1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

сюжеті  дерлік  дҥниежҥзі  халықтарының  фольклорына  ҽйгілі.  Ҿйткені,  бҧл 

ертегілердің кҿбісі типологиялық жолмен ҽр халықта болған ҧқсас қоғамдық, 

ҽлеуметтік  жағдайда  туған.  Бҧл  –  біріншіден.  Екіншіден,  қазақ  халқының 

этногенезін  қҧраған  рулар  мен  тайпалардың  бірнеше  тҥркі  тектес 

халықтардың қҧрамына енуімен бірге олардың ертегілері де сол халықтардың 

фольклорына  кірген,  яғни  тарихи  туыс  елдердің  ертегілік  сюжеті  ҧқсас. 

Ҥшіншіден,  қазақ  халқының  басқа  ел-жҧртпен  тарихи,  саяси,  мҽдени,  сауда 

қарым-қатынасы, араласы арқылы келген сюжеттер де бар. Олар да ҧқсастық 

туғызады.  Бірақ  дҥниежҥзілік  фольклорға  ҧқсастығына  қарамастан,  қазақ 

ертегілері  ҿзіндік  сипаты  мен  соны  тҧрпатын  сақтап  қалған.  Сҿйте  тҧра, 

мҧнда  жалпы  адамзатқа  тҽн  мінез-қҧлық  бірдей  болғандықтан  жануарлар 

образы да басқа елдер ертегісіндей болып келеді. 

Жануарлар  жайындағы  ертегілердің  ҿте  терең  моральдық  жҽне 

ҽлеуметтік  мҽні  бар.  Мысалы,  хайуандар  қанша  бір-бірімен  шайқасып, 

қақтығысып  жҥрсе  де,  жыртқыштар  ешуақытта  жеңіске  жетпейді. 

Зерттеушілер ертегілердің таптық жақтарын ҥнемі кҿрсетіп отырады. Алайда, 

ертегілердің  ҿзі  таптық  тҥсінікті  ашық  айтпайды.  Онда  кейіпкер  мінезі 

кҿрінеді.  Жалпы  алғанда,  ертегілерде  жинақтық  мағына  басым:  ҽңгіменің 

соңында  жыртқыштар  мен  озбырлар  міндетті  тҥрде  жеңіліске  ҧшырап, 

дҽрменсіз  болып  шығады.  Ертегілердегі  мораль  мен  ҽлеуметтік  утопизм, 

міне, осында. 

Екінші  жағынан,  ертегілердің  тек  ҽлеуметтік  қана  емес,  жалпы 

адамзаттық  сипаттары  да  мол.  Қазақ  ертегілеріндегі  жануарлардың 

сипаттамасы жалпы дҥниежҥзілік ертегілермен ҥндес келеді. Ҿте кең тараған 

ертегілік  қаһарман  –  тҥлкі.  Ол  –  асқан  айлакер,  екіжҥзді  де  қу. 

Залымдығының  арқасында  ол  кҿбінесе  жолбарыс,  қасқыр,  аю  сияқты  ҿзінен 

кҥшті  жыртқыштарды  ҥнемі  жеңіп  жҥреді:  еттің  дҽмін  тат  деп,  қасқырды 

қақпанға  тҥсіреді,  ҿзін  ордан  шығару  ҥшін  ешкіні  алдап,  мҥйізін 

пайдаланады, аңқау аюдың масқарасын шығарады. Бірақ тҥлкінің осыншама 

айлалы  ҽрекеттері  оның  ҿзінен  ҽлдеқайда  ҽлсіз  жануарлармен,  немесе 

адамдармен  қақтығысы  ҥстінде  ашылып,  я  болмаса  ҽшкереленіп  отырады. 

Мҽселен,  бірде  тҥлкі  ҽтештен  алданып  қалады,  бірде  оны  бҿдене  ақымақ 

қылып кетеді, бірде тасбақа жҽне кенемен жарыста жеңіліс табады, енді бірде 

малшының  итінен  қорқып,  зҽресі  кетеді.  Тҥлкі  ҿзінен  кҥшті,  бірақ  ақыл-

айласы  тҿмен  айуандармен  кездескенде  ҽруақытта  олардан  қулығы  мен 

сҧмдығын  асырып  отырады,  ал,  ҿзінен  ҽлсіздерге  зҧлымдық  кҿрсеткенде, 

керісінше,  ақыл-айласынан  айырылып,  басқа  жыртқыштар  сияқты  жеңіліс 

табады.  Тҥлкі  бейнесінен  жалпы  ертегі  жанрына  тҽн  эстетика  заңы  анық 

байқалады: ертегі қашан да ҽлсізді, зҽбірленіп жапа шеккенді қорғайды, соны 

1

 Этиологиялық ертегілер ежелгі замандардағы мҽдениет бҿлімінде жазылған. 

