13 дəріс. Тақырып: Тəуелді жəне тəуелсіз айнымалылықтар. Тəуелді айнымалылық. Тəуелсіз айнымалылық. Айнымалылықтардың арқатынасы. Айнымалылықтарды бақылау. Мақсаты
жүктеу/скачать 19,02 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Өзін-өзі тексеру сұрақтары
|
№13 дəріс. Тақырып:Тəуелді жəне тəуелсіз айнымалылықтар. 1. Тəуелді айнымалылық. 2. Тəуелсіз айнымалылық. 3. Айнымалылықтардың арқатынасы. 4. Айнымалылықтарды бақылау. Мақсаты: Тəуелді айнымалылық, тəуелсіз айнымалылық, айнымалылықтардың арақатынасы, айнымалылықтарды бақылау жөніндегі білімдерді меңгерту 1.Экспериментатор екі құбылыстағы А жəне В себепті байланыстардың болжауын тексереді. «Себептілік » түсінігі ғылымда күрделі құбылыс болып табылады. Екі құбылыс байланысу себебінің эмперикалық белгілері бар. Бірінші белгі – себептің бөлінуі . Ұқсас обьектімен салыстырғанда, егер зерттеуші эксперименттен кейін обьектідегі өзгерісті байқаса, онда эксперимитатор объектінің эсперимент əркетінде өзгеруіне себеп болды деп айта алады. Қолда бар əрекетті жəне объектілерді салыстыру қорытындыға қажетті шартталған құбылыс. Екінші белгі – екі айнымалылық арасындағы қолда бар деп статистикалық байланыстары. Бір айнымалылықтың өзгеруі екінші айнымалылықтың өзгеруіне алып келеді. Басқаша айтсақ, екі айнымалылықты сызықты корреляция немесе сызықтық емес корриляция бақылау қажет. Қолда бар корреляция нəтижесіндң себептілік байланыстардың шарттары жеткіліксіз, яғни байланыс кездейсоқ немесе үшінші айнымалылықты шартталған болуы мүмкін. $шінші белгі себептіліксіз байланыс тірнеледі, егер эсперименталған процедура басқа мүмкіндіктерді қосып, А жəне В байланыс түсіндірсе жəне басқа да альтернативті себептердің В құбылысында шығару эсперименталдық əрекетте тіуелсіз айнымалылықтың өзгеруі тəуелді, айнымалылықтың өзгеруіне себеп болады. Экспериметатор зертелуіне əр түрлі алдыңдағы қатты сигналдар береді жəне ол оның психикалық жағдайын өзгертеді, зерттелуінен сигналды естейді немесе естімейді, бұл əр түрлі материя немесе верболды жауаптарға алып келеді («ия»,-«жоқ», «естіп тұрмын – естімей тұрмын») эксперименталдық жағдайдағы сыртқы айнымалылықтарды экспериментатор бақылау қажет. Сыртқы айнымалылыөтан мыналар бөлінеді: 1) кеспекті айнымалықтар, систематикалық араласуды жалғастырып, сенімсіз мəліметке алып келеді. 2)Қосымша айнымалылық себеп арасындағы байланыстарды білуге арналған. Зертеушілер тəуелсіз айнымалылықтың əртүрлі өзгешілігін көрсетті олар сапалық жіне сандық болады. Тəуелді айнымалылықтардың арасында базистікке бөлінеді. Базистік айнымалылық – бұл жалғыс тəуелді айнымалылық, яғни тəуелсіз айнымалылыққа ісер етеді. 2.Жетеуші тəуелсіз айнымалылықты алға түсіруге талпыну қажет. Экспериментте осы шарт орындалса, онда оны жаңа эксперимент деп атайды. Бірақ экспериментке кірерде бір айнымалылықты өзгертіп, сондықтан бірге басқа да қатарды өзгертеді. Бұл өзгеріс экспериметатор əрекетінен болуы мүмкін жəне екі айнымалылық арасында шартталған байланыс болуы мүмкін. Эсперименталдық зерттеудегі ортақ мəселе ол тəуелсіз айнымалылықтың бөлінуі жəне оның басқа да айнымалылықтардан бөлшектенуі. Айнымалылық эспериментте тəуелсіз айнымалылық сапасы алға шығуы мүмкін: 1) Тапсырма мінездемесі. 2) Жағдайдың ерекшелігі 3) Зертелушінің басқару ерекшелігі Тапсырма мəлемдемесі – бихевиоризм салты бойынша эксперимитатор стимулятордың мінездемелерін өзгерте алады, бірақ оның басқаруында үлкен мүмкіндік бар. Эскпиримитатор стимуляторда немесе тапсырма материалың өзгерте алады, зертеушінің жауабының типін немесе бақылау шкаласын т.б. өзгерте алады. Ол интрукцияны оның мақсатын өзгертуі мүмкін, яғни зерттеуші тапсырманың орындалуына жетуі үшін. Эксперимитатор сондай-ақ зертелушіге тапсырманың шешілу амалын өзгертңп, оған кедергілерді қоюы мүмкін жəне т.б. Жағдайдың ерекшелуіне, яғни зертелушінің жасағаны эксперимиталды тапсырманың құрамына кірмейтін айнымалылықтар жатады. Бұл мысалы орналасқан орындағы температура, жағдай немесе сыртқы бақылаушылардың болуы. Эксперимитатор нені өзгерте алады? Ол біріншіден берілген жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады. Мысалы, олар апаратуралық орналасуды өткізетін орынның сыртқы түрін жəне сыртқы дыбыс, айқайды, температураны, жиһаздардың орналасуы, қабырғалардың түсін, эксперименті өткізу уақытын т.б өзгерте алады. Яғни стимул болмайтын бүкіл жағдайдағы физикалық параметрді өзгерте алады. Екіншіден, бұл əлеуметтік физикалық парметрлер бөлінуі – экспериметатордың қатысуымен жұмыс жасау, жалғыз жқмыс жасау т.б. Үшіншіден, бұл зеттеушімен экспериметатор арасындығы қатынас. Ереже бойынша қазіргі эксперименталдық зерттеулерде тұлғаның диференциялды – физикалық ережелері, яғни олар интеллект, жасы, жынысы, əлеуметтік жағдайы т.б. қосымша айнымалылық санасына ескеріледі, яғни бұны экспериметатор жалпы физикалық экспериментте бақылайды. Бірақ бұл айнымалылықтар дифференциалдық физикалық зерттеуде , екінші негізгі айнымалыққа айналуы мүмкін , бұндай жағдайда факторлық жоспар жүргізеді. Психологтар зерттеушінің тəртібімен жұмыстанып , сондықтан тəуелді айнымалылықтар санасына вербольді немесе вербольді емес параметрлерді таңдайды. Тəртіптік параметрлер таңдауды экспериментталдық болжамның нəтижесімен анықталады. Зерттеуші оны максималды нақтылауы керек, яғни тəуелді айнымалылық операцияланған жəне экспериментке кірудегі тіркелуге беріледі. Тəртіп параметрлерін қалыпты динамикалық жəне мазмұндық болып бөлінеді. Қалыпты динамикалық параметрлер аппаратуралық тіркелу оңай беріледі. 1) Дəлдік Жиі тіркелетін параметр болып табылады. Физикалық экспериментте берілген тапсырмалардың көбі жетістікке жетуге бағытталған , оның дəлдігі немесе қатесі негізгі тіркелген тəртіп параметрлері болады. 2) Латенттілік- сызықты бақылаушыдан психикалық процесс білдіртпей өтіп кетеді. Дабыл берілу алдындағы уақыттан бастап жауап таңдауға дейінгі уақытты латенттік уақыт деп атайды. Кейбір жағдайларда латенттік уақыт үрдісте маңызды мінездеме бола алады, мысалы, оймен шешетін тапсырмаларда. 3)Қаутық немесе жылдамдық , орындалу əрекеті таңдау уақытымен оны аяқтауды əрекеттің шапшаңдығы деп аталады. 4) Температура – маңызды мінездеме, тəртіптің жай формаларын зерттеу болып табылады. 5) Өнімділік- орындау уақытында қате саны мен əрекетті орындаудағы сананың қарым-қатынасы. Маңызды мінездеме болып зерттеуді үйренуде , танымдық үрдістер, шешіле қабылданған үрдістер жасады. Тəуелді айнымалылық валидті жəне сенімді болуы керек. Тəуелді айнымалылықтың үш түрін көрсетуге болады: 1) бір уақыттағы, 2) көп қалыптағы, 3) фундаментальды бірінші жағдайдағы тек бір параметр тіркеледі жəне ол тəуелді айнымалылықтардың көрінуі болып есептеледі. Екінші жағдайдағы тəуелді айнымалылық көпқалыпты. Ал үшінші жағдайда, жеке параметрленген көпқалыпты тəуелді айнымалылықтардың қарым-қатынасы, параметрлер саналық аргумент ретінде қаралады, ал тəуелді айнымалылықтың өзі жүйелер сапасы ретінде қарастырылады. Тəуелді айнымалылықтардың өзгеруіне екі негізгі қабылдау фиксациясы бар. Бірінші бір зертелушінің қатысуымен көптеген эксперименттерде қолданылады. Тəуелді айнымалылықтардың өзгеруі эксперименттегі тəуелсіз айнымалылықтардың өзгеруінен кейін тіркеледі. Екінші қабылдау фиксациясы ол тəуелсіз айнымалылықтың деңгейінің шапшандатылған өлшемі деп аталады. 4.Қазіргі экспериментталдық физикалық түзелуіне К.Левиннің формуласы жатады – тəртіп тұлға функциясы жəне жағдайлары бар. В=f(p;s) Физикалық эксперимент теориясында көптеген мамандар соның ішінде Мак Гиган, физикада 2 типтің заңы бар. Олар: «стимул» - «жауап» , «ағза» - «тəртіп» Бірінші тип заңы экспериментталдық зерттеуге кіреді, стимул – бұл тəуелсіз айнымалылықтардың , ал тəуелді айнымалылық зерттеушінің жауабы. Екінші типтегі заңы əдіс өнімділігі бұл жүйелік бақылау жəне өлшеу болып табылады. Классикалық физикалық тəртіптілік эксперименте функционалды тəуелділік түрі тұрақталады. R=f(s) Мұндағы R- жауап, ал S-жағдай немесе тапсырма. S айнымалылықтың жүйелі түрінде өзгереді. Тəуелділіктің қортындысы сызықтық немесе сызықтық емес болып бекітіледі. Тəуелділіктің басқа типі таңбаланады, яғни тəртіптің тəуелділігі жəне қасиеті немесе зерттелушінің ағзасының жағдайы: R=f(0) немесе R=f(P) Зерттелушінің тəуелділік тəртібі зерттелуде содан немесе басқадан ағза жағдайы немесе жеке тұлғалық қасиеттер.Зерттеу топтың адамдардың қатысуымен өтеді,берілген белгі бойынша: қасиеттермен немесе актуальды жағдайына байланысты айырылынады. Левиннің формуласына тоқталайық. Жалпы қалыпта ол экспериментальдық физикалық идиялын кескіндейді: анықталған ситуация бойынша тұлғаның нақты тəртібін болжауда мүмкіндік болады. Рсы формулаға кіретін « Тұлға» айнымалығы, тек «қосымша» ғана қарастырылмайды. Необихевиоризмдік салт «аралық» айнымалық терминін жүргізуді ұсынады. Соңғы уақытта бұндай «айнымалықты» - тұлғаның қасиеттерімен жағдайларымен мынандай термин бекітілді. Бұл «айнымалылық- модератор» . Айнымалылықтардың алты түрлі байланыстары бар.Бірінші ол жай, - тəуелді айнымалылық қатыспайды. Графикалық ол тіке көрінеді, графикте базистік осьтер параллельді х осінде тəуелсіз айнымалылықтың деңгейі кейінге қалдырылған. Тəуелді айнымалының тəуелсіз айнымалылықтың өзгеруіне сезімталсыз. 5.Тəуелсіз айнымалылық сыртқы айнымалылықтардың бақылауын айыру қажет.Тəуелсіз айнымалықты бақылау оның белсенді өзгеруімен тұрады. Екінші түсінік мазмұны ол «бақылау» сыртқы басқару болып табылады, ол «қалғаны» эксперименттегі айнымалылар. Тəуелсіз айнымалылықты бақылаудың басты екі негізгі тəсіл айырады. Бұл тəсілдер эмперикалық зерттеулердің екі типтің негізіне жатады: олар белсенді жəне енжар. Физикада белсенді қызметтік əдіс (эксперимент) жəне коммуникативтік (əңгімелесу), ал енжарға –бақылау жəне өлшеу жатады. Енжар əдісті сонымен қатар жүйеленген тіркеу немесе жүйеленген бақылау деп аталады. Экспериментте тəуелсіз айнымалылықты бақылау белсенді манипуляциялау көмегімен өңдіріледі. Зерттеуді жоспарлауда көрінген принциптер белсенді жəне енжар зерттеулер жоспарының қалыптасуына бағытталған. Эксперимент нəтижесінде бірнеше бақылау қабылдаулары сыртқы айнымалылықтарға əсер етеді: 1.Сыртқы айнымалылықтар элиминациясы 2.Шарттардың тұрақтылығы 3.Балансировка 4.Контор балансировка 5.