ҚАЗАҚ  ШЕЖІРЕСІНДЕГІ  АДАМДАР  ЕСІМДЕРІНІҢ

12 
болған осы Уызқан еді. Мұның заманында не кітап, не  пайғамбар бірден-бірі жоқ еді. Іштен туа «əл-
һамы» болып. (Аузында «Əлһамы» болып, демек «Əлхамду лиЛ-Лаһи» деп, «Бір Аллаһға мақтау» де-
ген сөзбен болды деген мағынада — М.А.). «Аллаһлап» туды. Бұл Уыз өскен соң ұлұғ патша болып, 
дүния жүзіне дəуірі жүріп, көп уалаятлар асып, қанша жұртты мұсылман қылды. Уыздың алты бел 
баласы болды. Айқан, Күнқан, Тауқан, Теңізқан, Жұлдызқан, Көкқан. Мұнан бұрын бұл аттарды еш-
кім баласына қойған емес. Киіз үйді осы Уыз жасатып, ... жұртта «Уыз үйлі пəленше, Уыз үйлі түген-
ше» деп аталып қалды», — деп жазады
3
. Ал Мəшһүр Жүсіптің «Қазақ шежіресі» жазбаларының бір 
нұсқасында: «Уыз хан өз балаларына Күн, Ай, Жұлдыз, Көк, Тау, Теңіз деп ат қойды. Бұл дəстүрді 
қазақ жұрты осы күнге дейін ұстанады. Айдың туарында туғанына Ай деп, таң алдында туған балаға 
— Таңатар, Күншығар деп, түнде туған балаға — Түнқатар деп, көл жағасында туғанға — Көлбай, 
тау етегінде туғанға — Таубай, жайлауда туғанға — Жайлаубай, қыстауда туғанға — Қыстаубай, күз 
айында туған балаға — Күзек деп ат қойып, жəне бұл Уыз хан заманынан келген əдет, — деп жазған 
болса,  Мағзұм  қария  қолжазбасында: «... біздің  қазақ  халқының  асыл  насабы  Япастан,  бел  баласы 
Түрктен екендігіне, онан соңғысы Уыз қаннан Қарақан тұқымынан екендігіне осы күнгі жүрген қа-
зақтың баласына қойған аттарынан мағлұм болып тұрады. Қазақта Түрк деген де бар, Түтік деген де 
ат бар, Қойбай, Сырбай, Уызбай, Уыз қан, Уызымнан, Уыз деп қояды...». 
Дегенмен де, қазақ шежіресінде қыз балалардың, əйел адамдардың атын атап қою, қыз есімі дəс-
түрінің  бастаулары  жайында  ешнəрсе  айтылмайды.  Бұл  жайлы  əйгілі  этнограф  Халел  Арғынбаев: 
«Солай болғанмен де қыз балаға ат қою қиын болмаған, оны əке-шешенін өзі де қоя салған. Қазақтың 
қыздарға қоятын аттары ер балаларға қоятын аттарға қарағанда əлдеқайда нəзік, əдемі, айтуға жеңіл, 
сыпайы  болады. Халық  түсінігі  бойынша,  қыз  балаға  тіл-көз  онша көп  тие  қоймайтын  болған,  сон-
дықтан  оларға  ең  жақсы  аттарды  таңдайтын.  Қыз  аттарына  аспан  əлемінің,  сұлу-момын  аңдардың, 
асыл тастар, қымбат маталар, құнды маталар, нəзік жəне сирек кездесетін өсімдік аттары т.б. пайда-
лынатын. Мəселен, Айман, Шолпан, Жұлдыз, Құралай, Тоты, Маржан, Алтынай, Күміс, Жібек, Мақ-
пал, Шынар, Раушан, Қызғалдақ», — деп жазған болатын. Ескі түрк дəуірінде əйел адамдардың есім-
дерінің үлгісі қандай болғанын зерттеу де алдағы уақытқа қоярлықтай мəселе болып қалады.  
Кейінгі кездегі балаға есім қою қазақ дəстүрі турасында ғалым Халел Арғынбаев төмендегідей 
сипаттаған еді: «Ер балаларға ат кою бұдан гөрі жауаптырақ саналатын. Еркек баланың атын көбі-
несе үлкен əкесі, ауылдағы қариялар, оның бірі болмағанда баланың өз əкесі қоятын, кейде зəуде ке-
ліп қалған жолаушыға да қойғызатын»
1
. Əрине, Халел Арғынбаев өз зерттеулерінде көрсеткеніндей, 
қазақтар ер балаға бұрынғы өткен ата-бабаларының батырлар мен билердің, ақындар мен жыраулар-
дың  аттарын  қоятын.  Сөйтіп  тарихта  бұрын  өткен  адамдардың  есімдері  қайта  жаңғырып  отыратын 
еді. Алайда бұл мəселенің өзі енді тарихи деректану тарапынан талдау əдістерін қолдануды талап ете-
тіндей. Себебі, ұқсас адам аттарының қай тарихи уақытта өмір сүргендігі турасында анықтауды зерт-
теушілерден  қажет  етеді.  Қазақтың  соңғы  ұлы  ханы  Абылайдың  өзі де  арғы  бабасы  батыр  қанішер 
Абылай сұлтан есімімен аталғанын тарихтан білеміз. Сол сияқты бұл əулетте Уəли есімді тарихи тұл-
ғалар  да  жалғыз  емес  еді.  Қазақ  халқының  тарихындағы  Əбілқайыр,  Барақ,  Бөгенбай  батырлардың 
жəне Едігелер мен Майқы есімді əйгілі тұлғалар бір емес бірнеше болғаны мəлім.  
