1 глоссарий агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы Адвербиалдану


Үшін септеулігі өзі тіркескен сөзге зат қимылдың мақсаты екендігін білдіретін мағына жамайды. Мысалы, Балалары айран-шалап үшін



бет21/61
Дата16.12.2022
өлшемі202,78 Kb.
#57663
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   61
Байланысты:
1 глоссарий агглютинация – осымшаларды бірінен со біріні жал

Үшін септеулігі өзі тіркескен сөзге зат қимылдың мақсаты екендігін білдіретін мағына жамайды. Мысалы, Балалары айран-шалап үшін әлді ағайынға жалшылыққа кетіпті. Аталған шылау қимыл есімі тұлғасындағы етістікке де мақсаттық мағына жамап, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді де байланыстыра береді. Мысалы, ... Ұлыққа жауап беру үшін ... үшеуін сайлады. Жауап басқаларға түсінікті болу үшін, сұрақтың жүйелі болғаны жөн.
Сайын септеулігі мезгіл атауы болатын зат есімдерге және лексикалық мағынасында мезгіл мағынасы бар сөз тіркестеріне ғана тіркеседі де, өзі тіркескен сөзге аталған мезгіл қимылдың қайталануының тұрақты мерзімі екенін білдіретін мағына жамайды. Мысалы, Жыл сайын барады. Үш күн сайын әкеледі. Сайын септеулігі бұрынғы өткен шақ тұлғасындағы есімшеге де бір қимыл екінші қимылдың қайталануының тұрақты мерзімі екенін білдіретін мағына жамайды. Мысалы, Маржан мен көрген сайын күліп жүреді. Жаман мақтаған сайын есіре түседі. Дәл осы мағына бағыныңқысының баяндауышы –ған сайын тұлғасымен берілген мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмаластың компоненттері арасында да сақталады. Мысалы, Әсет қала жаққа кеткен сайын, анасының мазасы болмайды. Күлшат күлген сайын, ол да күледі. Кейде –ған сайын тұлғасындағы етістік қимыл екінші қимылға (тұрақты қайталанатын мерзімі емес) түрткі болғанын білдіретін логикалық тұрғыдан қатынаста тұрады: Оқыған сайын баурап барады. Оқу әрекеті баурауға түркі болған. Алайда, грамматикалық тұрғыдан сөздердің арасында мезгілдік қатынас орнайды. Бұл сайын септеулігінің өзі тіркескен сөзге жамаған грамматикалық мағынасы арқылы қалыптасқан мағына. Дәл осындай құбылыс төмендегі мысалдардан да байқалады: Білген сайын біле түсті. Күн өткен сайын аралары алшақтап бара жатқанын сезеді.
Сияқты (секілді, тәрізді, сынды) септеуліктері зат есімге және заттанған сөздер мен сөз тіркестеріне тіркескенде, өзі жалғанған сөзге зат басқа затқа ұқсас, тең екенін білдіретін грамматикалық мағына жамайды. Заттардың қай қыры ұқсас екендігі байланысқан сөздермен кейде бірге қолданылатын, кейде жасырын келетін, бірақ тіркестен байқалып тұратын сын есімдер (адъективтенген сөздер) арқылы белгілі болады. Мысалы, Көсеу секілді (имек) таяқ таяқ ілінді қолына. Сапсыз пышақ сияқты (қырлы) таспен ұрғылай бастады. Күләш, Роза сынды әнші қыздар – қазақтың мақтанышы. Басыңқы сыңары сын есімнен және етістіктен болған, бағыныңқысы басыңқымен жоғарыдағы септеулік шылау арқылы байланысқан сөз тіркестерінде септеулік шылау зат есімге (заттанған сөздер мен сөз тіркестеріне) зат қимылдың, немесе жай-күйдің (сындық белгінің) ұқсас, тең объектісі екенін білдіретін грамматикалық мағына жамайды. Мысалы, тау секілді үлкен, тас сияқты қатты, қоңыз сияқты тырбаңдау, ит секілді ырылдау, т.б.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   61




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет