1 глоссарий агглютинация – қосымшалардың бірінен соң бірінің жалғануы Адвербиалдану
жүктеу/скачать 202,78 Kb.
|
1 глоссарий агглютинация – осымшаларды бірінен со біріні жал
| Жалғаулық шылау – сөз бен сөзді (сөйлемнің бірыңғай мүшелерін), сөйлем мен мен сөйлемді (салалас құрмаластың жай сөйлемдерін) салалас байланысқа түсіретін шылау. Мысалы, Асан мен Үсен өзенге келді. Оның киімі жеңіл, бірақ жылы. Оқушылардың көбі аулада тұр, өйткені әлі қоңырау соғылған жоқ. Бірінші мысалдардағы мен деген ыңғайлас мәнді жалғаулық шылауы Асан және Үсен сөздерін (бірыңғай бастауыштарды), қарсылық мәнді бірақ шылауы бірыңғай баяндауыш болып тұрған жеңіл, жылы сөздерін, себеп мәнді өйткені шылауы екі жай сөйлемді салалас байланысқа түсірген.
Септеуліктер – сөз бен сөзді (сөз тіркесінің компонентттерін), сөйлем мен сөйлемді (сабақтас құрмалас сөйлемнің компоненттерін) сабақтастыра байланыстыратын шылау. Мысалы, көпір арқылы өту, жыл сайын келу, мектепке қарай беттеу, көптен бері хабарласпау. Жолаушылар дөңді айналып кеткенге дейін, ауылда қалған жандардың ешқайсысы орындарынан қозғалған жоқ. Мысалдардағы көпір деген зат есім өту етістігімен арқылы септеулігі арқылы, жыл деген зат есім келу етістігімен сайын шылауы арқылы, мектеп зат есімі беттеу етістігімен -қа қарай (-қа барыс септігінің жалғауы мен қарай септеулік шылауынан тұратын) аналитикалық форманты арқылы, көп деген заттанған сын есім хабарласпау етістігімен -тен бері (-тен шығыс септігінің жалғауы мен бері септеулік шылауынан тұратын) аналитикалық форманты арқылы байланысқан. Сол сияқты соңғы мысалдағы сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемінің баяндауышы құрамындағы -ге дейін форманты да бағыныңқы сөйлемді басыңқы сөйлеммен сабақтастыра байланыстырған. Қазақ тіліндегі оқулықтар мен тақырыпқа қатысты ғылыми зерттеу еңбектерде, әдетте, септеулік шылаулар белгілі бір септік жалғауындағы сөздерге, атап айтқанда, атау, барыс, шығыс, көмектес септігіндегі сөздерге жетектеліп келетін көмекші сөздер ретінде сипатталып жүр. Жоғарыда келтірілген мысалдардағы арқылы, сайын атау септігіндегі сөздерге жетектелетін септеуліктер деп танылып жүр. Мысалдардағы көпір, жыл сөздері атау септігінде тұрған сөздер ме? Егер олар атау септігінде тұрса, зат қимылдың иесі екенін білдірер еді ғой. Мысалдардағы сөздердің бойында бұл мағынан мүлдем жоқ. Және атау септігі – өзі жалғанған сөзді бастауыш қызметіне қойып, баяндауышпен байланыстыратын қосымша. Яғни атау септігі – сөз бен сөзді байланыстыруға өзінің қабілеті де жеткілікті септік, атау септігіндегі сөздің үстіне септеулік шылауды қосудың қажеті шамалы. Ендеше бұл сөздер – атау септігін қабылдамаған сөздер. Көпір арқылы өту тіркесінің құрамындағы сөздерге морфемдік талдау жасасақ: Көпір – түбір сөз, зат есім; арқылы – түбір сөз, септеулік шылау; өт – түбір сөз, етістік, -у – тұйық етістік жұрнағы. Тіркес құрамындағы сөздерге морфологиялық талдау жасасақ: көпір – негізгі түбір зат есім, атауыш (толық мағыналы) сөз; арқылы – зат есімді аналитикалық тәсілмен түрлендірген көмекші сөз, септеулік шылау; өту – қимыл есімі (тұйық етістік) тұлғасындағы етістік, атауыш сөз. Бұл жерде көпір зат есімін арқылы шылауымен түрлендірудің қажеті қанша деген заңды сұрақ туады. Оның қажеттілігі сол – түбір қалпында затты ғана атап тұрған зат есімге (көпір) сол зат етістік арқылы аталған қимылдың (өту) заттық құралы екенін білдіретін (өту әрекеті көпір деген зат арқылы жүзеге асатыны туралы) грамматикалық мағына жамап, зат есімнің етістікке мағыналық қарым-қатынасын реттейміз. Яғни арқылы септеулігін зат есімге тіркестіргенде зат есім заттың атын ғана