1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

 

98 

Ҧл кҿріп, ҧлы дҥбір той жасаймын,  

Атқан соң маңдайымнан таң жарылып

1

, – 

 

деп,  ҿз  қуанышын  ҽнмен  білдіреді.  Шілдехана  дастарқаны  жиылып,  ауыл 

ҥлкендері қайтар сҽтте ақсақалдан бата тіленеді. Бҧл  – сҽби атына ҥлкендер 

тарапынан  білдірілетін  алғашқы  тілек.  Олардың  мазмҧны  мынадай  болып 

келеді: 

Сары тісті болсын, 

Ақ шашты болсын. 

Ҿмірі ҧзын болсын, 

Уайымы аз болсын. 

 

Жас балаға берілетін батаның тҥрі кҿп. Мҽселен, балаға берілетін соңғы 

кездегі батаның бір ҥлгісі: 

 

Ҽмин десең, міне, бата, 

Қолдасын Қыдыр ата. 

Қызырың қияласын, 

Періштең ҧяласын. 

Балаға бақ берсін. 

Бас берсін, ҿмірі ҧзақ жас берсін. 

Кетпес ырыс, кең пейіл берсін. 

Ел шеті жаусыз болсын, 

Ел іші даусыз болсын. 

Баланың ҿрісі кҿпті, 

Қонысы қҧтты болсын. 

Жҧлдызы жарқырап, 

Аспаны ашық боп, 

Бейбітшілік боп ел іргесі, 

Болып жасы, ҧзақ кҿп, 

Ҽрқашан жҥрегі қуанышты болсын

2

.  

 

Балаларға 

берілетін 

батаның 

ересектерге 

берілетін 

батадан 

айырмашылығы  –  мазмҧнында.  Онда  балаға  ҧзақ  ғҧмыр,  бақытты  тірлік 

тіленеді. Сондай-ақ балаларға арналған батада: 

 

...Жҧртта қалған тулағы 

Тулап келіп, тай болсын. 

Тай болсын да туласын, 

Бір қҧрдасы сҧрасын. 

Сҧраса да бермесін, – 

 

                                                

1

 Уахатов Б. Қазақтың халық ҿлеңдері. Алматы, 1974. С. 169-б. 

2

 Қазақтың ҽдет-ғҧрыптары мен салт-дҽстҥрлері: ҿткендегісі мен бҥгіні. Алматы, 2001. 121-б. 

 

99 

дегендей  балалар  ҿміріне  етене  жақын  тіркестер,  ҽзіл-оспақтар  да  аралас 

жҥреді.  Тай  ҥйретіп  міну,  оны  кҥтіп,  бағып-қағу  –  қазақ  баласының  ең 

қымбат  ермегі,  ҿлеңде  балалық  ҿмірдің  осы  қыры  қамтылған.  Кейбір 

ҿлеңдерде ҽзіл-қалжың бҧдан да тереңдеп кетеді. 

Тұсаукесу  жыры  –  қазақ  халқы  арасында  кең  тараған  этнографиялық 

астары  мол  салт  ҿлеңдерінің  бірі.  Ҿлеңнің  аты  да  халықтың  тҧсаукесу 

ырымына  байланысты  қойылған.  Ырымның  негізі  аяғынан  қаз  тҧрып,  жҥре 

бастаған  сҽбидің  қадамын  байлап  тҧрған  тылсым  кҥш  бар,  соны  қиып 

жіберсе,  бала  жҥгіріп  кетеді  деген  кҿне  магиялық  ҧғымнан  туған  сияқты. 

Бҧған  ҧқсас  тҥсінікті  ҽлем  халықтары  тарихының  барлығында  болғандығы 

белгілі

1

, ал, Орта Азия халықтарының кҿпшілігінде бертінге дейін сақталған

2

. 

Бҧл ырымның жҥзеге асуы қазақ пен қырғыз халқында бірдей. Ол ҥшін 

аяғынан  қаз  тҧрып  жҥрген  баланың  аяғын  ала  жіппен  майлы  тоқ  ішек 

араластырып  (кейде  шҿп  араластырады)  тҧсайды  да,  тҧсауды  аяғы  жеңіл, 

ширақ  жҥрісті  адамға  кестіреді.  Содан  соң  отырғандар  баланы  жағалата 

жетектеп: 

 

Тҽй, тҽй, балам, тҽй, балам, 

Жҥре қойшы жҽй, балам, 

Қарыс, сҥйем қаз бастың, 

Қадамыңнан айналдым... – 

 

деп  ҽндетеді.  Бҧл  жерде  баланың  аяғын  ала  жіппен  тҧсауда  да  астарлы  мҽн 

бар. 

Х.Кустанаевтың  дерегіне  сҥйенсек,  Қызылорда,  Қазалы  жақтағы 

қазақтар  арасында  ертеректе  ала  жіп  баланың  аяғына  тҧсалмай,  шҧбатыла 

байланады  екен

3

.  Демек  бҧл  жоғары  ҽлемнен  келген  сҽбидің  жолын 

бейнелейді, ал, ол жіптің қиылуымен бірге оның ортаңғы ҽлемге келу сапары 

да  аяқталады,  аяғынан  қаз  тҧрған  бала  жер  бетінің  тҧрақты  тҧрғыны  деген 

тҥсінікті береді. 

Халықтың  тым  кҿне  тҥсінігін  бейнелейтін  бҧл  этнографиялық  деталь 

тҧсаукесу жырының мҽтініне де терең сіңісіп кеткен: 

 

...Кҥрмеуіңді шешейік, 

Тҧсауыңды кесейік... 

...Ала жіпті алайық, 

Ҽжеңе алып барайық, 

Ержетті деп айтайық, 

Шашуын жеп қайтайық, – 

 

деп ҽндетеді ырымды атқарушылар. 

Жинақтай  айтқанда,  кезінде  белгілі  ырымды  атқарудың  қҧралы  болған 

                                                

1

 Семья и семейные обряды у народов Средней Азии и Казахстана. М., 1978. С. 204. 

2

 Сонда. 

3

 Кустанаев Х. Этнографические очерки. Киргизы Перовского и Казалинского уездов. Ташкент, 1894. 

 

100 

сҽбилік  ғҧрып  жырларының  соңғы  кезеңдегі  басты  қызметі  –  ҥлкендердің, 

ата-аналардың ырым кезіндегі сҽбиге деген ақ тілегін, жҥрек тебіренісін жыр 

тілімен  жеткізу.  Ҿлеңнің  ҽрқашан  бала  ҿміріндегі  тҥрлі  ҽдет-ғҧрып 

салттарымен  байланысып  келетіндігі  –  оны  басқа  жырлардан  ерекшелейтін 

басты  сипаты.  Сҽбилік  салт  жырлары,  нақтылай  айтқанда,  баланың  бір 

жарым жасқа келгенге дейін жырланады. 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: