120-сұрақ Тарихқа дейінгі кезеңдегі адамның мәдениеті туралы анықтаңыз
Көшпелі өзбектер мемлекеті (Әбілхайыр хандығы), Ноғай Ордасының аумағы және этникалық тарихы туралы баяндаңыз
жүктеу/скачать 346,68 Kb.
|
120 (40-80) (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- ӨЗБЕК ХАНДЫҒЫ
| 49.Көшпелі өзбектер мемлекеті (Әбілхайыр хандығы), Ноғай Ордасының аумағы және этникалық тарихы туралы баяндаңыз
Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған мемлекеттік бірлестіктің бірі – Ноғай Ордасы. Ол ХІV-ХV ғасырларда Батыс Қазақстанның бір бөлігін алып жатты. Бұл мемлекеттің атауы Алтын Орда әскерінің қолбасшысы, беклербегі, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғай есімімен байланысты. Берке хан өлгеннен кейін Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында болды. Оның құрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі атанды. Ноғай Ордасының негізін салушы – әмір Едіге (1395-1419). Ол 15 жылдай Алтын Орданы билеп (1396-1411), «ұлы әмір» атанған. Шыңғыс әулетінен хан сайлау Едігенің қолында болған. Ноғай Ордасы Алтын Ордадан Едігенің кезінде бөлектене бастады. Бұл процесс Едігенің ұлы Нұраддин (1426-1440) тұсында аяқталып, Ноғай Ордасы Алтын Ордадан ХҮ ғасыр ортасында бөлініп, дербес мемлекет болды. Территориясы: Еділ-Жайық арасы. Астанасы – Жайық өзені сағасындағы Сарайшық қаласы болды. Халқы – маңғыт, қыпшақ, қоңырат, арғын, қарлұқ, алшын, тама және т.б. сияқты түркі тайпалары. Ноғай Ордасы этносаяси бірлестік ретінде пайда болды, оған енген тайпалар ХV ғасыр аяғында қалыптасқан ноғай халқының негізін құрады. Көшпелі ӨЗБЕК ХАНДЫҒЫ – 15 ғасырдың 20-60 жылдарында Қазақстан жерінде өмір сүрген феодалдық мемлекет. Б.А.Ахмедов бұл хандықты «Көшпелі өзбек мемлекеті» деп атауды ұсынды. Өзбек хандығы ішкі өзара қырқыс нәтижесінде 15 ғасырдың 20 жылдарында Жошы әулеті (Жұмадұқ хан, Махмұд қожа хан, Мұстафа хан т.б.) билеген бірнеше феодалдық иеліктерге бөлініп кеткен Ақ Ордадан бөлініп шықты. Орыс ханның немересі Барақ Темір әулетінен шыққан Ұлықбектің көмегімен 1425 жылы Ақ Ордаға хан болды, алайда феодалдық қырқыс тыйылмай, Барақ хан 1428 жылы өлтірілді. Ол кезде Орда-Ежен мен Шайбани ұлыстарының жерлерін өзіне қосып алған өзбек ұлысындағы (жазба деректерде Ақ Орда 14 ғасырдың аяғынан бастап осылай аталады) өкімет билігі Әбілхайыр ханның қолына көшті. Д) ӨЗБЕК ХАНДЫҒЫ - 15 ғасырдың 20-60 жылдарында Қазақстан жерінде өмір сүрген феодалдық мемлекет. Б.А.Ахмедов бұл хандықты «Көшпелі өзбек мемлекеті» деп атауды ұсынды. Өзбек хандығы ішкі өзара қырқыс нәтижесінде 15 ғасырдың 20 жылдарында Жошы әулеті (Жұмадұқ хан, Махмұд қожа хан, Мұстафа хан т.б.) билеген бірнеше феодалдық иеліктерге бөлініп кеткен Ақ Ордадан бөлініп шықты. Орыс ханның немересі Барақ Темір әулетінен шыққан Ұлықбектің көмегімен 1425 жылы Ақ Ордаға хан болды, алайда феодалдық қырқыс тыйылмай, Барақ хан 1428 жылы өлтірілді. Ол кезде Орда-Ежен мен Шайбани ұлыстарының жерлерін өзіне қосып алған өзбек ұлысындағы (жазба деректерде Ақ Орда 14 ғасырдың аяғынан бастап осылай аталады) өкімет билігі Әбілхайыр ханның қолына көшті. Әбілхайыр хан мемлекетінің территориясы Ноғай Ордасының шығысына қарай; оңтүстікте Сырдарияның төменгі бойы мен Арал теңізінен бастап, солтүстікте Тобыл және Ертіс өзендерінің орта ағысына дейін, батыста Жайық өзеннен бастап, шығыста Балқаш көліне дейінгі жерлерді, яғни Сырдарияның төменгі бойындағы аймақты, Орталық Қазақстан мен Оңтүстік Сібірді алып жатты. Өзбек хандығының этникалық құрамы Ақ Орданың және Ноғай Ордасынын бір бөлігінің құрамымен бірдей болды. Оның құрамына 14 ғасырдың аяғы - 15 ғасырдың басында «өзбек» деген жалпы ортақ атпен біріккен [Өзбекстан (14-15 ғ.)] Қаңлы, Қоңырат, Кенегес, Қарлуқ, Қыпшақ, Найман, Маңғыт, Үйсін, Арғын, Қытай (Хитай), Бұрқұт, Қият, Қосшы, Жат т.б. тайпалар, яғни 14-15 ғасырларда «қазақ» деген этникалық атаумен түркі тілдес халык болып қалыптасқан тайпалар кірді. Бұл тайпалар әкономикалық даму және материалдық мәдениетінің дәрежесі жағынан бір-біріне жақын еді. Өзбек хандығы халықтарының негізгі кәсібі - көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы, кей жерлерде (өзен, көл алқаптарында, әсіресе оңтүстікте) отырықшы және жартылай отырықшы егін шаруашылығы болды. Әбілхайыр хан билеген хандықта патриархалдық-феодалдық қатынастар устем болды. Хандық әлсіз феодалдық мемлекеттік бірлестік дәрежесінде қалды, онда Жошы әулетінен шыққан хандар (Махмұд хан, Ахмет хан т. б.) мен көшпелі тайпалар көсемдерінің феодалдық өзара қырқысы толастамады. 1446 жылы Әбілхайыр хан Сырдарияның орта бойындағы қалаларды (Сығанақ, Аққорған, Өзкент т.б.) басып алды, мұның өзі оның хандығын едәуір кушейтті. Сығанақ хандықтың астанасы (бұған дейін астана Тара, Орда-Базар қалалары еді) болды. 1457 жылы Әбілхайыр хан Сығанақ қала түбінде қалмақтардан жеңілді. 1459 ж. ш. Жәнібек пен Керей бастаған тайпалардың бір бөлігі Әбілхайыр елінен бөлініп, Батыс Моғолстанға көшіп кетті. Әбілхайыр 1468 жылы оларға қарсы жорық жасады. Әбілхайыр хан өлген соң (1468), ол құрған мемлекет көп кешікпей ыдырап кетті. Оның мирас-қоры Шейх-Хайдар хан өзара қырқыс кезінде өлтірілді, 70 жылдардың бас кезінде Әбілхайыр ханның иелігіндегі бұрынғы жерлер Қазақ хандығының құрамына кірді. Мемлекеттің ыдырауына феодалдық өзара қырқыс пен әулеттік тартыстың бәсеңдемеуі және хан өкіметінің әлсіздігі, феодалдық қанаудың күшеюі, феодалдық жоғарғы топ пен көш пелі рулар арасындағы таптық қайшылықтардың шиеленісуі, сондай-ақ қазақ халқының қалыптасып, Жетісудың басына қазақ хандарының күшеюі, осыған байланысты 15 ғасырдың аяғы - 16 ғасырдың бас кезінде Мауараннахрға кеткен бір топ өзбек тайпаларының бөлініп шығуы себеп болды. 13 ғасырда Қазақстанның солтүстік-батысында Ноғай Ордасы мемлекеттік бірлестігі құрылды. Аумағы – Еділ мен Жайық өзендерінің аралығы. Орталығы – Сарайшық қаласы. Ноғай – жорықты Батыймен бірге бастап, Алтын Орданың бес ханы тұсында қолбасшы болған адам. Ноғай әскерінің көпшілігі түрік тілдес маңғыт тайпасы болғандықтан “маңғыт елі” деп те аталған. Ноғай Ордасының негізін қалаған – Ноғайдан кейінгі Едіге. Орда Едігенің баласы Нұрад-дин (1426-1440) тұсында өз алдына жеке мемлекет болып, Алтын Ордадан бөлініп шықты. Ноғайлар 15 ғасырдың ортасында Сырдарияның орта ағысына дейін жетіп, бекініс қалаларды жаулап алды. Орда билігі мұрагерлік жолмен берілді. Ұлысты билеушілер – мырзалар өз жерінде шексіз үстемдік етті. 16 ғасырда Ноғай Ордасы ыдырай бастады. Халқының кейбір бөліктері Кіші жүзге қосылды. Батыс Сібір жерінде туысқан түрік тілдес тайпалардың бірлестігі болды. Бірлестікте керейіттер басты рөл атқарған. Батыс Сібір Жошы ұлысы құрамына кіріп, Шайбани әулетінің жері саналған. Бірақ елді басқару Тайбұға заманындағы түрік шонжарлары әулетінің қолында болды. Сібір хандығының негізгі жерлері Тобыл, Тура өзендерінің аңғарлары болды. Астанасы – Чимги-Тура (Қызыл-Тура). 1428 жылы Әбілхайыр хан Батыс Сібірге жорыққа аттанады. Ол Махмуд Қожаны жеңіп, Батыс Сібір Әбілхайыр ханның қарамағына өтеді. Шайбани ұрпағы Ибақ хан өз билігін Чимги-Тура, Тобыл, Ертіске жақын жерлерге жүргізеді. Ибақ хан орыс патшасы III Иванмен сауда қарым-қатынасын орнату мақсатындағы достық одақ құруға шарт жасасты. 1495 жылы Мұхаммедтің басшылығымен Чимги-Турада Ибақ хан өлтірілді. Тайбұғалық Мұхаммед билеуші болып жарияланды. Қазақстан аумағында Шыңғыс әулетінің үш ғасырға жуық билік жүргізуіне қарамастан, қоғамдық қатынастардың өрістеуі, тілдік қатынастың дамуы, шаруашылық салаларының өсуі жергілікті этникалық ортада дамыды. Қазақстандағы феодалдық мемлекеттердің негізгі этникалық құрамы біртұтас ел болып қалыптасқан қазақ халқының негізін құрады. жүктеу/скачать 346,68 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|