 

314 

жақтайды. 

Жануарлар  жайындағы  қазақ  ертегілеріндегі  екінші  басты  тҧлға  – 

қасқыр.  Оның  сиқы  да  жалпыға  мҽлім  –  ақымақ  та  ашқарақ.  Тҥлкінің 

алдағанына  иланып,  ҿзінің кҿтеншегін  суыртып,  қаза  табатын  да,  ешкі,  қой, 

жылқы  сияқты  жануарлардан  алданып,  қор  болатын  да  қасқыр.  Сонымен 

бірге қасқыр – зорлықшыл, зорлықшыл болғанда, сҽтсіздікке кҿп ҧшырайды. 

Ол  ҽрі  сараң,  ҽрі  қорқақ.  Қасқырдың  басын  кҿрсеткен  қойдан  қорқып, 

қашатын  да  жері  бар.  Тіпті,  қиын-қыстау  кезеңдерде  ақылымен  жол  тауып 

кететін қозы мен лақтан ҽлсіз болып шығады. 

Қазақ  ертегілерінде  бҧлардан  басқа  жануарлар  сирек  кездеседі. 

Жолбарыс адуынды, бірақ ақыл-айласыз (қасқыр екеуінде кҿп ҧқсастық бар, 

ҽртҥрлі  ертегілік  нҧсқаларда  олар  бірін-бірі  жиі  алмастырып  отырады),  аю 

икемсіз  де  қарапайым.  Ат,  тҥйе,  ит  сияқты  ҥй  жануарлары  ертегілерге  аз 

араласады.  Қазақ  фольклорында  ат  –  поэтикалық  тҧлға.  Батырлық,  қиял-

ғажайып ертегілер мен эпос қаһармандарының ең сенімді серіктері – осындай 

ғажайып аттар болып келеді. Сондықтан да прозамен баяндалатын жануарлар 

жайындағы ертегілерде ат образы сирек кездеседі. 

Қазақ  фольклорындағы  халықаралық  сюжеттер  де  ҧлттық  тҥр  алған. 

Мҧның  ҿзі  кейіпкерлердің  қҧрамына  да,  олардың  қимылы  мен  іс-ҽрекетіне 

де,  қимыл  жасалатын  жағдайға  да  ҽсерін  тигізген.  Ертегілердегі  оқиға 

кҿбінесе қазақтың шетсіз-шексіз кең даласында ҿрістетіледі. 

Жануарлар 

жайындағы 

классикалық 

ертегілердің 

қҧрылымы 

айтарлықтай  кҥрделі  емес.  Олардың  композициялық  негізі  –  жануарлардың 

кездесулері  мен  қақтығыстарының  тізбегі.  Сондықтан  да  ертегілер 

баяндаудан  гҿрі  кҿбінесе  диалогқа  қҧрылады.  Кей  жағдайларда  кездесулер 

кҿп  болады,  бірақ  ертегіде  олардың  бір-екеуі  ғана  пайдаланылады.  Ал,  бір  

сарынды  эпизодтардың  тҥрі  ҿзгертілмей,  ҥнемі  қайталанып  отыруы 

дҥниежҥзілік  фольклорда  кең  тараған  «кумулятивтік  композиция»  деп 

аталады.  Бҧған  «Айлакер  тышқан»,  «Қотыр  торғай»  ертегілері  мысал  бола 

алады. Бҧларға тҽн тізбекті композиция ҿте кҿне болып есептелінеді. Қазіргі 

кезде мҧндай ертегілердің белгілі дҽрежеде тҽрбиелік мҽні бар: мҧнда заттар 

мен  қҧбылыстар,  адамдар  мен  жануарлар  жалпылай  байланысқа 

қатыстырылып,  бірінен-бірі алыс  та,  шашыранды  заттарды  жақындастыруға 

тырысатын  тҽрізді.  Кумулятивтік  (тізбекті,  тіркесті)  ертегілер  – 

балдырғандар мен жасҿспірімдердің жан-дҥниесіне жағымды ертегілер. 

Жануарлар  жайындағы  қазақ  ертегілерінің  енді  бір  тҥрі  –  мысал 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: