1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 3,82 Mb.
|
1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ-emirsaba.org
| Дастан кейіпкерлері. Шығыстық жҽне аймақтық сюжеттерді арқау етіп
жырланған дастандардың бас кейіпкерлері (қыз да, жігіт те) ҽдеттегідей бір топтың ҿкілі, яғни бір деңгейдегі тҧрмыс дҽрежесінде болады. Сондықтан бҧл шығармаларда таптық қарама-қайшылық жоқ. Шығыстық сюжетке қҧрылған шығармаларда махаббатқа шын берілген, сол жолда мал мен басын қҧрбан еткен жаңа типті кейіпкердің тҧлғасы сомдалған. Ол – ханның немесе патшаның тҽрбиелі һҽм мінезді ҽрі кҿркем, белгілі бір ҿнер саласын меңгерген, «тілеп алған баласы». Шаһзада ғашық болған сҧлу қыздың кҿркі таңғажайып, ерекше бейнеде сипатталады. Ол қызға деген махаббат жігіттің жҥрегін, ақылын, бҥкіл санасын жаулап алады. Яғни сҥйіспеншілік «ғашықтық дертке» айналады. Аймақтық сюжетке қҧрылған дастандарда да жігіт ҿз сезімін дертке, отқа ҧқсатады, махаббат жолы қиын, ҥлкен сынақ екенін тҥсінеді, бірақ та алған жолынан қайтпайды, сҥйгені ҥшін байлықтан да, тҽж-тағынан да бас тартады, тіпті, жанын да қҧрбан етуге дайын. Ҽйтсе де, аймақтық сюжеттегі дастан кейіпкерлерінің жоғарыда талданған образдардан айтарлықтай айырмашылығы бар. Ҿйткені, бҧл топтағы кейіпкерді сомдау ҥшін тек шығыстық қана емес, қазақтың батырлық жҽне лиро-эпос жанрларының кҿрнекті ҽдістері де пайдаланылады. Ал, реалды-тарихи негіздегі дастандарда бас кейіпкер – кедей тобының ҿкілі. Тегі кедей болғандықтан, ол дҽулетті кҥйеу жігітпен бҽсекелесе алмайды. Ал кҥйеу жігіт қомақты қалыңмал мен мал-мҥліктің арқасында, кҥш кҿрсету мен қорқыту арқылы қыздың ата-анасын ҿз ықпалына кҿндіреді. Яғни мҧнда таптық қайшылық, айтулы шиеленістің ҽлеуметтік табиғаты анық кҿрсетіледі де, жастардың ҿз бостандығы жолындағы кҥресі дҽріптеледі. Бҧл дастандардың кейіпкерлері батырлық жҽне ғашықтық жырлардың кейіпкерлерінен ҿзгешеленеді. Олар – «отқа салса, жанбайтын», «суға салса, батпайтын» жандар емес, шынайы ҿмірге жақын адамдар. Ал, эпос пен дара ақындық шығармашылық дҽстҥрдің синтезі негізінде жасалған «Талайлы мен Айым» дастанында кейіпкер тҧлғасы алғашында ертегілік сипатта кҿрінеді, бірақ бірте-бірте ол асқан ақылымен ерекшеленіп, ақындық ҿнерді меңгеруі мен қабілеті жҿнінен ҿзгелерден дараланады. Сҿз тапқыштық пен ҽзілқойлық, ептілігі жағынан байлар мен басқаларды артта қалдыруы бҧрынғы қҧл Талайлының жаңа сападағы беделін кҿрсетеді. Осындай жолмен дастанда бас кейіпкердің ҿсу-даму эволюциясы айқын кҿрінеді. Халық арманы кҿксеген кейіпкер – бҧрынғыдай аңшы, я рудың батыр қорғаушысы емес, ендігі жерде адами қасиеттері жетілген адам тҧлғасы. Ал оның батырлық пен ержҥректік қасиеттері жаңа типтегі қаһарманның образын жасауға қызмет етеді. Бҧл – дҽстҥрлі эпикалық кейіпкердің лирикалық кейіпкерге айналу жолының жарқын мысалы. «Мақпал – Сегіз», «Сырым – Шынар», «Ақбҿпе – Сауытбек» дастандарындағы бас кейіпкерлердің образдары қазақтың ғашықтық дастандарына тҽн образдардың соңғы ҥлгілері. Олардың Талайлыдан айырмашылығы – батырлық қасиеттер кҿрінбейді, таза лирикалық сипатта 540
