) Гносеология. Таным философиялық талдаудың пәні ретінде. Танымның деңгейлері

Гносеология немесе таным теориясы - бұл адамның әлемді және өзін тану мүмкіндігі зерттелген философиялық білім бөлімі.

Танымның міндетті элементтері - танымның объектісі мен субъектісі. Танымның объектісі - танымның не нәрнесеге бағытталғандығы; Таным субъектісі - танымдық іс-әрекеттің тасымалдаушысы; өзінің практикалық қызметінде сыртқы әлемді танып, соған сәйкес әрекет ететін жеке тұлға, адам немесе адамдар тобы.

Таным - бұл адамның әлемді түсінуінің және оларды өз қажеттіліктеріне практикада қолдану үшін жаңа білімді игерудің белсенді, мақсатты процесі. Танымның мақсаты - білім. Олар қоршаған әлемдегі адамды бағдарлау, оқиғаларды түсіндіру және болжау, іс-шараларды жоспарлау және жүзеге асыру үшін қажет. Таным теориясында сезімдік және рационалды таным ажыратылады, сонымен қатар интуиция сезімдік пен рационалды байланыстың ерекше сәті ретінде қарастырылады. Бұл екеуінің өзіне тән ерекшеліктері бар:

• Сезімдік таным:

1. Тікелей бейнелеу;

2. Сыртқыны бейнелеу;

3. Жекені бейнелеу.

• Рационалдық таным:

1. Жанама бейнелеу;

2. Ішкіні бейнелеу;

3. Жалпыны бейнелеу.

Көріп отырғанымыздай бұл екеуі бір-біріне қарама-қарсы.

• Сезімдік таным түрлері:

1. Түйсік;

2. Қабылдау;

3. Елес.

• Рационалдық таным түрлері:

1. Ұғым;

2. Пікір;

3. Ой-тұжырымы.

Сезімдік таным дегеніміз - сезім мүшелері, ЖЖ және мидың көмегімен таным объектілерімен тікелей өзара әрекеттесу арқылы шындықты тану.

Субъектінің құбылыстармен тікелей өзара әрекеттесуі кезінде туындаған сезімді түйсік пен қабылдау дейміз. Түйсіктер объектілердің қасиеттерін бейнелейді - сары, қатты, ащы т.б. Қабылдау - құбылысты толық бейнелеу. Ұғым - шындықтағы құбылыстардың өзара байланыстарын жүйелеп жинақтайтын, қорытатын ой. Ұғымдардың өзара байланысын пікір анықтайды. Пікір - құбылыстар туралы сөз қозғайтын кез келген сауал, ол бір нәрсені растау не терістеу түрінде болады. Ой-тұжырымы дегеніміз бұрынғы белгілі ойдан жаңа ойдың, бұрынғы қалыптасқан білімнен жаңа білімнің шығуын жүзеге асыратын ойлаудың маңызды формасы.

Таным екі деңгейден тұрады:

1. қарапайым таным

2. ғылыми таным.

Дүниені танып, игеріп, білу үшін адамдардың қарапайым өзіндік тәжірибесі маңызды рөл атқарады. Алайда дүниенің қыры мен сырын білу үшін адамның қарапайым танымының мүмкіндігі жеткіліксіз болады. Осы орайда адам танымның ғылыми деңгейіне көтерілуге тырысады.

Ғылыми таным дүниенің жалпы байланыстары мен қасиеттерін арнайы тәсілдер арқылы зерттейді. Ол адамнан арнайы іздестіруді, тынымсыз еңбекті, дайындықты, қажет етеді.

Ғылыми танымның деңгейлері:

Эмпириялық таным-бұл эксперимент, баяндау, салыстыру, бақылау, өлшеу. Бұл деңгейде объект алғашқы ізденістен өтіп, оның сыртқы ерекшеліктері мен заңдылықтары анықталады. Теориялық деңгейде объект түсіндіріліп, оның түпкі, негізгі заңдылықтары ашылады. Бұл екі деңгей бір-бірімен тығыз байланысты. Эмпириялық таным ғылыми заңдардың қалыптасуының бастауы болып табылса, теориялық таным эмпириялық материалды түсіндіреді.