1 Тақырып: Әлеуметтік әлемді түсінудегі әлеуметтану

Адамзат қоғамының әртүрлі даму кезеңдерінде білім берудің әр алуан үлгілері құрылды. Мәселен, құл иеленушілік қоғам екі үлгімен: антикалық және римдік үлгімен көрсетілінді. Антикалықта басымдық әртүрлі өнерлер мен философияны оқып-үйренуге берілді, сондықтан да, білімдердің практикалық қосымшасын ежелгі гректер лайықсыз нәрсемен айналысу – деп қарастырды. Антикалық білім беруде еркіндік пен білім берудің еркіндігі қағидасы ерекше маңыздылыққа ие болды. Білім берудің римдік үлгісі утилитарлық (пайдалылық) сипатта болды, пәннің мәжбүрлеп оқытылуына басылымдылық берілді. Білім беру әскери басшылар мен мемлекеттік қызметкерлерді даярлаумен байланысты болды. Орта ғасырлар білім беру институтының дамуына салмақты үлес қосты. Осы уақыттың жетістіктерінің бірі – университеттердің құрылуы болды. 12-ші ғасырдың соңы мен 13-ші ғасырдың басында университеттер Парижде, Оксфордта, Кембриджде және Еуропаның басқа да қалаларында ашылды.

Білім берудің қазіргі жүйесі XVIII ғасыр соңында және ХІХ ғасырда қалыптасты, ол классикалық деген атау алды. Міндетті бастауыш және орта білім алу қағидасы әлемнің дамыған елдерінің көпшілігі үшін шынайы фактор болды. ХІХ ғасырдың соңында әлем халқының 50%-сауатты болды. Бүгінгі күнде мамандар білім беруде көрініс берген бірқатар заманауи үрдістерді бөліп көрсетеді: А) білім берудің негізгі парадигмасының ауысуы; Б) ақпарат алудың көлемді массивінің жинақталуының салдары болып табылатын, білім берудің фундаментализациясы (түйінді болушылығы), бұл білім берудің интенсивті әдістерін енгізуді жөн санайды; В) білім берудің интернационалдануы (біріккен халықаралық ғылыми зерттеулер, студенттер мен оқытушылар алмасу); Г) үздіксіз білім берудің дамуы.

Қандай да болмасын институт ретінде білім беру бірқатар маңызды функцияларды орындайды. Білім берудің маңызды функциясы – бұл адамдарға білім берушілік және де білім беру әлеуметтен, мәдениеттің тасымалдануы мен таралуы, кәсіби санкцияның, әлеуметтік санкцияның функциясын орындайды.

Әлеуметтік институт – қоғамдық өмірдің ұйымдасуы мен реттелуінің тарихи түрде қалыптасқан формалары (мысалы, отбасы, дін, білім беру және т.б.), ол нормалардың, рөлдердің, жазылымдардың, мінез-құлық үлгілерінің, арнайы меекмелердің, бақылау жүйесінің жиынтығын қосатын, қоғам үшін өмірлік маңызды функцияларды қамтамасыз етеді [2, 105 б.].

Әрбір әлеуметтік институттың ортақ және өзіндік ерекшеліктері болады. Білім беру институтының белгілері: мінез-құлықтың қондырмасы мен үлгілері – білімге сүйіспеншілік, сабақ үлгерімі, символдық мәдени белгілері; утилитарлық мәдени белгілер; ауызша және жазбаша кодекс; өзіндік идеология – академиялық еркіндік, прогрессивті білім беру, білім алудағы теңдік [3].

Білім беру жүйесі – әлеуметтік институттың ең маңыздыларының бірі болып саналады. Білім беру жүйесі функциональдық көзқарас бойынша жеке адамдардың әлеуметтенуін қамтамасыз ететін жеке адамның әлеуметтенуі – олардың өздері өмір сүретін қоғамда тиімді жұмыс істеуі үшін өмір сүруі арқылы өзқ сапасын дамыту үдерісі. Әлеуметтену – мәдениеттің сабақтастығын, оның ұрпақтан ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. Отбасы – алғашқы әлеуметтенуді (баланың әлеуметтенуі) тасымалдайтын агенттер болып табылады, әлеуметтену – көбінесе стихиялы сипатта болады. Жеке адамдар – осылармен өмір бойы іс-әрекет етіп, әлеуметтендіруші агенттіктер, қоғамның құрылымдары болып табылады (саяси, заңдық, діни, БАҚ, т.б.) мұнда әлеуметтенудің басымдылығы оның мақсаты бойынша мақсатты түрде бағытталған сипатта болады. Білім беру жүйесі – қазіргі қоғамдағы саналы әлеуметтенудің шешуші құралы болып табылады. Сонымен қатар, олардың әрекет ету үдерісінде әлеуметтену үдерісінің екі жақты қызметі – мәдениетті тасымалдау және жеке тұлғаның дамуы туындайды.