танылады. Аталған кейіпкерлердің шығыс жҽне аймақтық сюжеттерге негізделген дастандардың кейіпкерлерінен атап ҿтерлік маңызды айырмашылығы бар: олар қоғамның тҿменгі табынан шыққан жалғыз атты жарлы, бҧқара халықтың ҿкілі. Олардың образдарында эпикалық тҥсініктегі қаһармандық, батырлық белгі іс-ҽрекеттерінде де, сыртқы сипаттауында да кҿрінбейді. Мҧнда кейіпкерлердің ҿзгеше қыры даралық сипатта танылады: ақындық, ҽншілік, орындаушылық шеберлігін сипаттауға мҽн беріледі. Ақындық, ҽншілік, сазгерлік қасиеттерін табиғи тҧрғыдан таныта отырып, ақын-жыршылар оларды ҿз дҽуірінің идеалына жауап беретін, халықтың арман-тілегін танытатын тҧлғалар ретінде сипаттайды. Халық санасындағы сал, сері, ақын – адалдықтың, намыс пен ардың, тапқырлық пен ақылдылықтың жиынтығы, ҿнер мен сҧлулықтың жаршысы. Сондықтан бҧл кейіпкерлерді бейнелеуде керемет сҧлулыққа немесе батырлық қасиеттерге емес, таланты мен жеке қасиеттеріне деген қҧрмет ерекше басымдық алады. Аталмыш шығармалар кейіпкерлерінің прототиптері ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында ҿмір сҥрген тарихи адамдар екенін аңғару қиын емес. Бҧл кезеңде ақындық, ҽншілік, орындаушылық қабілеттерді қатар меңгерген сал-серілер ҿмір сҥрді. Халық олардың ҿнерін жоғары бағалап, еркелетті. Ҿмірде болған оқиға ізімен жырланған дастандар кейіпкерлердің сезімін, сол сезімнің рухани негізі болып табылатын ғашықтардың ішкі жан дҥниесін, жоғары адами қасиеттерін ашуға бағытталды. Бҧл шығармаларда ХІХ ғасырдың ҽлеуметтік-тарихи жағдайы кҿрініс тауып, кейіпкерлердің бақыт пен бостандық жолындағы жеке кҥресі ҽлеуметтік мақсаттармен тығыз байланысты ашылады. Қорыта айтқанда, қазақтың романдық дастандары ҿзінің даму барысында шығыстық ҽсерді қабылдады. Алайда, махаббат жолында «арып- ашып», «мҽжнҥнге айналған» шығыс дастандарының кейіпкері қазақ жерінде негізгі идеалға айналған жоқ. Бірақ шығыс дастандарының кейбір жанрлық белгілері, мысалы, психологизм, нақтылық пен шынайылық, т.б. жыршылардың назарын аударған негізгі мҽселе болды. Яғни, шығыстық дастандарға тҽн кҿркемдік қҧбылыстар жергілікті материалдар негізінде қайта жаңғыртылды. Нҽтижесінде қазақ топырағында мҥлде тың кейіпкерлерді дҽріптейтін шығармалар дҥниеге келді. Сҿйтіп, халық ауыз ҽдебиетінің ҿзгеру, тҥрлену барысында классикалық ғашықтық эпосқа тҽн лиро-эпикалық дҽстҥр ҿзгеріп, бірте-бірте жаңа сипат қабылдады. Ғашықтық дастандар діни, хикаялық дастандар тҽрізді Қазан тҿңкерісіне дейін кең дамыды жҽне кҿп таралды. Мыңдаған тираждармен басылып шығарылды, қолдан кҿшірілді, ел аузында жатқа айтылды. Махаббат символына айналған ғашықтық дастандар кейіпкерлерінің есімдері бірнеше ҧрпақ жадында сақталды. Ҿз тағдырларын ҿзі шешуге ҧмтылып, ҿмірлік серігін махаббат, сҥйіспеншілік негізінде ҿзі таңдаған жастардың махаббат жолындағы кҥресіне халық аса ҥлкен қҧрметпен қарады. Екі жастың шынайы махаббаты мен сыйластығы, бір-біріне деген қайырымдылығы мен мейірімділігі сияқты таза сезімдерін дҥниенің кҥллі байлығынан қымбат, 541
жоғары бағалап, кҿркемдікпен жырлау – романдық дастандардың жанрлық ерекшелігін басты белгі етіп орнықтырды. жүктеу/скачать 3,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|