) Диалектика. Диалектиканың заңдары мен категориялары

Диалектика дегеніміз - әр түрлі құбылыстар олардың байланысының әртүрлілігі, қарама-қарсы күштердің, тенденциялардың өзара әрекеттесуі, өзгеру, даму процестерінде қарастырылатын әлемді түсіну тәсілі.

Заңдар - диалектиканың маңызды құрылымдық элементі. Олар шартты түрде екі топқа бөлінеді: негізгі және негізгі емес. Негізгі заңдар диалектиканың бірнеше категорияларын қолдану арқылы ашылады. Негізгі емес заңдар, әдетте, диалектиканың жұптасқан санаттарында көрінеді, мысалы: себеп-салдар, қажеттілік пен кездейсоқтық, мәні мен құбылысы, мүмкіндік пен шындық және т.б.

Диалектиканың негізгі заңдарына мыналар жатады:

Диалектикалық қарама-қайшылық дегеніміз - қарама-қарсылықтар арасындағы қатынас. Қарама-қарсылықтар дегеніміз - өзгеріске қарсы бағытқа ие жүйенің компоненттері - тұрақтылыққа бейімділік және өзгергіштікке бейімділік. Қарама-қайшылықтың қарама-қайшылық шеңберіндегі өзара әрекеті олардың бірлігі мен күресі ретінде ашылады. Қарама-қарсылықтардың бірлігі - олар бірін-бірі болжайды, бірін-бірі шарттайды. Қарама-қайшылықтардың күресі - олардың бірін-бірі жоққа шығаруы.

Даму дегеніміз - түрлі қайшылықтардың пайда болу, өсу, өршу, шешілу процесі. Қарама-қайшылықтардың даму кезеңдері (қарама-қайшылықтардың бірлігі немесе күресінің басымдығымен сипатталады):

1. үйлесімділік

2. гармония

3. жанжал

Қарама-қайшылықты шешу - бұл жүйенің сапалы өзгеруі.

Сандық және сапалық өзгерістердің өзара ауысу заңы. Заңның динамикасы мынада: сандық және сапалық параметрлердің тепе-теңдік күйлерінен, өзгерістер нәтижесінде объект не сапалық жағынан не сандық жағынан бұзылыстар нәтижесінде сан мен сапаның жаңа арақатынасын алады. Мысалы, бірнеше жыл бойы университетте білім алу кезінде студент көп білімді жинақтайды, ол университетте болған соң жаңа сапада қалыптасуы керек - ол өзі таңдаған мамандығы бойынша кәсіби маман болуы керек. Белгілі бір шамадан тыс білімнің жинақталуы - бұл сан (білім) мен сапа (кәсіпқойлық) арақатынасының өлшемін бұзу. Студент маманның қасиеттерін бойына сіңірді, бірақ басқа критерийлер бойынша, оның ішінде сапалық өлшемдер бойынша ол өзінің мінсіздігі мен сенімділігін сақтады.

Диалектикалық теріске шығарудың заңдылығы мынада: ескі мен жаңаның арасында дәйекті байланыс болады, бұрын қол жеткізілгендер сақталады, бірақ объектінің жаңа сапалы күйде болады. Бұл кезде жағымды да, жағымсыз да ескінің белгілері жаңасында сақталатындығында. Мысалы, агрессивтілік, қарулы зорлық-зомбылық, нашақорлық, маскүнемдік, дөрекілік пен дөрекілік, қылмысты мысал етуге болады.

Диалектика категориялары - бұл даму процесінің әр түрлі, жалпы маңызды аспектілерін бейнелейтін іргелі ұғымдар.

ЖЕКЕ - жеке объектілердің (заттардың, құбылыстардың, процестердің) болуын сипаттайды.

ЖАЛПЫ - әр бірлікте басқа объектілерге де не тән екенін, олардың біртектілігін көрсетеді. Жалпыға ортақ нәрсе - жалпы.

ЕРЕКШЕ - жалпы және жекені бір құбылыста біріктірудің өлшемі мен әдісін білдіреді, белгілі бір объектіге тән жалпылықты жүзеге асырудағы ерекшеліктерді көрсетеді.

МӘНІ - объектілерге тән терең байланыстар мен қатынастарды бейнелейді. Бұл тақырыпты анықтайтын басты, негізгі нәрсе.

ҚҰБЫЛЫС - бұл субъектінің сыртқы ашылуы, оның көріну формасы. Құбылыс заттардың сыртқы, сезілетін жақтарын көрсетеді.

МАЗМҰНЫ - бұл объектіні құрайтын барлық элементтердің бірлігі, оның қасиеттері, байланыстары, ішкі процестері, қарама-қайшылықтары мен тенденциялары.

ФОРМА - мазмұнның көріну және бар болу жолын көрсетеді.

Пішін мен мазмұн біртұтас - формасыз мазмұн жоқ және мазмұнсыз форма болмайды.

Себеп-салдар.

СЕБЕБІ - белгілі бір жағдайларда әрекеті басқа құбылысты тудыратын (өзгертетін немесе тудыратын) құбылыс.

САЛДАР - бұл белгілі бір жағдайларда кез келген алдыңғы құбылыстардың (себептердің) әсерінен туындаған жаңа құбылыс.

ҚАЖЕТТІЛІК дегеніміз - заттар мен құбылыстардың олардың тіршілік етуін міндетті сипатын бейнелейтін ішкі, тұрақты, маңызды және табиғи байланысы.

КЕЗДЕЙСОҚТЫҚ - негізінен заттар мен құбылыстардың сыртқы, елеусіз, тұрақсыз байланыстары. Кездейсоқ оқиғалар - бұл болуы немесе болмауы мүмкін оқиғалар.

МҮМКІНДІК - бұл қазіргі уақытта, нақты болмыста жоқ нәрсенің пайда болуының алғышарты.

ШЫНДЫҚ - бұл объектілердің нақты болмысы.

ЫҚТИМАЛДЫҚ - берілген жағдайда берілген оқиғаны мүмкін жүзеге асыру дәрежесі.