1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Pdf көрінісі
|
Фольклористика
| Анекдот – бҧл тҧрақталған сюжеті мен қызық мазмҧны, тҧспалды ойы бар
қысқа эпизодты баяндайтын шығарма. Сонымен бірге ол – кҿп жағдайда диалогқа қҧрылған ҿткір қалжыңдар. Басқаша айтқанда, анекдот – ақылды да тапқыр жауаптан тҧратын, ҿмірдегі жағдайларды сынай айтатын ҽңгіме. Анекдоттың кҿбі сатиралық болып келеді. Оның тақырыбы – шексіз. Ол - ҥлкенді-кішілі қайғысы мен қуанышы бар халықтың тіршілігі, қоғамның ҿмірі, халықтың нақты бір фактіге, оқиғаға немесе саяси-қоғамдық жағдайға қатынасы, кҿзқарасы. Ҽрбір анекдот негізінен ҽлеуметтік болып келеді. Ол бірде жаман адамдардың іс-ҽрекетін ҽшкерелеп, сатиралық болса, ал, бірде халық арасынан шыққан ҧнамды кейіпкердің тапқырлығын, ақылдылығын дҽріптейді. Сатиралық анекдот халықтың ҽлеуметтік сана дамуының ҿзіндік ҿлшемі болып табылады. Ҿзінің жанрлық мҥмкіндігінің кҥшіне қарай ҿзі пайда болған ортаның таптық жҽне ҽлеуметтік шиеленісін бейнелейді. Анекдоттың ҽшкерелеу кҥшінің бағытына (тенденциясына) қарап, бай мен кедей, ҥстем тап ҿкілдерінің арасындағы парақорлық, қанаушылық, т.б. жаман қасиеттерін, халықтың ҽлеуметтік санасының қаншалықты жетілгенін дҽл кҿрсетуге болады. Даму деңгейі бірдей, ҽлеуметтік жағдайлары мен таптық шиеленісі ҧқсас халықтардың фольклор жанрлары (ҿлең, ертегі, ҽңгіме-анекдот, т.б.) қатар, ҽрі ҿте ҧқсас жағдайда дамуы мҥмкін. Олардың айырмашылығы тек ҧлттық ерекшелік пен тілдік ҿзгешеліктен кҿрінеді. Сондықтан ҽлеуметтік қҧрылымы бір-біріне жақын жҽне бір тілдік топқа жататын (мысалы, тҥрік тілдер тобы) кҿршілес, ҥнемі бір-бірімен қарым- қатынастағы халықтардың фольклорында қатарлас, ҧқсас сюжеттер мен ситуативті жҽне фабулалық шешімдер міндетті тҥрде кездесіп отырады. Фольклор уақыттық, мемлекеттік, тілдік тосқауыл дегенді білмейді. Мысалы, Алатау баурайының бір жерінде пайда болған бір тамаша қалжың- кҥлкілі ҽңгіме, біздің уақытымызда қолма-қол кҿпшілік игілігіне айналады. Оны бірнеше кҥннен кейін ҽртҥрлі тілдерде естуге болады. Ерте кезде де солай болған. Тыңдаушының шапшаңдығына қарай тарап отырған. Ҽр жерде, ҽр халық арасында туған ҧқсас анекдоттар ҽрқайсысы ҿзінің ҧлттық сықақшыл кейіпкеріне телінеді. Сондықтан бізде кҿбіне кҥлкілі ҽңгіме- анекдоттарды Алдар кҿсемен немесе Жиреншемен байланыстырады. Ҽйгілі қалжыңбас кейіпкерлер туралы жҥздеген, тіпті, мыңдаған кҥлкілі
1 Сонда. 27-28-б. 663
оқиғалар, анекдоттар бар. Бҧдан кейіпкердің ҿзі толыққанды, ақылды бола тҥседі. Анекдоттағы жағымды кейіпкер – кҿп қырлы, яғни оған адамдардағы жақсы қасиеттің бҽрі тҽн. Ал, жағымсыз кейіпкер бір жақты, яғни оның мінез-қҧлқында ақымақтық, арамдық, іштарлық, зҧлымдық, ҿтірік айту сияқты т.б. мінез-қасиеттің біреуі басымырақ болады. Анекдотқа шағын кҥлдіргі, юморлық, сатиралық ауызша ҽңгімелер жатады. Оның мақсаты – белгілі бір қҧбылыстың, я кейіпкердің кемшілігін, бҧзықтығын ҽшкерелеп, ҽжуалау, кҥліп, мысқылдау. Кей анекдоттар ҿткір саяси мағынаға ие болады. Оның тақырыптарының аумағы кең. Онда жеке адамның, қоғамның, тіпті, халықаралық ҿмірдің, жекелеген топтар мен адамдардың қарым-қатынасының кҿптеген қырлары ашылады. Анекдоттар тҧрмыстық хикаялық ертегілерге жақын, онда ертегілік мотивтер мен болмағанды ҽңгімелеу элементтері кездеседі. Ҽдетте, анекдоттың нысанасына, яғни кҥлкілі жағдайға билеуші таптың ҿкілдері, дҧшпандар, қоғамдық ҿмірге нҧқсан келтірген санасыз адамдар душар болады. Анекдоттың саяси бағыты анық, белгілі, кҿбіне диалог тҥрінде келеді. Анекдоттың алғашқы шығарушысын, авторын табу қиын. Анекдот толық сюжеттен тҧрмайды. Ол – қысқа, кейіпкерлері аз, тілі ҿткір жҽне тҧспал ҽңгіме. Анекдот ҥлкен тарихи оқиғаларды талдамайды, оның міндеті – барлық керек емес зиян қҧбылысты, заттарды, адамдарды кекесін кҥлкіге айналдырып, келемеждеу. Мҧндағы «кҥлкі оқыстан туған, келте қайырылған, тар жердің тҽсілі, ҧйқы-тҧйқысы тҽрізді болады. Оқиғалы тартысы кҥлкі болғандай, ойда жоқ кҥлкі хал, кҿп қимыл, ҽрекеттер туғыза келіп, бірінің ҥстіне бірі қат-қабаттап ҥйіле, жҧмырлана тҥссе, сонда кҥлкілі ҽңгіме жетісе тҥсіп, кҥлкісі, қызығы ҥдей береді» 1 . Анекдотты екінің бірі емес, айта білетіндер ғана шығарады. Кеңес дҽуірінде пайда болған саяси анекдоттың кейіпкерлеріне айналған Хрущев пен Микоян арасында мынадай жағдай болады: «Шет елдердің біріндегі қонақасы ҥстінде Хрущев қолындағы алтын қасықты «жымқырып» жіберіпті. Ҥзіліс жарияланып, дастарқан басындағылар орындарынан тҧра бастағанда, Микоян: «Мырзалар мен ханымдар! Мен сіздерге бір сиқыр кҿрсетіп жіберейін»,-деп, елп ете қалыпты. Дереу бір алтын қасықты қалтасына сҥңгітіп жібереді де, Хрущевтің тҿс қалтасындағы қасықты алып шығып, жҧртқа кҿрсетеді» 2 . Осындай оқиға Қожанасыр мен бір байдың басынан ҿтеді. Патша сарайында қонақта отырған Қожанасыр алтын қасықты ҿз қалтасына салып, оны байдың қалтасынан шығарады 3 .
Тағы бір мысал келтірейік: «Аймахан деген кісі жетпісінші жылдары Ташкент қаласына барыпты. Қала қатты ҧнап, кҿшелерін шарлап, шаршаған Аякең тҥсте бір асханаға кіреді. Манты алып жейді. Еттің орнына пиязды кҿріп, даяшыны балағаттайды. Ол милиция шақырады. Қорқып кеткен Аймахан ҽйелін боқтағанын айтады: – Себебі ҽйелім манты пісіргенде, оны
1 Ҽуезов М. Ҽр жылдар ойлары. Алматы, 1959. 240-б. 2 Қарағанды жҧмысшыларының ҽңгіме-жырлары. Қҧраст. Д.Шалабеков, З.Жантекеева. Алматы, 1961. 3 Ел аузынан. Қҧрастырғандар: Адамбаев Б., Жарқымбаева Т. Алматы, 1989. 332-б. 664
ылғи еттен бҥгуші еді. Сҿйтсем, мантыны пияздан да дайындауға болады екен ғой. Қарашы, қандай дҽмді манты!» – депті Аякең» 1 . Осындай оқиға Қожанасырмен де болыпты 2 . Оқиғаның аяқталуы дҽстҥрлі тҥрде емес. Ҽрі анекдот қысқа айтылуы керек. Жаңа сықақшыл кейіпкерлер кҥнде не болмаса жыл сайын пайда болмайды. Мҧнда сҿз болатын кездесулер ҿте сирек жағдайға қҧрылады. Бҧлар – фольклордағы бір ерекше жағдайлар. Қорыта айтқанда, қысқа сықақ немесе кҥлкілі ҽңгімелер прозалық фольклордың ерекше бір жанры ретінде танылып, анекдот деп аталады. Соңғы жылдары қазақы анекдоттар да туындауда.
жүктеу/скачать 4,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|