1. Жаһандық перспективадағы білім беру
жүктеу/скачать 60,69 Kb.
|
| 16. Жаңғыру және урбанизация.
Жаңғыру, даму режимі. Бұл режимде қоғамның саяси жүйесі үздіксіз кемелденіп отырады, онда жаңғыру тенденциясы басым болады. Ол жеткілікті түрде белсенді жаңғыруларды қабылдайды, уақыттың саяси талаптарына сай жаңаруға талпынады. Саяси практиканың қызмет етуінің бұл режимі компоненттері саяси белсенділікті, саяси қатынастар субъектілерінің белсенділігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ қоғамдық өмірдің барлық негізгі тенденцияларының жүзеге асу мүмкіндігі занды тұрғыда болатын жоғары дамыған демократиялық-саяси мәдениет жағдайында ғана мүмкін болады. Мемлекеттік билік құрушы құрылымдары қажетті әлеуметтік-саяси заңдық мүмкіндіктерге, аса жоғары заңдылыққа және саяси тұрақтылық жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған әсер ету құралдары мен әдістері арсеналына ие. Жаңғыру мен даму режимі саяси жүйенің тек жай ғана қайта құрылуын емес, оның жаңғыру мен даму элементтерін ендіре отырып қайта құрылуын білдіреді. Нәтижесінде қоғамның саяси мәдениетінің өсуі, саяси қажеттіліктерге оның бара-барлығы, әрекеттердің тиімділігі көтеріледі. Урбанизация (латын тілінен аударғанда urbanus - қалалық, urbs - қала) - бұл қоғамның дамуындағы қалалардың, қалалық өмір салты мен қала мәдениетінің рөлін жоғарылатудың тарихи процесі, бұл салыстырмалы түрде аз орталықтар мен әлеуметтік басым аймақтардағы іс-әрекеттің кеңістіктегі шоғырлануымен байланысты. -экономикалық даму. Біріншіден, қала халқы тез өсуде. Егер 19 ғасырдың басында әлем халқының 3% -ы қалаларда тұрса, 100 жылдан кейін бұл көрсеткіш 14% -ке дейін өсті, ал 21 ғасырдың басында ол қазірдің өзінде 51% -ды құрады. Екіншіден, үлкен қалаларда халық пен экономиканың шоғырлануы байқалады. Дәл осы қалалар адамдардың экономикалық және рухани қажеттіліктерін жақсы қанағаттандырады. Көптеген жұмыс орындары, заманауи жоғары технологиялық өндірістер, дамыған қызмет көрсету саласы (білім беру мекемелері, мәдениет, тұрмыстық қызмет көрсету, демалыс аймақтары) бар. Егер 20 ғасырдың басында әлемде 360-қа жуық ірі қала болса, қазір олардың саны 2500-ден асады.Ірі қалалардың ішінде миллиондық плюс қалалардың саны тез өсуде. Тіпті 100 жыл бұрын әлемде олардың 10-ы ғана болса, қазір олардың саны 412. Ал қазірдің өзінде 44 миллиондық қалалар бар, олардың 29-ында 5-10 миллион адам, 12 қалада - 10-20 миллион адам, ал 3 қала - 20 миллионнан астам адам. Әлемдегі ең үлкен қала - 24,2 миллион халқы бар Қытайдың Шанхай қаласы. Үшіншіден, ірі қалалар спутниктік қалаларға толы, оларды өздерінің әсер ету аймағына тартады. Спутниктік қалалар негізгі қаладан 30 км-ден аспайтын қашықтықта орналасқан және онымен экономикалық байланыстармен тығыз байланысты. Сонымен бірге жақын қалалар мен ауылдық елді мекендер де ірі қалалардың ықпал ету аймағына енеді. Қалалық агломерацияға көшу осылай жүреді. Қалалық агломерация деп жақын еңбек, мәдени, тұрмыстық және өндірістік байланыстары бар жақын орналасқан қалалардың, қалашықтардың және басқа да елді мекендердің тобы түсініледі. Урбандалу үрдісінің арқауы • қала халқының табиғи өсімі; • ауылдық елді мекендердің қала статусын алуы; • қала маңы аудандарының пайда болуы; • ауылдық жерлерден қалаға қарай миграция. Урбандалу түрлері • Субурбандалу - қалалық агломерациялардың қалыптасуының нәтижесінде ірі қалалардың қала маңындағы аймағының өсу және даму процессі. • Контрурбандалу - урбанизацияға кері процесс. • Жалған урбандалу - қала халқының санының өсуі. Бірақ жұмыс орындары емес, үйсіз-күйсіздердің артуы. Қаладағы урбандалу үдерісі Қала халқы үлесінің өсуі - республиканың индустриялық көрсеткішінің жоғары деңгейінің белгісі. Қалаларда өнеркәсіптік өндірістер, транспорттвқ, сауда, мәдени, ғылыми және өзге де нысандар шоғырланады. Көптеген қалалық елді мекендер әкімшілік-аумақтық қызметтерді атқарады. Қала типтес кенттерде бір немесе бірнеше өнеркәсіп орналасады. Қалалардың қалыптасуы оның индустриялық дамуы, сәулеттік бейнесі мен тұрғындар саны бойынша ажыратылады. Қазіргі таңда қалаларды жіктеудің бірнеше түрі бар, олардың негізінде екі категория - қаланың ауқымы және қызмет түрлері қалыптасады. Жаһандық урбанизация. Урбанизация - бұл ғаламдық процесс. Қазіргі ғылымда ғаламдық процестер, біріншіден, бүкіл әлемді қамтып, екіншіден, адамның бүкіл өміріне енетін жүйелік құбылыстар ретінде ұсынылуы мүмкін. Қазіргі урбанизация процесінің ғаламдық сипаты үш негізгі аспектімен көрінеді. Біріншіден, философиялық және дүниетанымда. Урбанизация қазіргі заманғы жаһандық проблемалардың ішінде бірінші орындардың біріне жатады, өйткені әлемде көптеген проблемалар шоғырланған және адамзаттың даму перспективалары анықталған қалада. Сондықтан урбанизация көбінесе ежелгі қаланың пайда болу кезеңінен бастап бүгінгі күнге дейінгі жер өркениетінің дамуын анықтайды. Екіншіден, проблемалық мәселеде. Қазіргі әлемдегі урбанизация келесі негізгі мәселелермен сипатталады: • қарқынды түрде кеңейіп келе жатқан урбанизацияланған территориялар мен табиғат пен қоғам арасындағы тепе-теңдікті сақтау үшін қажетті өңделген ауылшаруашылық жерлерінің, орманды алқаптардың және т.б. ресурстарының арасындағы қақтығыс; • қала мен ауыл арасындағы мәдени-экономикалық қайшылық, урбанизацияның кеңеюінің әсерінен экономиканың деградациясы және ауыл тұрғындарының демографиялық жағдайы; • иммигранттар есебінен біліктілігі төмен жұмыс күшінің толықтырылуына байланысты қалалардың ескі және жаңа деп аталатын тұрғындары арасындағы мүліктік және басқа айырмашылықтардың күрт өсуі нәтижесінде урбанизацияланған аумақтардағы әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-этникалық сипаттағы қақтығыс . Үшіншіден, кеңістіктегі (географиялық). Қазіргі әлемнің барлық континенттері мен елдері урбанизацияның бір немесе басқа дәрежесінде зардап шекті. Сонымен бірге урбанизация процесінің терең аумақтық және аймақтық дифференциациясы бар, ол өзінің жиынтығында тек әр түрлі типтегі елдерде өзінің жаһандық сипатын күшейтеді. Сонымен, урбанизация ғаламдық әлеуметтік-кеңістіктік процесс ретінде географиялық талдау үшін ерекше маңызды бірқатар жалпы белгілерге ие. Олардың ішінде: 1) қала халқының өсуі; 2) оның ірі қалалар мен агломерациялардағы концентрациясының артуы; 3) урбанизацияланған аймақтарды кеңейту 17 Урбандалу (Урбанизация) (лат. urbs - қала, urbanus - қалалық) – еңбек бөлінісініңқоғамдық және аумақтық тұрғыдан тарихи қалыптасуынан пайда болып, әлемнің әртүрлі елдері мен өңірлерінің өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес дамитын әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, географиялық секілді көп жақты қырлары бар күрделі құбылыс. Көне латын тіліндегі мағынасы "қалалық"деген ұғымды білдіреді. Яғни, ең қысқаша айтар болсақ, урбанизация, бұл – қала тіршілігі мен тұрмысы және мәдениетініңүстемдікке ие болуы. Урбанизация" ұғымын "урбанизациялану" ұғымынан ажыратып қарау керек. Біріншісі процесті білдіреді, екіншісі - процесс барысында қол жеткен көрсеткіш денгейі. Урбанизацияның негізгі көрсеткіші - елдегі қалалық тұрғындардың үлес салмағының арту қарқыны ("урбанизация қарқыны") Урбандалудың оң және теріс салдары бар. Ол - күрделі әрі қарама-қайшылықты үдеріс. Оның теріс салдарына экологиялық жағдайлардың біршама төмендеуі, автокөлік газдарымен қала ауасының ластануы, жұмысқа орналасу қиындығы, қаладағы шаң, қала шуы, қала құрылысының мәселесі және т.б. жатады. Урбандалу үрдісі қала халқының табиғи өсімі; ауылдық елді мекендердің қала статусын алуы; қала маңы аудандарының пайда болуы; ауылдық жерлерден қалаға қарай миграция Урбанизациалау түрлері
Контрурбандалу - урбанизацияға кері процесс. Жалған урбандалу - қала халқының санының өсуі. Бірақ жұмыс орындары емес, үйсіз-күйсіздердің артуы. 18. Әлеуметтік өзгеріс. Әлеуметтік өзгерістерді зерттеудің әлеуметтанулық перспективалары. Әлеуметтік өзгеріс - Әлеуметтік өзгеріс барысында әлеуметтік жүйе, олардың ішкі құрамдас бөліктері мен құрылымдары, байланыстары мен карым-қатынастары бір күйден екінші күйге ауьісу, не кейбіреуі жаңадан пайда болу, немесе жоғалып кетуахуалын бастан өткереді. Әлеуметтік өзгеріс, негізінен, екі деңгейде: микродеңгейде және макродеңгейде өрбиді. Әлеуметтік өзгеріс "әлеуметттік даму" ұғымымен шатастыруға болмайды. Өйткені, қоғам өміріндегі өзгерістер мен әлеуметтік қозғалыстардың барлығы бірдей оның сапалықдаму Деңгейін бейнелей алмайды; кейде олар әлеуметтік даму процесің тежеп, оның құрылымдарын тоқырата түсуі мүмкін. Сондықтан да әлеуметтану ғылымында Әлеуметтік өзгеріс және "Әлеуметтік қозғалыс" ұғымдары "әлеуметтік даму" ұғымымен салыстырғанда кең мағынада қарастырылады. Ал әлеуметтік даму дегеніміз - жаңа қоғамдық карым-қатынастардың, институттардың, нормалар мен құндылықтардың пайда болуына жетелейтін күрделі құрылымдық процесс. Әлеуметтік дамуды бағалаудың әртүрлі: экономикалық, құқықтық, мәдени, рухани, т.б. өлшемдері калыптаскан. Оның мән-мазмұнын жете, толыққанды түсіну үшін нақты әлеуметтік ортаны зерттейтін ғылым салаларының, әсіресе, әлеуметтік философияның жетістіктері пайдаланылады. Жалпы қоғамды, оның құрылымдық элементтерін дамытатын немесе тоқырататын Әлеуметтік өзгерістердің негізгі себептері мен факторлары туралы әлеуметтанушылар әлі ортақ бір пікірге келген жоқ Әлеуметтанулық ғылымында әлеуметтік жанжал деген ұғымның өзіне қатысты әр алуан пікір калыптасқан. Кей ғалымдар оны әлеуметтік қарама-қарсылықтар немесе белсенді адамдар мен топтар арасыңдағы шынайы күрес регіңде, ал басқа әлеуметтанушылар оны қоғамдағы қарама-қарсылықтың пісіп жетілуі мен дамуының жоғары сатысы ретінде түсіңдірді. Шын мәніңде, әлеуметгік қарама-қайшылық пен әлеуметтік жанжал бір-біріне астасып жататын ұқсас ұғымдар емес. Әлеуметтік қарамақарсылық бір-біріне қарсы тараптар күресі ашық та айқын сипат иеленіп, әлеуметтік шиеленіс әбден асқыну деңгейіне өткен кезде ғана әлеуметтік жанжалға ұласады. Ал, Т.Парсонс сияқты функционалдық бағыттағы ғалымдар Әлеуметтік өзгерістерді "қозғалмалы тепе-теңдік" ретінде карастырып, оны қоғамның әлдебір бөлігіне, не бүгіндей әлеуметтік жүйеге телиді. Адамзат қоғамы тарихыңда Әлеуметтік өзгерістердің, негізінен, эволюциялық жөне революциялық екі пішімі кеңінен мәлім. Жалпы кез келген әлеуметгік жүйедегі оң қабылдаған өзгерістер ретсіз, бейберекет түрде емес, белгілі бір бағдарлылықпен, қарапайымнан күрделіге, төменнен жоғарыға қарай, яки прогрессивті, жүйелі түрде жүріп жатады 19.Қоғамдық қозғалыстарға әсер ететін микро- және макро-факторлар. Жеке адам өз ойын, көзқарасын өкімет орындарына тікелей жеткізе алмайды. Сондықтан өзі сияқтылармен топтасады. Экономикалық және әлеуметтік қайшылықтар себеп болады. Мысалы: Жаңаөзендегі (1989 ж.)әлеуметтік жағдайға наразылықтан онда «Бірлік» деген ұйым құрылды. Ұлттық мәселелердің шешілмеуі. Мысалы: «Азат», «Желтоқсан». Саяси қозғалыстар көпшілік партияны құру жолыдағы алғашқы саты болуы мүмкін. Қозғалыстың партияға тән ұйымы,жұмысының біріңғай бағдарламасы,басқаруда айқын принциптері болмайды. Әдетте,оның әділеттілік,бостандық, қарусыздану, бейбітшілік үшін күрес, ұлттық жаңарып өркендеуі, айналадағы ортаны қорғау, т.с.с. жалпыхалықтық, азаматтық талаптарға негізделген басты мақсаты қалыптасады. Бұл ұрандар көпшіліктің көңілінен шығып, бастарын қосады, тіпті өзара айтарлықтай айырмашылықтары бар қоғамдық таптарды да біріктіруі мүмкін. Көбінесе қозғалыстар стихиялы түрде пайда болады. Ұйымдар мен қозғалыстар саяси процеске тартылды, өмірді өзгерту және жақсарту олардың іс-әрекетіне де байланысты деген түсінік әрбір адамның санасына ене бастады.Бұл-тоталитарлық саяси режімнен демократиялық өмірге енудің айғағы болды. Бұқараның іс-қимылының артуына, көптеген саяси-қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың өмірге келуіне жағдай жасады. |