Рандализация Бұл қабылдаулар бөлек айнымалылықтардың жағынан əрекеттерден түгелдей арылмайды,алайда оның орындалуы өзіндік профилактикалық процедура болып табылады. 1.Элиминация.Жай түрі, бірақ мүмкіндігінше орындалуына «радикалды» бақылау тəсілі.Экспериментальді жағдайда мынадай амалмен констукциялайды, яғни сыртқы айнымалылықтағы қандай да бір қатысуды ескерту.Мыс; психифизикалық зертханаларда көбінесе экспериментальдық камера орналастырады,ол зерттелушін айқайдан, діріл əрекеттерінен ,жəне электро магниттің сыртқы дауыстардан оқшаулындырады.Бірақ көбінесе сыртқы айнымалықтардың əсерін элементтеу мүмкін емес.Мыс;мынадай айнымалылықтарды шығаруды елестету қиын яғни олар жыныс,класс немесе интеллект, 2.Тұрақты шарттарды құру.Егер экспериментальдық жағдайлардан сыртқы айнымалылықтарды шығару мүмкін болмаса, онда зерттеулə оны өзгермейтін қылады.Осындай əсерде сыртқы айнымалылық барлық зерттеулерде де өзгеріссіз болады, бүкіл маңызды тəуелсіз айнымалылықтарда да, жəне ол барлық, эксперимент ұзақтығында да болады.Алайда бұл стратегия эффект араластыру түгел қашғызбайды.Эксперимент жүргізгенде зерттеуші сырқы кеңістік уақыттың шартты өзгерпеуге тырысады.Көбінесе экспериментальдық сынау,немесе бақылау барлық зерттеушілермен бір уақытта, аптаның сол бір күнінде өткізіледі,мыс; дүйсенбі таңғы сағат 9.Алайда бұл эффект араласуынан құтылуына кепіл берілмейді. Зерттеуді өткізудегі техниканы стандарттайды жəне экспериментальды орындағы құрал-саймандарды стандарттау кажет. Зерттеуші қосымша айнымалылқтарды тұрақты етуге талаптанады,зерттеуге маңызды жекелік мінездемелерімен топтағы зерттеушілерді теңістіру. Экспериментатор барлық зерттеушілерге бірдей нұсқауды ұсынуы қажет. Ол өзінің интонациясы мен даусының күшін сақтауы қажет.Магнитафонға инструкцияны жазу ұсынылады жəне жазудыұсынуы болады. 3.Балансировка. Мынадай жағдайда,яғни экспериментті өткізудегі тұрақты шарт құру мүмкіндігі болмайды немесе шарттың тұрақтылығы жеткіліксіз болғанда, эффектіні балансировкалау техникасын сыртқы айнымалылықтар əрекетінен қолданады.Балансировка екі жағдайларда қолданылады: 1.Егер сырты айнымалылықты теңестіру мүмкін болса; 2.Егер оны теңестіріп жəне осы айнымалылықты бақылауға арнайы алгоритмді жүргізсе. Балансировка тəсілі өзгешесіз сырты айнымалылықтарға əсерін қарастырамыз.Ол мынадан тұрады,яғни эксперимент жоспарында бақылайтын тобы кіреді.Бақылау топтарындағы экспериментальдық зерттеу, сол экспериментальдық зерттеу шарттарындағыдай топқа жүреді.Тек айнымалылығы,экспериментальдық əрекет зерттеушіге ғана орындалады. Бақылау тобындағы осындай тəуелді айнымалылықтардың өзгеруі тек сыртқы айнымалылықтарға сертті,ал эксперименталдыда –сыртқы жəне тəуелсіз айнымалылықтардың бірлескен əрекетімен. Əрине, бұнымен əрбір сыртқы айнымалылықтардың өзгеше əсерін бөлуге болмайды жəне сол тəуелсіз айнымалылықтың ерекшілік əсерін айнымалылықтар дара əсер эффектісі үшін бөлуге болмайды. 1.Бақылау тобын пайдаланумен балансировкалау тəсілі. 2. Сыртқы айнымалылықтар эффект бөлінуінің балансировка тəсілі. Тəуелсіз айнымалылыққа оны немесе басқа сыртқы айнымалылар қалай əсер ететінін анықтау үшінбір болса да бақылау тобы бар жоспарды жүргізеді. Жалпы жағдайда бақылау тобының саны экспериментальдық жоспарда. N=n+1,қайда n-ол сыртқы айнымалылықтар болуы қажет. Екінші бақылау топтары эксперименттальдық шартқа сиады, бұнда сыртқы айнымалылықтардың біреуінің əрекеті шығады, бұл эксперименттальдық тəуелсіз айнымалылығына жəне бірінші бақылау тобына əсер етеді. Бірінші жəне екінші бақылау топтарының айырмашылығы бұл сыртқы айнымалылықтардың біреуінің ерекше əсерін бөліп көрсету. Қиын эксперименттерде бірнеше айнымалылықтарды бір уақытта балансировка жүргізіледі.Интеллект тестелеуде экспериментатор жынысы зерттелушінің əрекетіне əсер етуі, есепке алынуы мысал бола алады. Бізде екі топ зерттелуші, ер адам жəне əйел адам жəне екі экспериментатор (ер жəне əйел адам). Эксперимент жоспары желесі бейне бойынша көрінуі мүмкін. Топ 1 (Эксперимент) Топ 2 (Бақылау) 1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам. 1.Ер адамдар-экспериментатор ер адам. 2.Ер адамдар-экспериментатор əйел. 2.Ер адамдар-экспериментатор əйел. 3.Əйелдер-экспериментатор ер адам. 3.Əйелдер-экспериментатор ер адам. 4.Əйелдер-экспериментатор əйел. 4.Əйелдер-экспериментатор əйел. 4.Конторбалансировка.Бұл қабылдау қосымша айнымалылықтар қабылдауы көбінесе экспериментатор өзіне бірнеше серияларды қосқанда қолданылады.Зерттелуші кезек-кезек əртүрлі шарттарда болады, жəне \алдындағы шарт ілесуші шарттардың эффект əсерін өзгертуі мүмкін. Мысалға: дифференциалды есту сезімталдығын зерттеуде бəрібір емес, қандай дауыс , қатты немесе тыныш зерттелушіге қайсысы бірінші , ал қайсысы екінші көрінгені бəрəбір емес. Сонымен бірге интеллект толтырудағы тесттен зерттелушіге тапсырманың ретін көрсету маңызды:жайдан күрделіге немесе күрделіден жайға.Бірінші жағдайда көбірек интеллектуальды дамыған зерттелушілер көп шаршайды жəне мотивация сын жоғалтады басқаларына қарағанда. Яғни олар көп тапсырма санын шешуге мəжбүр болады. Екінші нұсқауда азырақ интеллектуалды дамыған зерттелушілер тақырыпты көргенде сəттілік стресін сезінеді жəне оның көбірек интеллектуалды əріптесіне қарағанда ол көп тақырыпты шешуге мəжбүр болады. Осындай жағдайда жалғастырушы эффектілерін жою жəне эффект нəтижесінде контрбалансировканы қолданады. Оның мағынасы мынадан тұрады ,əртүрлі тапсырмалардың ретімен көрінуі, стимулдар бір топтың əсері тапсырманың басқа ретін көрінуімен. 5.Рандализация. Яғни популяциядағы əрбір мүшел эксперементке қатысушы қылуға тең мүмкіндікті кепілдік береді. Əрбір таңдуға сайланған кісіге реттік нөмір иемделенеді,ол эксперименталдық жəне бақылау топтарына зерттелушілерді таңдау.Ол кездей соқ нөмір таблица көмегі арқылы өткізіледі. 4.Рандализация эксперимент нəтижесінде зерттелушілердің индивыдуалды жағдай жасайтын тəсіл болып табылады. Рандализация екі жағдайда пайдаланылады: 1.Эксперименталды жағдайларда сыртқы айнымалылыларымен басқаруды білгенде,алайда бізде бақылаудағы бір техниканы пайдалануға қатысқан. 2.Біз қандайда бір эксперименталды жағдайда сыртқы айнымалылықты операциялағанды болжаймыз, алайда біз оны өзгешелей алмаймыз жəне басқа техника да айырбастай алмаймыз. Көп мамандардың пікірінше, соның ішінде Кэмпбеллде рандализация процедурасының нəтижесінде топтарды теңестіру жалғыз сенімді элиминизация тəсілі сыртқы айнымалылылардың тəуелді айнымалыға əсері. Кэмпбелл яғни эксперименталдық əсер алдында рандализацияны яғни топты теңестірудегі тəсіл деп анықтады.Басқа тəсілдер,мысалы барлық салыстыру əдістері, үшінші болып мінезделеді жəне ол валидті емес нəтижеге əкеледі. Өзін-өзі тексеру сұрақтары: 1. Тəуелді айнымалылық дегеніміз не? 2. Тəуелсіз айнымалылық дегеніміз не? 3. Айнымалылықтардың арақатынасы қандай? 4. Айнымалылықтарды бақылау қалай жүреді? жүктеу/скачать 19,02 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|