1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
* * * Жҧқа қалыңдаса, (Оны) тек алып бҥктейді. Йуйқа қалуы болсар, Топлағулуқ алп ерміс. * * *
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| * * *
Жҧқа қалыңдаса, (Оны) тек алып бҥктейді. Йуйқа қалуы болсар, Топлағулуқ алп ерміс. * * * Жіңішке жуандаса, (Оны) алып бҥктер. Йінчге йоған болсар, Ҥзгҥлҥк алп ерміс. * * * Жҧқаны бҥктеу оңай, Жіңішкені ҥзу оңай. Йуйқа ерікліг топлағалу ҥчҥз ерміс, Йінчке ерікліг ҥзгелі ҥчҥз. Жоғарыдағы ҥлгілерді мақалға жатқызсақ, Орхон жазбаларында айтар ойдың тҧспалын ғана білдіретін мҽтелдер де кездесіп отырады: Іші – ассыз, Сырты – тонсыз. Ічре – ашсыз, Ташра – тонсыз. Бҧл мақал-мҽтелдердің танымдық-тҽрбиелік сипаты басым. Ойы ықшам, кҿңілге қонымды тіркестердің есте сақталуы да қиындық тудырмайды. Олардың бҥгінгі қазақ ҧғым-тҥсініктерімен байланысы да анық. Мысалы, жоғарыда келтірілген кейбір жолдардың қазақ фольклорындағы ҥлгісі мынау: Аш адамның тоқпен ісі жоқ, Тоқ адамның ашпен ісі жоқ. Немесе: Бір тойған аштықты ҧмытады. Осы аз ғана ҥлгілердің ҿзінен мақал-мҽтел жанрының сонау Тҥркі қағанаты дҽуірінен саға тартатынын аңғарамыз. Орхон жазбаларының сюжеті тҥркі тайпаларының ҿзара тартысына, тҥрлі қақтығыстарына қҧрылған. Мысалы, «Кҥлтегін» ескерткішінің оқиғасы шад, тархан, бҧйрық, тоғыз оғыз бектеріне бағышталып, бір кездері Бумын, Істемі қағандардың жер бетінің тҿрт бҧрышын бағындырып тҧрғанын 280
хикаялаумен басталады. Ілгері – кҥн шығысында, Оң жақта – кҥн ортасында. Кейін – кҥн батысында, Сол жақта – тҥн ортасында Соның ішіндегі халықтың бҽрі, Маған қарайды. Ілгеру – кҥн тоғсыққа, Бергеру – кҥн ортусыңару. Қурығару – кҥн батсыңыңа, Йырғару – тҥн ортусыңару Анта ічрекі будун қоп маңа, Кҿрҥр. Бумын, Істемі қағандардың тҥркі тайпаларын ірі тайпалық бірлестікке айналдырғанын жырлаған тҧста, олардың артында інілері мен ҧлдары қалғаны баяндалады. Мҽселен, Ҧлдары ҽкесіндей болмады, Біліксіз қағандар отырған екен, Жалтақ қағандар отырған екен. Ҽміршілері де біліксіз екен, Жалтақ болған екен. Оғлу қануы тег қылынмадық ерініч Білігсіз қаған олурмус ерінч, йаблақ қаған олурмус ерінч. Бҧйруқы ерміс ерінч, йаблақ ерміс ерінч, - дейді.
