51.Шәкәрім Құдайбердіұлы «Ар» ілімі адамдықтың негізі. Қазақ халқының дара данышпаны Абайдың есімі аталғанда, оған ілесе жүріп еске түсетін тағы бір есім бар. Ол ақынның тәлім-тәрбиеге толы даналық мектебінен тағылым алған шәкірті әрі немере інісі – Шәкәрім. Ол көңілі дарқан даладай кең қазақтың бағына біткен санаулы ойшылдарының бірі. Қазақ философиясында ар, ұят, ынсап, қайғы мәслелерін пәлсапалық тұрғыдан терең қарастыра білген тұлға. Оның дүниетанымы көбіне мораль философиясы мен ар іліміне жақын. Шәкәрімнің танымындағы қасиетті, киелі саналатын ұғымдар - тәңір, күн, табиғат және нұр. Еңбекке шыда ебін тап та, «Сабырдың түбі – сар алтын». Өзімшіл болма, көпті ардақта, Адамның бәрі өз халқың. Осы бір өлең жолдарында адамды тек өз тағдыр талқанының алдында ғана жауаптымын демей, барлық адамзаттың алдында деп өмір кешуге шақырады. Ар деген – адамның сыры, құпиясына қазық болатын рухани субстанция, ар – адам ісінің төрешесі. Ар – адамның үкімін шығаратын өз соты. Әр пенде өзінің арының алдында жауапты. Шәкәрім халыққа ар білімі деген арнайы білім керек деп таныды. Адам арсыз болса, ол адамдық негізден айырылмақ. Адамды адам қылып тұрған сөзссіз оның ары. Дүниеге күллі ізгілік атаулыны әкелуші, ол – адам. Сонымен адамның адамшылығы деген де қадап-қадап айтатын ұғымдар «ұят», «намыс», «ар» осы үшеуі адамшылықтың негізгі саласы, арнасы. Олардың бірінсіз адамның адамшылығы толық емес. Шәкәрім аталмыш ұғымдарды адамзат өмірінде ерекше орын алатын әрі екі дүниесіне де керек іс деп қарастырған
52. 1822,24жж. реформалар, Хандық билікті жою, әкімшілік құрылым мен басқару жүйесі 1822 жылғы «Сiбiр қырғыздары (қазақтары) туралы Жарғы» және Орта жүзде хандық билiктiң жойылуы. Орта жүзде Бөкей хан мен Уәли хан қайтыс болғаннан кейiн патша үкiметi жаңадан хан тағайындап жатуды қажет деп таппады. 1822 жылы Батыс Сiбiр генерал-губернаторы М.М. Сперанский жасаған және Ресей императоры I Александрдiң жарлығымен бекiтiлген«Сiбiр қырғыздары (қазақта- ры. – авт.) туралы Жарғы» күшiне ендi.
