1-том қазақ әдебиетінің тарихы фольклорлық кезеңІ

 

163 

Бҽдік кетіп барады таудан асып, т.с.с. 

 

Кейде оны ҧстап алып, кҥш қолдануға да болатын сияқты:  

 

Бҽдік болсаң, мен сені білер едім, 

Ернін тесіп, терекке ілер едім. 

Ернін тесіп, терекке іліп қойып, 

Бір уақ тамашаға кҥлер едім... 

 

Оған ҿтініш білдіруге де болатын кҿрінеді: 

 

Бҧрма бҽдік дегенде, бҧрма бҽдік, 

Бҧралып босағамда тҧрма, бҽдік. 

Бҧралып босағамда тҧрсаң, бҽдік, 

Кҿңліне иесінің келер кҽдік. 

 

Сҽті тҥссе, оны жойып жіберуге де болатын кҿрінеді: 

 

Бҽдікті Қҧдай оңдап қолға берсе, 

Тебелеп ҿлтірейік бҽдікті біз. 

 

Алайда,  келтірілген  жолдарда  бҽдіктің  нақты  не  нҽрсе  екендігі  ҽлі  де 

анық  емес.  Осы  кҥңгірт,  кҿмескі  бейне  «Бҽдік  туралы  ҽңгіме»  деп  аталатын 

қолжазбада  былайша  ашылады:  «Бҽдіктің  шешуі  жын  деген  сҿз  (жинаған 

Алпысов  Шаймардан,  тапсырған  –  Мҽдиев  Жҧматай»)

1

.  Расында  да,  бҽдікті 

жын-шайтан бейнесінде тану бҽдік мҽтіндерінің ҿз ішінде де кездеседі: 

1.  Айтайын мен бҽдікті бҧрынғыдан, 

Сайтанның қу бҽдік те ізін қуған. 

2.  Бҽдікті сіз де айтыңыз, біз де айтамыз. 

Шайтанды кҿшірелік айдауменен. 

3.  Бҽдік бастан, жаным-ау, бҽдік бастан, 

Жын-шайтан, неше айтамын аулақ қаш деп. 

Бҽдік  бейнесінің  жын-шайтанмен  байланыстырылуы  бекер  емес. 

Ҿйткені,  жын-шайтан  дегеніміз  қаскҿй  кҥшке  жатады.  Ҽу  баста  бҽдік  сҿзі 

жалпы  қаскҿй  кҥш  ҧғымын  білдіргенмен,  бірте-бірте  албасты,  марту,  пері 

сияқты  белгілі  бір  ауруларды  ғана  дарытушы,  қоздырушы  кҥш  ретінде 

ҧғынылуы  мҥмкін.  Кҿне  магиялық  сенім  бойынша  қаскҿй  кҥштерді 

қорқытып,  ҥркітуде  шудың  ғҧрыптық  ҽсері  мол  саналған.  «Шайтанның 

кҿшпесіне  қоймаймыз  ба,  Жабылып  жан-жағынан  шулай  берсек»  деген 

жолдардан  айқын  кҿрінетін  ескілікті  магиялық  салт  кҿптеген  халықтардың 

басынан ҿткен. 

Ауру,  індеттің  тарқауы  қаскҿй  кҥштердің  ҽсерінен  деп  білген  Жаңа 

Британия  тҧрғындары  қолдарына  ағаштың  бҧтағын  немесе  келдек  ҧстап, 

                                                

1

 ҼҾИ қолжазба қоры. 301-бума, 10-дҽптер. 

 

164 

айлы  тҥнде  далаға  жапа-тармағай  лап  қойған,  жан-жағын,  маңайын  тҥгел 

ҧрғылап,  таң  атқанша  шуласқан.  Батыс  Африкадағы  Алтын  жағалау 

тҧрғындары  жҧқпалы  аурулар  эпидемиясы  кезінде  шоқпар,  сойылмен 

қаруланып,  тҥн  ішінде  қҧлақ  тҧндырған  шуменен  ҥйлерді  сабалаған.  Ниас 

аралының  жҧрты  қолына  қылыш  алып,  оңды-солды  сермеген,  дамылсыз 

дабыл қағып, қатты айғай-шу шығарған

1

. Орыстың опахивание деп аталатын 

ғҧрпын  орындау  кезінде  де  қаскҿй  кҥштерді  шошытып,  мал  індетінің  бетін 

қайтару  ниетімен  тҥн  қараңғылығы  кезінде  қартамыс  ҽйелдер,  қыздар 

жиылып, деревняны азан-қазан шу қылған

2

.  

