1. Фольклор жанрлары. Фольклор, оның ерекшеліктері мен жіктелуі
Аңыз, әпсана, миф, хикаядағы оқиғалардың халық мұрасымен сабақтастығы
жүктеу/скачать 0,72 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 45. Аңыздық прозаға қиялдың қатысы.
| 44. Аңыз, әпсана, миф, хикаядағы оқиғалардың халық мұрасымен сабақтастығы.
Аңыз негізінен жақсы тарих. Бұл тарихта қайтадан пайда болған және ерекше немесе батыл әрекет жасаумен танымал болған адамдар туралы әңгіме. Ол кезде адамдарда бейнетүсірілім жүргізілмеген, олар мұндай аңыздар туралы әңгімелерді тек ауызша айтып беретін. Мұндай аңыздар төңірегіндегі әңгімелер әр ұрпақтың бойына сіңіп кетуі табиғи болатын, ал қазір бұл әңгімелерге сену өте қиын Миф сонымен қатар әңгімелердің қызықты тұжырымы. Бұл әңгімелер біздің ата-бабаларымыз түсіндіре алмайтындай етіп түсіндірілді. Оларда тіпті шындықтың унциясы жоқ, бірақ адамдар оларды қиялға толы болғандықтан тыңдағанды жақсы көреді. Халықтың наным-сеніміне, арман-қиялына байланысты туған ауызекі прозалық шығарма. Ежелгі заманда болған кейбір оқиғалар, ойдан шығарылған, кітаби, діни аңыздар әсірелене әңгімеленіп, әпсанаға айналған Миф пен аңыз - бүгінгі таңғажайып адамдар мен өткен өмірдегі тіршілік иелері туралы түрлі-түсті әңгімелер. Аңыздар ержүрек әрекеттерді жасаған, бірақ фотосуреттер мен бейнелер сияқты ешқандай құжаттық дәлелдерсіз нақты адамдарға қатысты. Мұндай адам туралы әңгімелер ұрпақтан-ұрпаққа жалғасады. Әр кез аздап қосқан сайын, оқиға өршіп кетті, сондықтан мұндай адам мұндай істі жасай алатынына сену қиын Мифтер, керісінше, түсіндіруге болмайтын табиғи оқиғаларды түсіндіру үшін ойдан шығарылған және адамдар бұл оқиғаларды түсіндіруге арналған әңгімелер құрады. Аңыздар әдетте адам туралы, ал аңыздар құдайлар туралы. 45. Аңыздық прозаға қиялдың қатысы. Аңыздағы, әпсанадағы, мифтегі, хиқая мен әңгімеді баяндалатын оқиғалар айтушы мен тыңдаушыларға, жалпы көпшілікке шын болып көрінуге тиіс, өйтпеген күнде ол шығармалардың ел үшін құны болмайды. Бұл шығармаларда да қиял белгілі дәрежеде орын алады. Бірақ мұндағы қиял мен ертегідегі қиял бірдей емес. Ертегіде қиял болуға міндетті деп танылады және ол көркемдеу құралы болып есептеледі. Ал, ертегіге жатпайтын прозада, қиял саналы түрде пайдаланылмайды. Оның себебі-мұнда қиял көркемдік қызмет атқармайды, ол өмірдің түсініксіз бір құбылысын немесе фактісін түсіндіру мақсатынан пайда болады. Ауыз әдебиеті әңгіменің бір саласы – аңыз. Аңыз негізінде әңгіме, кейде өлең, жыр түрінде болуы да мүмкін. Аңыз белгілі бір адамның атына, іс-әрекетіне байланысты туады. Кейде аңыз әңгімеде де шындық оқиға мен қиял-ғажайып оқиға аралас келіп отырады. Бұл жағынан алғанда аңыз бен ертегі екеуінің арасы жақын. Негізгі айырмасы – аңыз әңгіме көбінесе тарихта болған адамның басына құралады. Әуелде тарихта шын болған, кейін сондай адам болыпты-мыс деп, ел аузында лақапқа айналған адам туралы әңгіме етіледі. Аңыз әңгімелердің тарихи адамның төңірегінде тууының, негізгі себебі сол адамның өз басына істеген, ісіне, белгілі бір тарихи кезеңде атқарған рөліне, әлеуметтік мәні зор еңбегіне байланысты. Ол адам батыр, не ел басшысы, «ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен» шешен би немесе әділеттік іздеуші, халық мұңын жырлаушы күрескер болуы мүмкін. Бірақ ол адамдардың іс-әрекеттерімен байланысты айтылған әуелгі шындыққа қоспалар қосылып, сол істепті-міс, айтыпты-мыс деген әр түрлі лақап біртіндеп аңызға айналады. Оны әңгіме, жыр етіп, біреуден жаттап алып, кейінгі ұрпаққа қалдырады. Аңыз әңгімелерге қиял элементі қаншама көп араласса да , әлгі аңызға айналған адамның өзі кәдімгі қарапайым адамның қатарында қала берді. Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен, Қорқыт т.б. – бәрі де шындықтағыдай, жай адамдар ретінде суреттеледі. Аңыз әңгімелердің бәрі бірдей бір сюжет, бір идеялық мазмұныда бола бермейді. Тақырыбы бір болғанымен, идеялық мазмұны әр басқа болуы да мүмкін. Аңызда әр топтың өкілі өзінше баяндап, өзінше түсініп, оны өз тобының көзқарасына лайықтап, өз мүддесіне пайдалануға әкеп тірейді. Қазақта Асан қайғы туралы аңыз әңгіменің бірнеше нұсқасы бар. Кейбіреулерінде ол өз халқына бақыт іздеп, Жерұйық тапса, жақсылықты алдан күтсе, кейбіреуінде ол хандардың қамқоршысы кейпінде көрінеді, сары уайымға салынады. Қазақ аңыз әңгімелерінде қиял-ғажайып дүниелер мол, олар адамды асыл армандарға бастайды, оның ұшқыр ойына қанат бітіреді, келешекке үміттендіреді. жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|