. 3. Психоорганикалық көрініс-психикалық процестердің бәсеңдеуі, әрекеттің басқа түріне ауысудың қиындығы, зейінді шоғырландырудың тұрақсыздығы, механикалық есте сақтау көлемінін төмендеуі. Балалардың көпшілігінде танымдық белсенділік төмен болады. Ақыл-ой қабілеттің жоқтығы мидың қабынуына байланысты. БЦС-мен ауыратын балалардың зият жағдайына байланысты топтастыруға болады. Біреулерінде қалыпты ақыл-ойы болса, екіншілерінде психикалық дамуы тежеледі, ал үшіншілерінде олигофрения пайда болуы мүмкін. Негізгі таным әрекетінің тежелуі психикалық дамуының церебралді-органикалық ауыткуы. Бұл топтағы балаларға эмоция-ерік жүйесінін бұзылуы тән: біреулері -ашуланшақ, қозғыш, қимыл-қозғалысы тежелген, ал басқалары - ұялшақ, қорқак. Көбінесе көңіл күйлері құбылмалы болады, эмоция қозуының жоғарылығы ашумен сирек үйлеседі. Кейбірде қуанышты, көтерінкі көңіл -күймен де ерекшеленеді (эйфория). Мінез - құлықтың бұзылуы қозғалыстағы кемістікке байланысты туындайды. Бірқатар балаларда немқұрайлылық байқалады. Жеткілікті зият дамуы, көбінесе өзіне деген сенімсіздікпен үйлеседі. Жеке тұлғаның толық жетілмеуі тұрмыстық және әлеуметтік тәжірибелер мәселелерінің шеше алмаудан байқалады. Әлеуметтік бейімделудегі қиындықтар жеке тұлғаны ұяңдық, өз қызығушылығын қорғай алмау сияқты қасиеттердің қалыптасуына қабілетті. Бұл жоғары сезімталдык, өкпелегіштікпен үйлеседі БЦП-пен ауыратын балалардың ауытқушылықтарында тіл кемістігі маңызды орынға ие. Ол 80%-ды құрайды. Себептері: мидың жарақаттануы, білім көлемінің аздығы, практикалық әрекеттің жеткіліксіздігі, тәрбиешінің қателігі (шектен тыс қамқорлық). Балаларда тіл кемістігінің келесі формалары кездеседі: - дизартрия- сөйлеу барысында көбінесе сал ауруына, түйілуге, гиперкинезге, атаксияға байланысты сөзді анықтап айта алмау, яғни артикуляцияның бұзылуы. Дизартрияда көпшілік дыбыстар әсіресе дауыссыз дыбыстар дұрыс айтылмайды, сондықтан сөздер түсініксіз, созылыңқы, бөлшектеліп айтылады. - сөйлеу тіл дамуының тежелуі, - алалия - ақылы, есту қабілеті бола тұра, балалардың сөйлеу тілінің болмауы немесе жүйелі түрде дамымауы. Көбінесе мидың туа жарақаттануына немесе нәрестенің ми ауруларына байланысты ми сыңарлары қыртыстарының сөйлеу аймақтарының зақымдануынан пайда болады. БЦП кезіндегі тіл кемістігі жекелеген түрде сирек кездеседі. 2. Тірек қимыл-қозғалысында ауытқуы бар тұлғаларға арнайы білім беру Балалық сал ауруынан зардап шеккен балаларға түзетушілік қолдаудың негізі бағыттары - емдік, психологиялық, педагогикалық, логопедиялық және әлеуметтік көмек көрсету. Соның ішінде ерте жастан әлеуметтік бейімдеу мен жалпы және кәсіби білім алуды қамтамасыз ету аса маңызды. Балалармен жүргізілетін жұмыстын барлығы бір бірімен тығыз байланыста, кешенді болуы тиіс. Мамандардың бәрі ез әрекеттерің басқа мамандармен бір келесімге келе жүргізеді. Балалық сал ауруды оңалтудың шаралары дәрігерлік емдеу, түрлі сипам емдеу, емдік дене шынықтыру, ортопедиялық көмек пен физиотерапиялық емді қамтиды. Балалық сал ауруы бар балаларға түзету — педагогикалық көмек көрсетудің негізгі принциптері: 1. Түзету - педагогикалық көмек көрсетудің кешенді сипаты. Бұл жағдай тірек-қимыл, сөйлеу тіліндегі, психикалық кемістіктердің динамикасын үнемі қадағалау, өзгерестерді есепке алып отыруды білдіреді. 