Келтірілген  мысалдарда  қаскҿй  кҥштерді  қуу,  кҿшіру  ғҧрпының  кҿбіне 

тҥн  жамыла  ҿткізілетіні  жҽне  оған  дҥйім  жҧрт  қатысқаны  байқалады.  Бҽдік 

ҿткеру салтында да осы типологиялық заңдылық сақталады. Ертеде бҽдік іңір 

қараңғысында  басталатын  болған  да,  кейде  тҥні  бойы  айтылып,  ертеңіне 

жалғасқан.  «Жеті  кҥнге  жеткізе  айт  бҽдікті»,  -  деп  келетін  бҽдік  мҽтініндегі 

ҿлең  жолына  қарағанда  оның  бірнеше  кҥнге  созылуы  да  ықтимал  болған. 

Кҿшіру  ғҧрпын  (обряд  переселения  духов)  тҥнгі  уақытта  ҿткізудің  мҽнісі 

жын-шайтандар  қараңғы  ҥйіріле  жиналады  деген  сенімнен  туса  керек. 

Бақсылардың ойыны да іңірде басталатыны сондықтан. 

Жоғарыдағы  мысалдарда  қолға  қару  (бҧтақ,  келдек,  сойыл,  шоқпар) 

ҧстап, оларды ҽрі-бері сермеудің, шапқан, ҧрған, сабаған болып қорқытудың 

да мҽні ҥлкен екендігі кҿрінеді. 

 

Бҽдікті біздер ҧстап табайық та, 

Таба алмасақ, аямастан сабайық та,– 

 

деген немесе: 

Бҽдігімді ҧстап бер қамаласып, 

Шығайын сер қҧмардан сабаласып,– 

 

деген жолдарда кҿне ғҧрып іздері айқын сезіледі. Бірақ бҽдіктің кейінгі даму 

сатысында  бҧл  ғҧрып  біртіндеп  ҧмытылған.  Қолға  қанжар,  қылыш  ҧстап, 

оңды-солды  сермеу,  дабыл  қағу,  қамшымен  сабау  ҽдеттері  біртіндеп 

бақсылыққа  ауысқан.  Сабау  жорасының  бізге  кҿрші  халықтардың  кҿшіру 

салтында  кейінгі  кезеңдерге  дейін  сақталғаны  байқалады.  Бҧл  ҽдет  кҿбінше 

сырқаттың ҥстіне мата жабу жорасымен қатарласа жҥрген. 

Қазақтың бҽдік ҿткеру салты кезіндегі шулау, сабалау, мата жабу, ҿлеңді 

орындау  жораларының  барлығын  да  жеке  орындаушылар  емес,  топ,  ҧжым 

жҥргізген. Бҧл – бҽдік ҿткізу ғҧрпының кҿне замандардан, яки профессионал 

тҧлғалар  ҽлі  бҿлініп  шықпай  тҧрған  кезеңдерден  қалған  қҧбылыс  екенінің 

жарқын белгісі.  

Кҿшіру  ғҧрпының  ҽлемдік  фольклорда  кездесуі:  басқа  адамға  кҿшіру, 

жан-жануарға  кҿшіру,  жансыз  заттарға  кҿшіру  тҥрінде  жолықса,  бҽдікте 

                                                

1

 Фрэзер Дж. Золотая ветвь. М., 1986. С. 513-515. 

2

 К вопросу об опахивании // Этнографическое обозрение. 1910. №3-4. 

 

165 

соның ҥшеуі де кҿрініс тапқан. 

Басқаға  кҿшіру  ҽдеті  «Бар  дағы,  тезден  жабыс  қу  қыздарға»,  «Бар  да 

жабыс осы қыздың бҥйрегіне», «Бар да жабыс жігіттің таңдайына», «Жігіттің 

еңкейетін  беліне  кҿш»,  «Қыздардың  кесте  тіккен  қолына  кҿш»,  «Жігіттің 

сайрап  тҧрған  тіліне  кҿш»,  «Ҧрысқақ  бҽйбіше  мен  тоқалға  кҿш»,  «молдаға 

кҿш», «байларға кҿш», «ҧстаға кҿш» болып кете барады. 

