1. Сұрақ. Тарихи үдерісті кезеңге бөлу
жылғы Желтоқсан көтерілісі
жүктеу/скачать 230,37 Kb.
|
Тарих сессия жауаптары
| 79.1986 жылғы Желтоқсан көтерілісі. 1986 жылы желтоқсандағы қазақ жастарының Кеңестік биліктің өктемдігіне қарсы көтерілісіне тоқталамыз. Жастар Кеңес Одағы Компартиясы І. Хатшысы Михаил Горбачевтың халықпен санаспастан Қазақстан Компартиясының жетекшісі Дінмұхамед Қонаевты зейнетке шығарып оның орнына Ресей Федерациясынан Геннадий Колбинді тағайындауына ашық қарсылық білдірген-ді. Бұл уақиға тек Қазақстан қана емес, сонымен қатар әлем тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі деп саналуға тиісті. Өйткені бұл әрекет Кеңес Одағының құлауының да бастамасы еді. Енді бүгінгі сұхбатымызда қазақ жастарының бодандыққа қарсы жойқын бұлқынысы туралы тоқталмақпыз.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жалғасып келе жатқан арманы болған тәуелсіздікке 1991 жылы 16 желтоқсан күні қолы жетті. Бірақ бұл сырттай қарағанда Кеңес Одағының шаңырағынын өздігінен опырылып құлауымен оп-оңай келген жеңіс сияқты көрінгенімен, мұның артында қазақ батырлары мен зиялыларының көзсіз ерліктерінің жатқаны ақиқат. Патшалық Ресей бодандығына қарсы алғашқы ірі көтерілістерді Сырым Датұлы, Исатай Тайманұлы, Махамбет Өтемісұлы және Кеңесары Қасымұлы ұйымдастырып, ұлт-азаттығы жолында құрбан болған еді. 1917 Ақпан төңкерісімен Патшалық Ресей құлап, қазақ халқы арманына жететіндей болды. Осы орайда Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсын, Міржақып Дулат сынды қайраткерлер Алаш ұлттық қозғалысына жетекшілік етіп қазақ ұлттық мемлекеттігінің негізін қалауға күш жұмсады. Алайда Большевиктер бұған жол бермеді. Қазақ жерінде Кеңестік билік орнады. Бірақ қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы арманы толастаған жоқ. Жоғарыда айтылған ұлт-азаттық көтерілістерінің жалғасы, һәм қорытындысы ретінде 1986 жылы 17-18 күндері қазақ жастары демократиялық көтерілісін айта аламыз. Олар қазақ халқының хақ-құқықтарын қорғау мақсатымен алаңға шықты. Міне бұл сан ғасырлық тәуелсіздік арманының жүзеге асуының алғашқы қадамы ретінде тарих беттерінде орын алды. Қазақ жастарының көтерілуіне 24 жыл бойы Қазақстан Компартиясын басқарған Дінмұхамед Қонаевтың орнына бір қазақ емес, тіпті Қазақстанда туып өскен бір орыс та емес, Ресей Федерацсиясы ішінен Геннадий Колбин атты бір саясаткердің тағайындалуы себеп болды. Мұның өзі Кеңес Одағын көбірек демократияландыру, халықты ел басқаруға көбірек араластыру жөнінде “қайта құру” және “жариялылық” науқандарын бастап отырған Горбачевтың саясатына қайшы еді. Негізінде қазақ жастары оның сол саясаттарына сеніп демократиялық көзқарастарын атап өту үшін алаңға жиналған еді. Кейін Кеңестік үгіт-насихат органдарының бұрмалап айтқанындай, ол “қазақ ұлтшылдығы” немесе “орыстарға қарсы дүшпандық” пиғылдағы әрекет емес еді. Бірақ Мәскеудегі билік мұны көргісі де, түсінгісі де келмей, қазақ жастарының бейбіт демократиялық қозғалысын күшпен, қанмен жаншуға ойысты. Алаңда жиналғандарға қарсы сапер күректері, талағыш иттер, өртсөндіруші машиналар, бронды транспортерлер жіберілді. Қолға түскен жігіттер мен қыздар қақаған аязда бірнеше сағат бойы зорлықпен қар үстіне жатқызылды, оларға өрт сөндіргіш машиналардан суық су бүркітілді. Бұл уақиғалардан көптеген жастар жарақат алды. Жүздеген адамның құрбан болғаны айтылса да, күні бүгін дәлелденбей келеді. Өйткені осы уақиғалардан кейін республикада желтоқсан уақиғаларын зерттеуге, жазуға, айтуға тыйым салынған еді. Желтоқсан оқиғалары 1986 жылы 17-18 желтоқсан күндері ғана болған екі күндік қимыл емес. Ол Кеңес Одағының күйреу себептерінен бірі болып, әлемдік тарихта терең із қалдырған күрделі процес. Біздің ойымызша, желтоқсан оқиғаларына қатысқандар ақталған және Кеңестік билік келмеске кеткен 1991 жылға дейінгі бес жылтық үрдісті қамтиды. Оған төрт кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезең уақиғалардың пайда болуы, екінші кезең Мәскеудегі биліктің қазақ халқын “ұлтшылдықта” айыптап, Қазақстанда қазақтарға қарсы науқан жүргізуі, үшінші кезең қазақ зиялылары мен депутаттарының Мәскеудің қазақты құрту жөніндегі осы саясатына қарсы іс-қимылдары, төртінші кезең Горбачевтің қателігін мойындап, Колбинді қызметінен алып, орнына қазақ халқының табиғи жетекшісі Нұрсұлтан Назарбаевты тағайындауы, сөйтіп Қазақстанның қайта түлеуінің басталуы. Осы уақиғалардың әлемдік тарихтағы маңызы қазақ жастарының тек қазақ халқына қана емес, сонымен қатар Кеңес Одағындағы өзге халықтарға да Компартияның орынсыз шешімдеріне қарсы ашықтан ашық қарсы шығуына болатынын көрсетуінде. Өйткені осы оқиғалардан кейін Қавказ, Балтық жағалауы және өзге Кеңестік аймақтарда халықтар Мәскеуге қарсы жаппай шерулерге шығып демократиялық хақ-құқықтарын талап ете бастады. Міне бұл Кеңес Одағының ыдырауына әкеп соқтырған маңызды құбылыс еді. Қазақстан тарихы тұрғысынан алар болсақ, бұл көтеріліс Қазақстанды жіті білмейтін жат-жұрттық Геннади Колбиннің биліктен кетуіне түрткі болып, Нұрсұлтан Назарбаевтың билікке келуін қамтамасыз етті. Негізінде Горбачевтың әу баста, атап айтқанда 1986 жылы қабылдайтын дұрыс шешімі осы еді. Бірақ ол бұған бармады. Өйткені Қазақстанда Homo Sovieticus, яғни ұлтсыз және рухсыз Кеңес адамы жарату жөніндегі саясаттарының Қонаев кезінде толық іске аспай қалғанын байқап қалған Мәскеудегі билікке қазақ халқының саясатта, ғылымда және басқа салаларда қол жеткізген ұлттық сипаттағы жетістіктерін жою керек болды. Бұл үшін Қазақстанды білмейтін, тіпті қазаққа жаны ашымайтын қатыгез бір саясаткерді Ресейден әкеліп тағайындады. Бірақ Мәскеу ұлттық санасы күшті қазақ жастары және олардың артынша зиялыларының бұған жол бермейтін батыл іс-әрекеттерге бара алатынын есептемеген еді. Желтоқсан оқиғаларының жүздеген, тіпті мыңдаған қаһарманы бар. Бірақ бүгінгі күн тұрғысынан оның екі символдық қаһарманы болғанын айта аламыз. Біріншісі батыл түрде алаңға шыққан қазақ жастары үшін нақақ сотталып, жұмбақ жағдайда түрмеде көз жұмған Қайрат Рысқұлбеков, екіншісі қазақтарының алаңдағы күресін саясатқа көшіріп, Қазақстан Парламентінде оқиғалардың шындықтарының зерттеу комиссиясының құрылуына, сөйтіп Колбиннің биліктен аластатылуын қамтамасыз еткен ақын, жазушы Мұхтар Шаханов. Сонымен әңгімемізді қорытар болсақ, желтоқсан оқиғалары тәуелсіз Қазақстан тарихында орны ерекше бірегей уақиға. Сөзімізді дәлелдеу үшін бір мысал келтірейік. Егер қазақ жастарының желтоқсан көтерілісі болмағанда және Колбин билігін жалғастыра бергенде, 1991 жылғы Қазақстанның тәуелсіздік сондай-ақ тәуелсіздіктен кейінгі үдерісі қалай болар еді? Бұл сұраққа жауап беру қиын. Бірақ Қазақстанның ұлттық және бір тегіс мемлекеттік құрылымы негізінде бүгінгі адам таң қалатын жарқын табыстарына жетпейтінін болжау қиын емес. Сондықтан да желтоқсан оқиғаларын 70 жылдық әміршіл-әкімшіл Кеңестік жүйеден кейін, Қазақстанның қайта түлеуінің бастауы деп атап көрсете аламыз. жүктеу/скачать 230,37 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|