халқына тҽуелді болуының басты себебін Йоллығ тегін осы оқиғалардан іздеген. Жазбада Бумын, Істемі ҧрпақтарының «алып қағандар», «білге қағандар» бола тҧрып, тҽуелсіздігінен айрылып, табғаштарға «елу жыл ісін- кҥшін» бергені де баяндалған. Кҥлтегін – тҥркі тайпаларының тҧтастығы, тҽуелсіздігі ҥшін кҥрескен батыр. Оның ерлік іс-ҽрекеттерін суреттейтін жолдар жазбада аз емес. Кейде батыр қалың жауға бір ҿзі тиеді: Кҥлтегін жауға жалғыз ҧмтылды. Оң тҧтықты қарулы басшылармен қолға тҥсірді. Кҥлтегін йадағын оплайу тегді. Оң тҧтық йорчын йарақлығ елігін тутды. Жауға жалғыз шабу – хас батырға тҽн мінез. Оның небір кҿркем ҥлгілерін біз кейінгі қаһармандық жырлардан кездестірсек, алғашқы нышандарын Орхон жазбаларынан байқауға болады. Тҥрік қағандарының жаратылысы тҧсында фольклор кейіпкерлерінің туысына қатысты сарындарды да аңғаруға болады. Мысалы, «Кҥлтегіннің» кіші жазуы былайша басталады: Тҽңрідей, Тҽңірден жаралған Тҥркі білге қаған. Теңрі тег, теңрі йаратмыш Тҥрк Білге қаған. Тҽңірден, кҿктен, кҥн нҧрынан жаралу – кейінгі қазақ фольклорында кездесіп отыратын сарын. Тҥркі жазбаларында «ҿлді» деген сҿздің «ҧшты» 281
болып жҥруі де соны аңғартады. Олардың ҧғымынша, адамды Тҽңірі жаратып, Тҽңір алады. Ал кҥн нҧрынан жаралу сарынын кейінгі Шыңғыс ханға қатысты фольклор сюжеттерінен де аңғарамыз. Орхон жазбалары тҧсында соның кҿне бір кҿрінісін аңғарамыз. Тҽңірге теңеу, сыйыну ҿз алдына, жазбада тҥркі тайпалары қасиет тҧтқан табиғат қҧбылыстарына да тіл бітіп, сҿйлейді: Кҿкте тҥркі Тҽңірісі Тҥріктің қасиетті жері, суы былай депті: «Тҥркі халқы жойылмасын», – дейді. «Ел болсын», - дейді. Ҥзе тҥрк теңрісі Тҥрк ыдуқ йері, субу Анча тіміс: Тҥрк будун йоқ болмазун тійін, Будун болчун тійін. Орхон жазбалардың келесі бір ерекшелігі – сюжеттің тайпа тарихымен қатар батырдың ҿмір жолына негізделуі. Мысалы, «Кҥлтегін» жазбасының соңғы жағында мынадай тарихи-ғҧмырбаяндық деректер бар. Жиырма бір жаста Чач Сеңҥңмен соғыстық. Бір отуз йашыңа Чача Сеңҥнке сҥңҥшдіміз. * * * Кҥлтегін жиырма алты жасында Қырық азға қарсы соғыстық. Кҥлтегін (алты отуз) йашыңа Қырқыз тана сҥледіміз. Кҥлтегін жиырма жеті жасында Қарлҧқ халқы жҥре-жҥре нағыз жау болды… Кҥлтегін сол соғыста Отыз жаста еді… Аз халқы жау болды, Қара кҿлде соғыстық Кҥлтегін отыз бір жаста еді. Кҥлтегін йіті отуз йашыңа Қарлуқ будун ерҥр барур Ерілі йағы болты… (Кҥл)тегін сол сҥңҥшде Отуз йашайур ерті… Аз будун йағы болты, Қара кҿлте сҥнҥшдіміз Кҥлтегін бір қырқ йашайур ерті, - деген жолдар эпикалық дҽстҥрді танытады. Негізгі ерекшелігі – батырдың ҿмір жолын оның ерлік жорықтарымен байланыстыра баяндауында. Бас қаһарманның іс-ҽрекеттері сюжет тоқитын болса, соның бҽрі жазбаларға хронологиялық желіде тҥсіп отырған. Тіпті, Кҥлтегіннің ҿлген жылына дейін анық кҿрсетілген. Кҥлтегін қой жылы(ның) он жетінші кҥні ҿлді. Тоғызыншы айдың жиырма жетісінде жерледік. Жайын, ҿрнегін, жазулы тасын мешін жылы жетінші айдың Кҥлтегін қоң йылқы, йіті йегірмекке учды. Токузынч ай йіті отузқа йоқ ертҥртіміз. Қарқын, бедізің, бітіг таш (ын) тічін йылқа, йітініч ай йіті отузқа қой алқады(м)ыз. 282
жиырма жетісінде кҿптеп бітірдік. Кҥлтегін ҿлгенде 47 жаста еді. Кҥлтегін ҿ(ліп) қҧрқ артҧқ (ый) іті Йашық булыт, - деген мҽліметтерді тарихи шындыққа сай келмейді деп айту қиын. Жазбадағы ҿзге деректер де ешбір кҥмҽн тудырмайды. Бірақ мҧндай тарихи мҽліметтер жазбада баяндау, хикаялау тҽсілімен проза ҥлгісінде берілген. Ежелгі тҥркі тайпалары жорыққа шығар алдында қолға – қол, ҽскерге ҽскер қосып, кҥш біріктіретін болған. Мҧның ізін кҿне жҽне орта тҥркі дҽуіріндегі жазбалардан аңғаруға болады. Мысалы, кҿне тҥркі жазба ескерткіштеріндегі мына сҿз тіркестерін IX-X ғасырларда туып, XV ғасырда хатқа тҥскен «Қорқыт ата кітабынан» да кездестіруге болады: «Кҥлтегін» ескерткіші: Қытай татабы халқын бастаған Удар Сеңҥн келді: Табғаш қағанынан Ісйі Лікез келді… Тибет қағанынан Бҿлен келді. Арттан – кҥнбатыстан Соғда, Бершекер, Бҧхар Ҧлыстарының халқынан Нең сеңҥн, Тарханҧлы келді. Қытай, татабы будун басылайу удар Сеңҥн келті: Табғач қағанта Ісйі Лікең келті… Тҥнҥт қағанта Бҿлен келті. Қурыйа – кҥн батсыңдақы Соғд,Берчекер, Бҧқарығ улыс будунта Нең Сеңҥн, оғул тарқан келті. «Қорқыт ата кітабы» жазбасы: «Осы кезде оғыз елінің бектері де келіп жетті. Кҿрелік, хан ием, кімдер келген екен. Жау десе жаны тынбаған, ешкімнен қорқып қыңбаған, Қазан бектің інісі Қара Кҿне келіп жетті…Қиян Сейілханның баласы ержҥрек Дондаз келді. Ол Дербент сайындағы темір қақпаны теуіп бҧзған еді…Амид пен Мардин қамалын бҧзған Қара Кҿненің баласы, Қара Бодақ келді… Баяндҥр ханның жауын рҧқсатсыз кетіп, жеңген Ғафлет оғыз баласы Шамсаддин-Шер де шауып келген еді… Байбурд қаласын шауып, Пара-Сара қамалын алған, қызыл ала шатыр тігіп, ҥйленгелі жатқан, жеті қыздың ҥміті Бҽмсі-Байрақ ҿзінің Байшҧбар атына мініп, бҧл жетті» 1 . Ҽртҥрлі кезеңдерге тҽн бҧл жазбалардан ортақ кҿркемдік тҽсілдерді аңғару қиын емес. Демек, Орхон жазбаларындағы кейбір баяндау тҽсілдерінің орта тҥркі дҽуірінде туған «Қорқыт ата кітабы» жазбасына да ҿткені анық. Орхон жазбаларын кейінгі эпикалық дҽстҥрмен байланыстыратын келесі бір белгі – тҧлпар образы. Ол – тҥркі қағандарының ерлік, батырлық рухын кҿрсетудің қҧралы. Мысалы, «Кҥлтегін» жазбасында батырдың ерлік істерімен бірге ҥнемі оның астындағы Ҿгсіз ағын, Азман ағын, Шамшы ақ ат, Башғы боз ат, Аз қаракер секілді аттары да аталып отырады: Ең ілкі Тадықан Чурдың Боз атын мініп шапты, Ең ілкі Тадықын чурың Боз атығ бініп тегді, 1 Қазақ прозасы. Алматы, 2001. 1-т. 108-б. 283
Ол ат сонда ҿлді. Ол ат анта ҿлті. * * * Екіншіде Ышбар Ямтардың Боз атын мініп шапты, Ол ат сонда ҿлді. Ҥшіншіде тегін Сілікбектің Ерттеулі торы атын мініп шапты, Ол ат сонда ҿлді. Екінті Ышбара йамтар Боз атығ бініп тегді. Ол ат анта ҿлті. Ҥчінч иегін Сіліг бегің Кедімліг ториғ ат бініп тегді Ол ат анта ҿлті. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|