Жан-жануарға  кҿшіру  «бҿріге  кҿш»,  «текеге  кҿш»,  «нарға  кҿш», 

«жыланға  кҿш»,  «марқаға  кҿш»,  «тҧсаққа  кҿш»,  «інгенге  кҿш»,  «ҧры  итке 

кҿш»  тҥрінде  келсе,  жансыз  заттарға  кҿшіру  «бҧлаққа  кҿш»,  «келіге  кҿш», 

«Мекеге  кҿш»,  «аршаға  кҿш»,  «жидекке  кҿш»,  «Арқаға  кҿш»,  «тауларға 

кҿш»,  «инеге  кҿш»,  «қияға  кҿш»,  «мияға  кҿш»,  «бауларға  кҿш»,  «айнаға 

кҿш», «бҥргенге кҿш», «сазға кҿш», «жҧлдызға кҿш» деп жалғасады. Бҽдікті 

басқа жанрлардан оқшаулайтын да, ҿзіндік бет-пердесін ашатын да ҽлгі кҿп 

«кҿш-кҿш».  Бҧларды  кҿп  жағдайда  магиялық  жораның  ҿзі  деп  емес,  содан 

қалған  белгі  деп  ҧққан  абзал.  Келтірілген  мысалдарда  ҽзіл-оспақ  басымдау 

жататын сиық та бар. Дегенмен, олардың астарына да ой кҿзін жіберген жҿн. 

Мҽселен, бҽдіктегі қыз бен жігіттің ҽзілі деп бағаланып жҥрген: 

 

Қаратауым дегенде, Қаратауым, 

Тау басынан соғады қара дауыл. 

Сіздің ҥйде бір бҽдік бар дегенге 

Қаптап кҿшіп келеді біздің ауыл,– 

 

деген  шумақта  тарих  шаңына  кҿміліп,  ҧмыт  боп  бара  жатқан  ескі  ғҧрып 

іздері  сайрап  жатыр.  «Қаптап  кҿшудің»  алдында  бҽдік  ҿткеру  салтына 

шақыру рҽсімі жҥрген. Оның дҽлелі: 

 

Тойдан қызық аулыңда бҽдігің бар, 

Хабар салып тҧрмасаң, Қҧдай табар,– 

 

деген сҿздер. 

Жан-жаққа  хабар  салып,  ел  жию  ҽдеті  ҿзге  халықтардағы  қаскҿй 

кҥштерді  қууға  арналған  қалың  қауым  қатысатын  салтанатты  шеруге  ҿте 

ҧқсас.  Қара  нҿпір  адам  жиылып,  қаскҿй  кҥштерді  қуу  салты  Американың, 

Африканың,  Азияның  жергілікті  тайпалары  арасында  жиі  кездесетін 

қҧбылыс екенін Джеймс Фрэзер ҽдемі сипаттап жазған.  

Қалыптасқан тҥсінік бойынша бҽдік кеші жастардың бас қосатын ойын-

сауығына, соның жасалуы ҥшін керекті сылтаудың біріне кейінгі кездері ғана 

айналған

1

. Біздіңше, оның тамыры  тым  тереңде, адам баласының белгілі бір 

даму  сатысына  тҽн  қаскҿй  кҥштерді  анда-санда  қуып  тҧру  рҽсімінде  жатыр. 

Бҽдік  ҿткеру  ғҧрпында  сол  ескі  салттың  жҧрнақтары  ғана  сақталған  деу 

шындыққа ҽлдеқайда жақын болар. 

                                                

1

 Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Алматы, 1948. 43-б.; Қазақ ҽдебиетінің тарихы. Алматы, 1960. 1-т., 1-кітап. 110-

б. 

 

166 

Қаскҿй  кҥштерді  қуып  қана  қоймай,  одан  қаша  жҿнелу  ҽдеті  де  арғы-

бергі  халықтар  ҿмірінде  кҿп  кездеседі.  Дерт  кҿшірудің  бҧл  тҥрін  қазақ 

бақсылары  да  қолданған.  Бҽдікте  ҿтіну,  сҧрау,  қорқыту,  ҥркіту,  шошыту 

сықылды  дерт  кҿшіруге  тҽн  жалпы  сарындар  болғанмен,  қаскҿй  кҥштерден 

тҧра қашу арқылы қҧтылу жорасы мҥлде байқалмайды. 

Бҽдік  болмысы  «кҿшіру»  ғҧрпымен  тікелей  байланысты.  Дерт  кҿшіру 

қаскҿй  кҥштерден  қҧтылудың  жалпы  амалы  болса,  бҽдік  –  емдік  магияның 

жалқы  ҽдістерінің  бірі.  Фольклортану  тҧрғысынан  келгенде  бҽдікті 

вербальды магия ҥлгісіне жатқызуға тура келеді. Бҧл жағынан оған ең жақын, 

етене туыс болып табылатын жанрлар – бақсы сарындары мен арбау. Алайда, 

олардың спецификалық ерекшеліктері,  жанрлық айырым белгілері ап-айқын 

кҿрініп тҧрады. 

