1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
* * * Кҥлтегін Башғы боз атқа Мініп шапты. Кҥлтегін Башғу боз ат Бініп тегді. * * *
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
| * * *
Кҥлтегін Башғы боз атқа Мініп шапты. Кҥлтегін Башғу боз ат Бініп тегді. * * * Алып Шалшы ақ атқа Мініп шауыпты. Алп Шалчы ақ атын Бініп тегміш. * * * Кҥлтегін Аз қаракерді Мініп шапты. Кҥлтегін Аз айғызын Бініп тегді. Тҥркі қағанаты дҽуіріндегі жазбаларда орын алған тҧлпар бейнесі кейінгі қазақ эпосында одан ҽрі дамып, жетіліп, тҥрленген. Қҧртқа бағатын Тайбурыл, Алпамыс мінетін Байшҧбар, Қамбардың Қара қасқа тҧлпары, Ер Тарғынның Тарлан аты – бҽрі де батырлардың сырласы, қиын-қыстау кезеңдерден алып шығатын серігі. Қазақ халқы «Ер серігі – жҥйрік ат» деп бекер айтпаған. Орхон жазбаларындағы тҧлпар – батырдың жауға мінетін аты болса, кейінгі эпикалық дҽстҥрде тҧлпардың атқаратын қызметі кҥрделене тҥскен. Қазақ ертегілері мен эпостық жырларындағы атқа тіл біту (монолог), ойлай білу кҿріністері – соның айғағы. Жалпы, кҿне тҥркі дҽуірінен жеткен жазба мҧраларда батырдың ерлік істерімен қатар жеке ҿміріне қатысты тарихи-хронологиялық мҽліметтер мен тарихи даталар да қамтылып отырады. Бҧл реттен Шыңғыс хан туралы батырлық жырларда кездесетін хронологиялық мҽліметтерді назарға алуға болады. «Богатырские сказания о Чингис-хане» деп аталатын сол эпикалық мҧраға жазған тҥсінік сҿзінде В.Панов: «Даталардың сандық дҽлдігі «Қаһармандық жырдың» бҥкіл ертегілік-эпостық сипатымен мҥлде ҥйлеспейді жҽне бір сенімді дереккҿзден алынған» 1 ,- деп бекер жазбаған. Адам баласы ҿзі ҿмір сҥріп отырған ортаны танып білу жолында тҥрлі наным-сенімдерді басынан ҿткергені белгілі. Оларды анимизм, тотемизм, шаманизм, мифология, діни-монотеистік деп бірнеше салаларға жіктер 1 Богатырские сказания о Чингис-хане и Аксак-Темире. Перевод с тюркского и джагатайского языков. Вступ. статья и коммент. В.А.Панова. М., 1934. С.342. 284
болсақ 1 , біз ҥшін бастысы – тҥркі тайпаларының кҿркем ойлау қабілеті. Оның қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде туатыны анық. Тҥркі қағанаты дҽуірінен жеткен жазбаларда сол кезеңдегі тайпалардың дҥниетанымына қатысты мҽліметтер де сақталған. Биікте кҿк Тҽңрі Тҿменде қара жер жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған. Ҥзе кҿк теңрі Асра йағыз йер қылынтуқда, Екін ара кісі Оғлы қылынмыс, - деген жолдар кҿне тҥркі тайпаларының ҥш ҽлем туралы ҧғым-тҥсініктерімен байланысты болса, жазбаларда Тҽңірлік ҧғымға қатысты наным-сенім кҿріністері басымдау. «Кҿк тҥрік», «Кҿкте тҥркі тҽңірісі» деген ҧғымдар соның дҽлелі. Жазбаларда