Қазіргі заманғы білім берудің әртүрлі тұжырымдамалары бар. Британдық әлеуметтанушы – Бэзил Бернстейн тілдік кодтар теориясын жасап шығарды. 1970 жылы Б.Бернстейн әртүрлі отбасылардағы балаларда өмірінің алғашқы жылдарының өн бойында олардың одан кейінгі мектептік тәжірибесіне ықпал ететін әралуан кодтар мен сөйлемдер қалыптасатынын болжамдаған пікірін айтты. Б.Бернстейннің нақтылауынша, жұмысты отбасынан шыққан балалардың сөзі шектеулі нақты репрезентациялайды – берілген мәдениеттің аясында біржақты түсінікке негізделген сөйлеу тәсілін қайта көрсетеді. Кодты қолдану негізінде көптеген идеялар мен ойлар сөйлемдерде көрсетілген болуы үшін оны қажетсінбейді. Орта таптан шыққан балалардың тілдік дамуы Б.Бернстейннің пікірінше, керісінше күрделенген код – сөздің ерекше формасын меңгеруімен байланысты, бұл үшін сөздердің дәл маңызының көрсетілуі мақсатымен осы сөздерді салмақты түрде қолдану тән болады.

Орта тапқа жататын отбасындағы аналар өз балаларының мінез-құлқын қадағалай отырып, оларға балалардың қандай да болсын реакциясын қамтитын себептер мен ережелерді жиі түсіндіреді. Б.Бернштейн атап көрсеткендей, күрделенген кодтарды меңгерген балаларға қарағанда, мектепте білім берудің қиыншылықтарын меңгеруге аса қабілетті. Б.Бернштейннің идеялары нақтылы әлеуметтік–экономикалық жіктерден шыққан балалар әдетте мектепте неге «артта қалушылар» болып табылатынын түсінуге көмектеседі [1, 401 б.].

Мәдени капитал – статус пен билікке қол жеткізуді заңдастыратын, білімдер мен идеялар формасындағы байлық. П.Бурдье куәліктер мен дипломдарды тағайындау жолымен жүретін мектеп – қалыптасқан тәртіптілікті қолдауға қызмет ететін басты мекеме екенін дәлелдейді. Мектепте қабылданған тіл, пікір құндылықтары, табыс пен сәтсіздіктер үлгісі үстемдік етуші топқа тиесілі. Бұдан келіп шығатыны – білім берудегі жеке тұлғаның табысы айтарлықтай дәрежеде оның үстемдік етуші мәдениетті қалай меңгергенін және үстемдік етуші топ қандай мәдени капиталды меңгергені өлшемінде бұйырылып, айтып жеткізілгені. Жекелеген түрде осы мәдени капиталдың нәтижесінде жұмысшы табы кәсіби табысқа жетудегі бәсекелестікте сирек жағдайда кейінгі жоспарға шегеріледі [5].

Жоғары білім алуға қол жетімділік проблемасы соңғы жылдары жалпы қоғамдастықтың назарын бұруда, бұл барлық әлемдегі проблемалардың көлемділігі мен өзектілігін дәлелдейді.

Отандық білім беруге келсек, 1990-1991 оқу жылында Қазақстанда барлығы 55 ЖОО болды. 2016-2017 оқу жылында 122 ЖОО болды. ЖОО санының динамикасы олардың 2001-2002 оқу жылында олардың саны аз болғанын көрсетеді (185 ЖОО). Ал студенттердің саны 2005-2006 оқу жылында өз биігіне жетті, олардың саны 775762 адамды құрады [6].

Оқытуды қаржыландырудың түрлері бойынша студенттердің санын талдау 2011 жылы ақылы негіздегі оқыту басым болғанын көрсетеді. Мәселен, 2016-2017 оқу жылында ақылы негізде 336770 студент (70,6%) оқыған [7, 309 б.].

Еңбек нарығына арналған мамандарды колледждерде даярлайды, олардың саны Қазақстанда үздіксіз өсе түседі. Колледж студенттерінің басым бөлігінің жоғары шамасы 2013-2014 оқу жылына сай келеді (557374 адам) [8].

Статистикалық мәліметтер қазақстандық әйелдердің білім беру деңгейі айтарлықтай жоғары екенін атап көрсетуге мүмкіндік береді. Егер білім беру мекемелеріндегі оқушылардың саны бойынша болатын статистиканы қарайтын болсақ, онда жалпы білім беретін мектептер мен кәсіби – техникалық ұйымдарда ерлер басым болатын болса, ал қыздар жоғары оқу орындарында және магистратурада, докторантурада, резидентурада оқитындардың арасында басым екені байқалады.

Статистикалық агенттіктің мәліметтері (2017 жылғы мәліметтер) жұмыссыздар арасында 117,2 мың адам (26,5%) жоғары білімге, орта кәсіби білімге 174,4 мың адам (39,4% ) ие екенін көрсетеді [9, 45 б.]. Белгілі болғандай, қазіргі заманғы әлемдік тұрақтылықтың шынайы түрдегі қаупінің бірі – жұмыссыздықтың өсуі болып табылады. Экономика бойынша Нобельдік сыйлықтың лауреаты – Кристофер Писсаридес «біз жұмыссыз адамның болмағанын қадағалауға тиіспіз, біз оған ол жұмысты күшіне қатыстылығын сезінуін жоғалтпауы үшін жұмыс тәжірибесін сезінуін жалғаспауы үшін жұмыс тәжірибесін беруге тиіспіз»-деп атап көрсетті [10]. Жұмыссыздықтың «алдын алу» сапасында ол әр түрлі мамандықтарды терең меңгере отырып, одан әрі оқуға, жұмыс орнын алғаннан кейін де өзінің кәсібилігін көтеруді ұсынды. Соңғы жылдары әлеуметтік теңсіздік проблемасы өзекті болуда. Әлеуметтік теңсіздік – әлеуметтік дифференцияның өзіндік формасы, ол үшін жекелеген адамдар, әлеуметтік шекаралар, жіктер, таптар тік әлеуметтік иерархияның әр түрлі сатыларында болады, қажеттіліктерді қанағаттандырудың тың емес өмірлік мүмкіндіктерін иеленеді [2, 202 б.]. Теңсіздік адамдардың материалдық және рухани тұтынушылық ресурстарына деген тең емес қол жетімділікке ие болатын жағдайларда өмір сүретінін білдіреді. Oxfam ұйымы әлемнің 22 бай адамының жинақтық капиталы Африканың барлық әйелдерінің мүлкіне қарағанда басым екенін хабарлайды. Ал әлемнің бай адамдарының 1%-ы 6,9 млрд. адамға қарағанда жинаған байлығы екі есе көп екені белгілі [11].

Француз экономисті – Т.Пилитти 1980 жылдан бастап әлемдегі теңсіздік шұғыл өскенін атап көрсетеді. Елдердегі теңсіздіктерге саяси контент ықпал етеді. Табыс көздеріндегі теңсіздіктің динамикасы тікелей түрде мемлекеттің қандай даму траекториясын таңдағанына байланысты. Ол прогрессивтік салық салушылық аса жоғары салықтарды төлеудің өз айғағынан кейін теңсіздікті төмендететінін және сонымен қатар ең бай адамдарды өз жалақысы мен мүліктік жинақтамасын одан әрі көтеруден де шектейтініне сенімді. Екінші фактор – білім беруге және жоғары еңбек ақысы бар жұмыс орнына қол жеткізудің тең мүмкіндігі [12].

Білім берудің қазіргі заманғы жүйесінің алдында модернизациялық міндеттер тұр, ол мамандарды даярлауға деген жаңа кәсібиленген талаптарды енгізуді, студенттердің тәжірибелік дағдыларының кеңеюін, өндіріске деген байланыстың күшеюін және шұғыл өзгеріс үстіндегі еңбек нарығымен болатын білім берудің үйлесімділігі мәселен шешудің икемділігіне қол жеткізілуін ұйғарады. Қазіргі кезеңде қазақстандық қоғамда үздіксіз білім беру мәдениетін қалыптастыру маңызды және де елдің табысты түрдегі дамуы үшін білім берудің жоғары деңгейі, оның қазіргі заманғы шындыққа сәйкес келуі маңызды болып табылады.

1. Гидденс Э., Бердсолл К. Социология. – URSS, 2005. – 632 с.

2. Осипов Г. В. (ред.). Социологический энциклопедический словарь: на русском, английском, немецком, французском и чешском языках. – ИНФРА. М-Норма, 1998.

3.Кутасова Т. Л., Королева К. Образование как социальный институт //Теория и практика общественного развития. – 2005. – №. 2.

4.Әлеуметтану. 2-кітап: оқулық жалпы ред.басқ.М.М.Тәжин. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 268 б.

5.Большой толковый социологический словарь.— М.: АСТ, Вече. Дэвид Джери, Джулия Джери. 1999.

6. Ұлттық статистика бюросы. www.stat.kz. (06.01.2019)

7. Қазақстан жастары – 2017.Үлттық баяндамасы. Национальный доклад. Молодежь Казахстана – 2017. Қалиев Т.Б., т.б., Астана, 2017.-600 с.

8. Ұлттық статистика бюросы. www.stat.kz.

9.Экономическая активность населения Казахстана. 2012-2016. Статистический сборник. Астана, 2017.- 213 с.

10.Нобелевская премия по экономике 2010 «За исследования рынков с моделями поиск» //http://www.nobeliat.ru/laureat.php?id=842/ Просмотрено: 06.05.2021г.

11.Таиров Р. Миллиардеры оказались богаче 60% населения Земли. С сайта https://www.forbes.ru/newsroom/milliardery/391483-milliardery-okazalis-bogache-60-naseleniya-zemli?photo=4

12.Соколов Н. Доклад Тома Пикетти о неравенстве в мире. С сайта https://republic.ru/posts/88397