атаумен шектелмей, сол зат қимылдың жүзеге асу құралы екенін де білдіреді. Сөйтіп ол осы мағынасы арқылы етістікпен толықтауыштық қатынасқа түсіп, синтаксистік байланыс орнатады. Жыл сайын келу тіркесінде сайын шылауы бағыныңқы компонентке басыңқыдағы қимыл (келу әрекеті) бағыныңқыдағы зат есім арқылы аталған мезгіл ішінде аралық қашықтықты сақтай отырып, тұрақты қайталанытынын білдіретін мағына жамаған. Септеулік шылаудың осы мағынасы зат есім мен етістіктің синтакситік байланыс орнатуына және зат есімнің етістікке қатысты синтаксистік (пысықтауыштық) қызметіне негіз болған. Мектепке қарай беттеу тіркесінде бағыныңқы компонентте аталған зат (мектеп) басыңқыдағы қимылдың (беттеу) жалпы бағыт, бағдары екенін білдірілген. Өйткені мектеп қимылдың нақты бағыты емес, қимылды жасаушы беттегенде (қозғалғанда) дәл мектеп ғимаратының өзі емес, оның маңындағы басқа да ғимараттарды нысана етуі мүмкін. Ал мектепке беттеді десек, мектеп қимылдың нақты бағыты екені білдіріледі. Өйткені қимылды жасаушы мектептің дәл өзіне беттеп келеді. Ендеше -ке барыс септігінің мағынасы мен -ке қарай формантының сөзге үстейтін грамматикалық мағыналары тең емес. Және зат қимылдың жалпы бағдары екенін білдіру керек болғанда (өйткені сөйлеуші қимылды жасаушының қимылының нақты бағытын білмеуі мүмкін, сондықтан жалпы бағдарын ғана хабарлай алады), барыс септігі мен қарай септеулігін бірлікте қолданамыз. Ендеше –ке қарай екі морфемадан тұратын бір ғана морфологиялық тұлға, аналитикалық формант. Дәл сол сияқты көптен бері хабарласпау тіркесіндегі -тен бері екі морфемадан тұратын бір морфологиялық тұлға. Сонымен септеулік шылаулар – кейде жеке өздері, кейде септік жалғауларымен бірлесіп келіп, дәл септік жалғаулары сияқты зат есімдерді (заттанған сөздерді) оған белгілі бір грамматикалық мағына жамау арқылы синтаксистік қызметтерін белгілеп, етістікпен байланыстыру үшін қолданылатын көмекші сөздер. Дегенмен кейде септік жалғауы мен септеулік шылаудан тұратын морфологиялық тұлғаның сөз бен сөзді байланыстыруға қатыспайтын кездері де болады. Мысалы, 90-жылдардың басында дүкен сөрелерінен қыл аяғы сабынға дейін табылмайтын. Сөйлемдегі сабын сөзін түрлендіре келген -ға дейін форманты өзі жалғанған зат есімге зат өлшемнің соңғы шегі екенін білдіретін грамматикалық мағына жамаған. Ал бұл мағынаның қимылға еш қатысы жоқ. Сондықтан -ға дейін форманты зат есімді етістікпен байланыстырған дей алмаймыз. Мұнда зат есімнің аналитикалық тәсілмен -ға дейін форманты арқылы түрленген тұлғасы одан әрі атау септігін қабылдап бастауыш қызметіне тұрған және ол (атау септігі) сөйлеушінің ызалы көзқарасын өлшемдік шек түрінде атаған зат табылмау әрекетінің иесі екенін білдіріп, баяндауышпен байланыстырған. Сол сияқты жүзге жуық адам үлгісіндегі сан есімге болжалдық мағына жамай келген -ге жуық форманты да байланысты жүзеге асыруға қатыспаған. Мұндағы байланыс сөздердің орын тәртібі арқылы орнап, анықтауыштық қатынас бағыныңқының сандық мағынасы мен басыңқының заттық мағыналары негізінде қалыптасқан. Сөйлемдегі сөздердің ешбір сөз байланыстырушы тұлғаның (жалғаудың, шылаудың) жәрдемінсіз бағыныңқы компоненттің басыңқы компонент алдында келіп, мағыналық жақтан үйлесім табуын орын тәртібі арқылы байланыс деп танып жүрміз. Орын тәртібі арқылы байланыс өз ішінен іргелес орын тәртібі арқылы байланыс және алшақ орын тәртібі арқылы байланыс болып екіге бөлінеді. Мысалы, Олар сол күні осы ауылдан күн шықпай тұрып аттанып кеткен болатын. Сөйлемдегі орын тәртібі арқылы байланысқан компоненттерді анықтап, тізіп шығайық: жүктеу/скачать 202,78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|