осы Тҽңірлік ҧғымға қатысты наным-сенім кҿріністері басымдау. Оларды Кҿк Тҽңірі, Жол Тҽңірі, Жер-су Тҽңірі жҽне Ҧмай деп жіктеуге болады. Бҧл тҽңірлердің қоғамнан алатын ҿзіндік орны болған. Мысалы, тҽңірлердің ҥлкені – Кҿк Тҽңірі, кішісі – Жол Тҽңірі, ал Ҧмай - ҽйел Тҽңірісі. «Тҽңірі, Ҧмай, қасиетті жер-су» деген жолдар «Тоныкҿк» жазбасынан да кездесіп отырады. Кҿкке табыну, жеке тҧлғаларды кҥн нҧрынан жарату – тҥркі, қытай жазбаларынан қатар кездесетін кҿне сарын десек, осы наным-сенімдерден ҽлемдік мифологияға тҽн жамандық пен жақсылық тартысын да аңғаруға болады. Мысалы, Эрклинг – адам ҿлімінің Тҽңірісі болса, Ҧмай – адам баласының туысын реттейтін Тҽңірі. Тҥркі тайпаларының кҿне ҧғым-тҥсініктерін байқататын атаулардың бірі – бҿрі тотемі. Ежелгі аңыз желісі бойынша, тҥріктер (Ашина) осы қасқырдан тараған-мыс. «Оғызнама» аңызында олардың ҽскерін ҥнемі кҿк бҿрі бастап отырады. Тҥркі қағанаты дҽуіріндегі жазбалардың фольклорлық сипатына қатысты пікірлер Ҽ.Қоңыратбаев, Р.Бердібай секілді қазақ ғалымдарының еңбектерінен де табылады. Мысалы: «Кҥлтегін» жырын Иоллығ тегін ғана емес, тайпа ақындары жырласа да ғажап емес. Қағандар қобызшы, айтушылар ҧстаған. Сҿйтіп, басында кҿшпелі елдердің халық поэзиясы тайпалық шаруалар ортасында туған. Оның басы – Тҥрік қағанатының дҽуірі» 2
ықпалы жоқ емес. Орхон жазбаларында монолог, лирикалық қаратпа сҿз, тҥрлі теңеу, эпитет, метафора, метонимия элементтері де кездесіп отырады. Ондағы кҿркем сҿз кҿріністерін Ғ.Айдаров арнау-жоқтау, тарихи баяндау, шешендік сҿз, эпикалық дҽстҥрге жуық суреттеулер деп орынды кҿрсеткен 3 . Мысалы, жазбада Иоллығ тегін мен Могилян (Білге қаған) ҿз ойларын бірде мҧң-шер, 1 Токарев С.А. Ранние формы религии. М., 1990. С.51-84; 266-291. 2
3 Айдаров Ғ. Орхон ескерткіштерінің тексі. Алматы, 1990. 30-б. 285
бірде батырлық рухта жеткізіп отырады: Кҿзге ыстық жас келер, Кҿңілге ауыр шер келер. Шексіз қайғырдым, Қатты қайғырдым. Кҿзде йаш келсер, Іті да кҿнулге сығыт келсер. Йантуру сақынтым, Қатуғды сақынтым. * * * Шабамыз!… дедім, Шаптық, қудық. Екінші кҥні (тағы) келді, Ҿртше жалындап келді, Соғыстық. Бізден екі-ҥш есе артық еді, Тҽңірі жарылқағандықтан Біз де қорықпадық, Соғыстық. Тегелім,- тідім, Тегдіміз, йайудумыз. Екінті кҥні (тағы) келті, Ҿртче кузуп келті, Сҥңҥсдіміз. Бізінте екі ҥчу сҥңарча артуқ ерті, Теңрі йарҥлқадуқ ҥңчун, Ҥкҥс тійін, біз қорқмадумуз, Соңҥсдіміз. Тҥркі жазба ескерткіштерінің фольклорлық болмысын айғақтайтын белгілердің бір парасы – бейнелі сҿздер. Жазбадан: Қара кҿлде соғыстық. Қара кҿлте сҥнҥгидіміз. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|