1 глоссарий агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы Адвербиалдану
Етістіктің синтаксистік ерекшеліктері
жүктеу/скачать 202,78 Kb.
|
1 глоссарий агглютинация – осымшаларды бірінен со біріні жал
- Бұл бет үшін навигация:
- Қимыл есімі.
| Етістіктің синтаксистік ерекшеліктері. Етістік – сөйлемде сөйлемнің барлық мүшесі бола алатын сөз табы. Етістіктің сөйлемдегі синтаксистік қызметтері оның функционалды тұлғаларымен тікелей байланысты. Етістік сөйлемде міндетті түрде түрленетін сөз табы екені белгілі, соның ішінде лексика-грамматикалық категориялардың тұлғаларымен әрқашан түрленуі міндетті емес, ал функциялық тұлғаларсыз қолданылмайды. Функциялық тұлғалар деп отырғанымыз – етістіктің қимыл есімі, есімше, көсемше және қимыл иесі деп аталатын ерекше тұлғалары мен таза грамматикалық категориялардың қатарындағы шақ, рай, модаль тұлғалары. Атап айтқанда, осы тұлғалардың бірі етістікке қосылу арқылы оның сөйлемдегі синтаксистік қызметін белгілейді. Дәлірек айтқанда, етістікке үстеген грамматикалық мағынасы арқылы сол етістіктің белгілі бір қызметке тұруына жағдай жасап, мүмкіндік тудырады.
Қимыл есімі. Етістіктің қимыл есімінің қосымшаларына -у, -с (-ыс, -іс), және -мақ (-мек, -бақ/-бек, -пақ/-пек) жұрнақтары жатады. Осы жұрнақты қабылдаған етістіктер қимыл есімі тұлғалы етістіктер деп аталады. Өйткені етістіктің негізі (түбірі) қимылды, іс-әрекетті атаса, қимыл есімі тұлғалы етістіктер қимылды емес, қимылдың атын білдіреді. Мысалы, сат – сату, сындыр –сындыру, ойла – ойлау, еңбек қыл –еңбек қылу, т.б.. Барыс-келіс қалай болып тұр? Алыс-беріс молайсын! деген сөйлемдердегі қосарлана жұмсалған етістіктердің әр сыңары да қимылды емес, қимылдың атын білдіріп тұр. Сондықтан бұлар да қимыл есімі тұлғасындағы етістікке жатады. Сол сияқты Алмақтың да салмағы бар. Ханның жақсы болмағы – қарашаның елдігі деген сөйлемдердегі етістіктер де қимылдың атауын ғана білдіріп тұр. Қимыл есімі тұлғалы етістіктер заттық мағынаға ие. Мысалы, Сабаққа кіруге рұқсат сұрадың ба? сияқты сөйлемдердегі қимыл есіміне неге (немесе не істеуге) деп зат есімнің сұрағын қоя береміз. Мұндағы заттық мағына барыс септігінің қосылуы арқылы пайда болған құбылыс емес, керісінше септік жалғауы қимыл есімінде заттық мағына бар болғандықтан қосылып тұр. Рас қимыл есімі тұлғасындағы заттық мағына мен деректі зат есімдердің заттық мағыналары тең құбылыс емес, дегенмен қимыл атауы болатын сөздердің заттық мағынасы есеп, ой сияқты процеспен байланысты ұғым атауын білдіретін дерексіз зат есімдердің заттық мағынасына жуық. Қимыл есімі заттық мағынаға ие болғандықтан, зат есім сияқты етістіктің шақ, рай, модаль мағыналарына бейтарап жағдайда тұрады. Сондықтан олар ертеректегі оқулықтар мен ғылыми әдебиеттерде тұйық етістік аталып келді. Қимыл есімі қосымшалары – етістікке заттық мағына жамайтын тұлға. Осы қосымшаларды тұлғаланған етістіктер заттық мағынаға ие болғандықтан, енді зат есімнің қосымшаларын еркін қабылдап, сол зат есімнің қосымшаларының мағыналары негізінде зат есімге тән синтаксистік қызметтерге тұра береді. Атап айтқанда, атау септігі арқылы бастауыш, ілік септігі арқылы анықтауыш, басқа септік жалғаулары мен септеулік шылаулар арқылы толықтауыш, не пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалдар, Ол кітап оқуды көп ұнатпайтын. Жүрістері тым асығыс көрінеді. Ондай болмақ қайда деп, Айтпа ғылым сүйсеңіз. Қимыл есімі кейде адъективтеніп (зат есімнің анықтауыш қызметінде келгенде сындық мағынаға ие болғаны сияқты), анықтауыш қызметіне де тұрады. Мысалы, Мектепті мерекеге қарсы безендіру жұмысы аяқталып келеді. жүктеу/скачать 202,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|