2. Ағзадағы сақталған жүйе, мүшелерге сүйене отырып, ерте жастан дамытушылық ықпалды жүзеге асыру. Бұл жерде балалық сал ауруларын ерте жастан анықтау өзекті жұмыс бағыты. Көбінесе балалық сал ауруын анықтағанына қарамастан түзетушілік көмек тек 3-4 жастан кейін басталады. Әрине түзетушілік көмектің кеш басталуына байланысты, бала дамуында екіншілік кемістіктердің пайда болады да, түзету мен дамыту жағдайын күрделендіреді. 3.Түзету жұмысын жетекші әрекетке тәуелді ұйымдасгыру. Балалық сал ауруы бар балалардың психикалық және сөйлеу тіліндегі ауытқушылықтар көп жағдайда әрекетсіз қалу салдарынан пайда болады. Сол себепті, түзету-педагогикалық жұмыста баланың жасына сай жетекші әрекетті белсендіру тиімді құрал. 1 жасқа дейінгі баланың жетекші әрекеті ересектермен эмоциялық қарым-қатынасы, 1-3 жасқа дейін - заттық әрекет, 3-7 жасындағы (мектеп жасына дейінгі ) балаларда - ойын әрекеті, мектеп жасында - оқу әрекет. 4. Психикалық және сөйлеу тілінің дамуын динамикалық тұрғыдан бақылау. 5. Баланың ата-анасымен және де қоршаған ортамен тығыс қарым-қатыста болу. Бұл балаларды отбасында тәрбилеу, дамыту үшін қажетті жағдайды үйінде жасау өте нәтижелі. Ата анасы баланы күн тәртібіне үйретеді, өзіне кызмет көрсету дағдыларын тәрбиелейді. Жасаған әрекеттің нәтижесін көрген бала болашақ жетістерге ұмтылады. Сал ауруы бар балалармен ерте және мектепке дейінгі жаста түзету-педагогикалық көмектің негізгі бағыттары: Қоршаған ортамен қарым-қатынаста болу арқылы эмоция, сөйлеу тілін, заттық-әрекетін дамыту; Сенсорикалық қызметтерін белсендіру (көру, есту, кинестетикалық қабылдау). Кеңістік пен уақыт түсініктерін қалыптастыру, кемістіктерін түзету; Ақыл-ой әрекеттің алғы шарттарын дамыту (зейін, ес, қиял). Математикалық түсініктерді қалыптастыру; Білек пен қол саусақтарының қызмет ету мүмкіндіктерін, көру-моторикалық үйлестікті дамыту; жазуға дайындау; Өзіне қызмет көрсету мен гигиеналық дағдыларын тәрбиелеу. Түзету-педагогикалық көмек көрсетуде логопедтік жұмыста өзекті. Ерте жастағы сал ауруы бар балалар емханаларда, оңалту орталықтарында кешенді көмек алады. Мектеп жасына дейінгі аталмыш балалар бала-бақшаларда тәрбиеленеді. Ал мектеп жасындағы балалар үшін арнайы мектептер қызмет етеді. Бұл арнайы мектептерде оқыту мен тәрбиелеу мақсатын алға қоя, емдік, түзетушілік, еңбекке баулу мен кәсіби еңбекке даярлау жұмысы кешенді түрде жүзеге асады. Кемістігі ауыр, өзі жүре алмайтын балалар үйлерінде оқытылады. Ал сал ауруымен бірге олигофренияның дебильдік деңгейіндегі балалар арнайы мектептегі арнайы сыныпта немесе көмекші мектепте білім алады. Арнайы мектепте еңбекке баулу жұмысына көп назар бөлінеді, түрлі шеберханаларда оқушылар тігін, слесарь, ағаш шебері т.б. мамандықтарды меңгереді. Түлектер кәсіби білімін кәсіби колледж, училище сияқты кәсіби орта білім беретін немесе жоғары оқу орындарыда жалғастырады. жүктеу/скачать 163,9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|