Бақсы  сарындарында  бҽдіктегідей  емдік  шаралар  негізгі  қызметті 

атқарғанмен, олар адам сырқатынан айықтыру ҥшін, онда да негізінен жҥйке 

ауруларын  емдеу  ҥшін  қолданылады.  Арбауда  ем-домнан  ҿзге  де  қызметтер 

бар (мысалы: жауын шақыру, кҥн жайлату, т.б., яки арбау метеорологиялық 

магия  қҧрамына  да  енеді).  Бҧл  –  бір.  Екіншіден,  бақсы  сарындары  мен 

арбаудың  алабҿтен  орындалу  ерекшеліктері  бар.  Бҽдікті  қауым  болып 

ҿткерсе, бақсы сарыны мен арбауды профессионал орындаушылар атқарады 

(бақсы,  арбаушы).  Арбау  бҽдік  сияқты  ҿлеңдетілмейді,  оқылады,  т.с.с. 

Ҥшіншіден,  олардың  ҿлең  ҿлшемінде,  ҧйқас,  ырғақ  тҥзілістерінде  маңызды 

айырмашылық  бар:  бақсы  сарыны  мен  арбау,  негізінен,  жыр  ҥлгісінде 

шығарылады.  Тҿртіншіден,  бҽдіктің  стильдік  ҿрнегі  мен  ондағы  образ 

табиғаты да бақсы сарыны мен арбаудан оқшау тҧр, т.с.с. 

Бҽдіктің  диалогқа  қҧрылған  мҽтіндерінде  айтыстағыдай  қыз,  жігіттің 

есімі аталмайды, сол арқылы ол айтыстан ерекшеленеді де. Бҽдіктегі қыз бен 

жігіт  ҿнер  жарыстыратын  тҧлғалар  емес,  дҽстҥрлі  ғҧрыпты  орындаушылар 

ғана.  Олардың  аузынан  шығатын  сҿз  де  ақындардыкіндей  қолма-қол  ойдан 

шығарылатын,  суырып  салынатын  ҿнер  дҥниесі  емес,  кҿбінше  даяр  ҥлгілер, 

бҧрыннан қалыптасқан шумақтар болады. Магиялы саналатындықтан жҧртқа 

белгілі бҽдік сҿздерін бҥтіндей ҿзгертіп жіберуге жол жоқ, керісінше, ҽртҥрлі 

дайын сҧлбалар мен сораптарға мол орын беріледі.  

Бір  айтқанды  қайта-қайта  айта  беру  –  сырт  кҿзге  ғана  іш  пыстыратын, 

мезі қылатын ҽрекет, негізінде ол магиялық ғҧрыпты орындаудың талабынан 

туындайтын  басты  заңдылықтардың  бірі.  Тибеттің  магиялық  кітабындағы: 

«Қажетті жалбарыну сҿзін 100 мың рет қайтала»

1

,– деген шарт тегіннен тегін 

қойылмаса  керек.  Қазақтың  бҽдігінде  де  белгілі  бір  сҿзді,  сҿз  тіркесін, 

сҿйлемді, сҿйлемдер тобын, шумақты, бҥкіл мҽтінді неғҧрлым кҿп қайталаса, 

зиянкес  кҥшке  солғҧрлым  қатты  ҽсер  етуге  болады  деген  сенім  жатыр. 

Қарастырылып  отырған  жанрда  ең  кҿп  қолданылатын  сҿз  –  «бҽдік»,  содан 

соң жиі қайталанатын сҿз – «кҿш». Оның шумақ, тармақ ішіне орналасуы да 

белгілі  бір  ырғақ,  ҧйқас  заңдылықтарына  бағынады.  «Кҿш»  сҿзі,  ҽдетте, 

бірінші, екінші жҽне тҿртінші тармақтарда қайталанады. Қандай да бір затты 

                                                

1

 Токарев С.А. Ранние формы религии. М., 1964. С. 93. 

 

167 

немесе  қҧбылысты  екінші  зат  пен  қҧбылыстан  айыратын  ондаған,  жҥздеген 

белгілер  бар.  Ол  белгілер  кейде  арнайы  тексерусіз  де  «мен  мҧндалап» 

тҧрады.  Бірақ  тым  қарапайым  болуы  себепті  біз  оларға  кейде  тиісінше  мҽн 

бере қоймаймыз. Сондай қарапайым, ҽрі жанрдың бет-пердесін айқындайтын 

басты белгі деп бҽдік мҽтінінің кез келген шумағында «бҽдік» сҿзінің жҥруін 

атар  едік.  Екінші  белгі  –  оның  «кҿш»  сҿзімен  тоқайласа,  тоқым  қағыстыра 

ірге қонатындығы. Бҥкіл бҽдік кҿшіру ғҧрпының тоқетер тҥйіні де аталған екі 

сҿздің  тҿбе  тҥйістіруіне  келіп  тіреледі.  Алайда,  жетекшілік  міндетті  «бҽдік» 

сҿзі  атқарады.  Кейбір  бҽдік  ҿлеңдерінде  «кҿш»  сҿзі  мҥлде  қолданылмауы 

мҥмкін.  Бірақ  «бҽдік»  сҿзінің  қатысынсыз  бҽдік  мҽтіні  болуы  мҥмкін  емес. 

Бҧл – бҧзылмайтын, бҧлжымайтын поэтикалық заңдылық. 

Ҽдетте,  бҽдік  мҽтіндеріндегі  ҿлең  тармақтарының  ҧйымдасуы  шумақ 

тҥрінде  болады.  Оны  жоғарыдағы  мысалдар  да  айқын  аңғартады. 

Ҿлеңдердегі  шумақ  саны  ҽртҥрлі  келеді.  Бізге  белгілі  бҽдіктер  кҿлемі  4 

шумақтан 46 шумаққа дейін жетеді.  

Бҽдіктегі  шумақтар  бір-біріне  композициялық  жағынан  болсын, 

сюжеттік  желі жағынан  болсын  онша  тҽуелді  бола  бермейді,  мҥмкіндігінше 

автономиялы  ҿмір  сҥруге  бейім  тҧрады.  Сондықтан  да  кейбір  ҿлең 

шумақтары бір бҽдік мҽтінінен екіншісіне, одан  ҥшіншісіне оп-оңай ауысып 

кете  барады.  Ҽрине,  олардың  жолма-жол,  айнадай  теп-тегіс  қайталануы  ҿте 

сирек.  Ауызша  поэзияның  жалпы  даму  заңдылықтарына  сҽйкес  бҽдік 

ҿлеңдеріндегі шумақтар да вариацияға ҧшырап отырады. 

Бҽдік  шумақтары  ҥнемі  тҿрт  тармаққа,  ал,  тармақтар  11  буынға,  ақсақ 

ҧйқасқа (ааба) қҧрылады. Ілуде бір тирада пішінінің де жолығуы мҥмкін. Ол 

екі  тҥрлі  болады.  Біріншісі  –  11  буынды  қара  ҿлең  ҿлшеміне  шақталған 

тирада:  

Бір ауру бар бҽдік деген келді хабар, 

Бҽдіктің кҿп жиналса, емін табар. 

Уа, бҽдік, кҿшер болсаң, молдаға кҿш, 

Мойныңа ҽшекейлеп тҧмар тағар. 

Болмаса, балпаң басқан байларға кҿш, 

Ҥстіңе ақ манара шапан жабар... 

 

Екінші – 7-8 буынды жыр ҿлшеміне шақталған тирада: 

 

Бҽдік, бҽдік деседі, 

Бҽдік желдей еседі. 

Асқар, асқар тауларға, 

Ағыны қатты суларға, 

Айнала соққан қҧйынға 

Ай, кҿш, десе кҿшеді. 

Ай, кҿш. 

 

Бҽдік  мҽтіндерінде  сҿздердің,  негізінен,  зат  есімге  ҧйқасатыны  айқын 

аңғарылады. Оның себебі кҿшіру ғҧрпына тікелей байланысты. Бҽдік ҿткеру 

 

168 

салты  кезінде  ауру,  немесе  қаскҿй  кҥш,  не  жанды  (адам,  мал,  жҽндік),  не 

жансыз  заттарға  кҿшіріледі.  Сондықтан  да  ҧйқасқа  енетін  сҿздердің  зат 

есімге  бітуі  ҽбден  заңды.  Ҿзге  сҿз  таптары  бҽдік  ҧйқасының  қҧрамында 

екінші қатарлы ғана рҿл атқарады. 

 

жүктеу/скачать 4,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: