1. Лексикология пәнінің зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеті тіл білімінің өзге салаларымен байланысын көрсетіңіз
Орыс тілінен енген термин сөздерді игеру принциптерін көрсетің
жүктеу/скачать 189,29 Kb.
|
лексикология
| 45.Орыс тілінен енген термин сөздерді игеру принциптерін көрсетің
Әрбір ұлт тілінің терминологиясын жасауда қндай да бір ғылыми принципке негізделеді. Қазақ тіліндегі терминологияны қалыптастыруда негізінен екі түрлі принцип бар. Бірінші, терминологияны қалыптастыруда қазақ тілінің өз мүмкіншілігін пайдалану. Орыс тіліндегі терминдердің қазақша баламасын жасау мынадай жолдармен іске аскан: 1. Орыс тіліндегі терминдерге қазақтың төл сөздері және олардан жасалған туынды сөздер балама етіп қальптастырылған. Мысалы: ұшқыш (летчик), қондырма (надстройка), ереуіл (забастовка), колжазба (рукопись), алғы сез (предисловие), түйсік (ощущение), амал (действие), бөлінгіш (делимое), жұрнак (суф-фикс), тербеліс (колебание), буын (слог), қышқыл (кислота), мүше (член), мүсін (скульптура), жарыс (соревнование), отар (колония), одак, (союз), айтыс (дискуссия), сыншы (критик), жіктеу (классификация), ұяңдау (озвончение), одағай (междометие), етістік (глагол), есімше (причастие), жаттығу (тренировка), орынбасар (заместитель), сүрлеу (силосовать) т. 6. 2. Орыс тіліндегі сөздерге лайыкты балама іздеп табу нәтижесінде кейбір дублет сөздерге дербес мағына теліп, олар бір-бірінен сараланып отырған. Мәселен, білім-ғылым- ілім сияқты бұрынғы синонимдес сөздер қазір жеке-жеке мағынаға ие болып, өзара сараланып отыр. Мысалы: білім--знание, ғылым --наука, ілім--учение. Сол сиякты ту (знамя) мен жалау (флаг), қолғап (рукавица) пен биялай (перчатка), темекі (табак) мен шылым (папироса), кінә (вина) мен күнә (грех) тәрізді жарыспа сөздердің жігі бір-бірінен ажырап, нақтылана түсті. 3. Орыс тіліндегі термин сөздерді қазақша аударып алуда кейбір аз мағыналы сөздер активтеніп, олардың белсенділігі арттырылған. Соның нәтижесінде дара мағыналы сөздер көп мағыналы болып қальштасты, яғни кейбір сөздердің семантикалык шеңбері кеніді. Меселен, орыстың фонд, запас, резерв деген үш турлі сөзі қазақтын қор деген бір гана сөзімен аударылып жүр. 4. Орыс тіліндегі терминдерге лайыкты атаулык баламалар табу устінде колданыска туспей калтарыста калып журген ана тіліндегі кейбір конерген сездер мен жергілікті сездер активтеніп кайтадан іске косылган. Мәселен, терминологиялык сөздікте стрелка деген сөз тіл, жебе болып екі түрлі сөзбен берілген. Здание-ғимарат, уй; перепонка-жарғак, желқабық; мочевой—несеп, тынжы болып аударылган. 5. Орыс тіліндегі терминдерді аударып алуда казактын кейбір төл сөздері бурынғы негізгі магынасынын үстіне терминдік жаңа мағына косып алган. Мәселен, сыбаға деген сөз бурынғы мағынасының үстіне орысша удел (сыбағалы салмақ) деген терминдік магына; жеу, құрбан ету дегендер орысша жертва деген спорт терминінің орнына колданылады. Мешел деген сөз медицинада рахит, ал теміреткі- экзема деген создердін орнына балама етіп алынган. 6. Орыс тіліндегі терминдерді казакшага аудару барысында тіліміздегі коптеген журнактар, әсіресе -у, -лык, -лік, -ыс, -с,-ма, -ме сиякты жұрнақтардың сөзден сөз тудыру қабілеті мейлінше кеңейгендігі байкалады. Мысалы: созревание - пісу, жетілу; увольнение - босату, шыгару; отравление - улану, ушыну; поошрение - мадактау, көтермелеу, кружок - үйірме, надстройка - қондырма, колебание - тербеліс, литье - құйма, плавка -корытыс, доказательство - дәлелдеме, т.б. 7. Көп мағыналы терминдердің лайықты балама табылған мағынасы аударылып қазақша берілсе, баламасы жок мағынасы орысша қалпында берілген. Меселен, фаза сөзінің қоғамдык ғылымда колданылатын мағынасын кезең десек, физика ғылымындагы мағынасы фаза деген қалпында алынған. 8. Орыс тіліндегі көп мағыналы терминдер казак тіліне ауысканда, әрдайым бір магынасында гана ауысып қолданылады. Мәселен, операция, ассимиляция, база, варвар, балласт сөздері орыс тілінде көп мағыналы болғанымен, қазақ тілінде көбінесе дара мағынада жұмсалады. 9. Орысша туынды терминдерді казак тіліне қабылдау қажет болған жағдайда, олардың түбірі сол калпында алынып орысша косымшасы казак тілінін, косымшасымен алмастырылады. Мәселен, нормировать, наградить, газификация, электрификация, цементировать тәрізді терминдер казакша нормалау, наградтау, газдандыру, электрлендіру, цементтеу больш аударылады. Кейбір сөздер казакша бір гана емес, әлденеше созбен аударылып жур. Мәселен, тело - дене, кейде тән; способ - тәсіл жэне жол; смысл - мән, магына; изображение - кескін, сурет; картина - корініс, сурет; рукоятка - сап, тұтқа; руководитель - басшы, жетекші; протокол - хаттама, мәжілісхат; позиция – устаным, айкындама; клоун -маскарапаз, мейрампаз, маздем;микрорайон - молтекаудан, ыкшам аудан, шагын аудан т. б. болып әр турлі аударылып жур. Екінші принцип - терминдерге казак тілінде балама болмаган жагдайда оларды орыс тілінен алып пайдалану. Бұларға негізінен интернационалдык терминдер жатады.Казак тіліндегі терминдік мәндегі сездерді саралап, жіктеп корсек, оларды колданудын аясы әркалай екенін кореміз.Коптеген терминдер белгілі бір тілдегі гылым мен ондірістін немесе шаруашылык пен косіптін бір саласына гана меншік-теліп тар колемде омір суреді. Кейбір терминдер жалыз бір тілдін аясында шектелмей, коптеген тілдерге ортак кен шенберде колданылады.Коптеген тілдерге ортак, халыкаралык сипаты бар сөздер интернационалдык терминдер деп аталады.Мысалы: биология, химия, атом, театр, графика, революция, демократия, архитектор, циклон, роман, поэ-зия, пейзаж, континент, аптека, эксперимент, электр, экономи-ка, грамматика, виктория, базис, металл, алфавит, климат, маг-нит, планета, хор, арена, автор, экзамен, цирк, доктор, грабус, депутат, цирк, фотография, хирургия, операция т. Интернационалдык терминдердін шыгу тегін іздестіріп карасак, кобінесе грек пен латын тілдерінен тарагандығы байкалады. Мэселен, антология, кафедра, музей, драма, ста-дион, гармония, графика, автомобиль, телефон, телеграф, синтаксис, диалект, филология, зоология дегендер грек тілінен шыкса, диктатура, эскпедиция, архив, цензура, формула, опера-ция, агрессия, материализм, террор, объект, конституция дегендер латын тілінен тараган. Сонымен бірге баска тілдерден де коптеген интернационалдык создер шыккан. Моселен, казіргі казак тіліндегі танк, комбайн, трактор, блок, бойкот,бокс, футбол, баскетбол, хоккей, раунд, клоун, вокзал, рекорд, клуб, торт, сквер, гол, тренер, финиш, матч, бюджет, лидер т. б. ағылшын создері; ансамбль, буржуазия, бюро, люстра, портфель, компот, билет, гектар, пальто, мебель, шовинизм, раса, авангард, бюллетень, капитал, жаргон, салют, десант, атака,такси, машина, аванс, массаж, нарко т. б.; француз сездері:папка, шляпа, цех, кран, штраф, слесарь, танец, штаб, штурм,бухгалтер, курорт, вахтер, балетмейстр, парикмахер т. б.; неміс создері; опера, ария, балкон, лоджия, бас, дуэт, тенор, квартет, контата, соната, студия, касса, валюта т. б.; итальян сездері:матрос, флот, якорь, вымпел, компас, каюта, конвой, катер т. б.голланд создері: алгебра, бедуин, алкоголь, суфизи т. б. араб создері' совет, спутник, колхоз, совхоз, большевик т. б. орыс сездері дуние жузіндегі коптеген елдерге тараган.Сөйтіп, революцияға дейін орыс создері казак тіліне негізінен ауызекі турде ауыса, революциядан бергі кезенде кен көлемде баспасоз аркылы еніп отырды. Бірінші кезенде енген создердін ішінде әкімшілік, ел билеуге, турмыска катысты сөздер көбірек болса, екінші кезенде терминдік сипаты бар сездер басым болды. жүктеу/скачать 189,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|