Қазақтың балаға есім қою дəстүрінде бала туған жер, су, күн, ай аттарына байланысты əдеттері 
бар еді. Мысалы, Бөгенбай, Бұлақбай, Ырғызбай, Кенгірбай, Көлбай, Ілебай, Дүйсембай, Қаңтарбай 
т.б.  Мағзұм  қария  қолжазба  шежіресінде  көрсетілгендей: «Сары  Арқадағы  жер  атының  бəрі  де  кісі 
аты. Бір дүниеден озған кісінің атын бір жерге қойып, сол кісінің аты сол жерге ат болып қалады, жə-
не сол жерде бір бала туса, сол атты оған тағы қоя салады». Бұл турасында қазақ шежіресінде ендігі 
бір дерек бар: «...Бұл Қыпшақ Уыз қан заманында, жұрт аузына ілінетін сол заманда жұртқа білікті 
болған. Қыссадан–Қысса, Əмударияның күншығысынан Еділ-Жайыққа шейін, Ертіс суына шейін жа-
зық сары дала — Дешт-Қыпшақ атанған. Бұл Сары Арқада болған өзен сулары сол тоқсан екі баулы 
қыпшақ жалғыз өсіп-өніп дүрілдеп тұрған күнде һəр қайсысының һəрбір патшалар қаздырған егін са-
лу үшін арық қылдырып, бара-бара үлкен өзен болып кеткен. Жəне бұл Қыпшақ батырдың  бір рəсім 
қылған ісі — өзі қанша мықты болып жұрт алса да, хандық қылмаған. «Қарадан хан болып, қасиеті 
болмайды» деп қай жерге, қай елге болса да, Уыз ханның тұқымын хан көтере берген. Жəне қай жер-
де бала туса да, сол жердің атын балаға ат қылып қоя берген. Мысалы, тауда туса — Таубай, көлде 
туса — Көлбай, адырда туса — Адырбай, Есілде туса — Есілбай, Ертісте туса — Ертісбай. (Үшбу — 
«осы» деген мағынадағы ескі сөз. — М.А. Автордың далалық зерттеу барысында жинақталған қол-
жазба материалдарынан) рəсім қазақ жұртында бұл күнге шейін бар.  
Сонымен қатар қазақтың балаға есім қою дəстүрінде төрт түлік малдың, жабайы аңдар мен құс-
тардың атауларына байланысты ат қою əдеті бар еді. Мысалы, Тұлпар, Қойлыбай, Күлік, Жылқыбай, 

13 
Ақбура, Серкебай, Жылқайдар, Бұқабай, Өгізбай, Бұзаубай, Ақтайлақ, Бүркітбай, Құндызбай, Қабы-
лан дегендей. Ал баланың əкесінің жасына байланысты - Қырықбай, Елубай, Алпысбай, Жетпісбай, 
Сексенбай деп. Жəне бұл есім үлгілері тарихи генеалогия мəселелерін қарастыруда жанама деректер 
болып табылады. Баланың əкесінен туған жасына орай бір ғасырдағы ұрпақ есебін есепке алуға мүм-
кіндік береді. Баланың батыр тұлғалы болуына жəне дені сау, жаны берік болуын мегзеп Темірболат, 
Шойынбай, Тастемір деп атау өз алдына, сонымен бірге бұрын болған ердің қару-жарақ атауларына 
байланысты Найзабек, Найзабай, Қылышбек, Шоқпар, Балтабай, Қамшыбай деп атап қояр еді.  
Қазақтың генеалогиясында жиі кездестіретініміздей, адамға есім қою дəстүрінде көрініс табатын 
ендігі бір жайт — бір адамның қосалқы есімдері болуында. Əдетінде қазақ отбасында бала туған соң 
үйге молланы, я аузы дуалы ақсақал, қарияны алдыртып, баланың құлағына үш қайтара кəлима айты-
лып, азан шақырылып, ат қойылады. Бұдан соң ел ішінде ол адамның атына қосалқы есімдер қосы-
лып,  бара-бара  жеке  айтылып,  адамның  азан  шақырып  қойылған  есімі  кей  жағдайда  ұмытылып,  ел 
ортасындағы есімімен шежіреге түсіп кетеді. Бұл мəселеге орай өз заманында əулие Мəшһүр Жүсіп 
өзінше бағасын беріп кеткен еді. «Сейілханнан сегіз арыс Түркпен. Елханнан — Қондыгер, Құбагер. 
Жайылқаннан — Майқы би. «Түгел сөздің түбі бір,  түп атасы Майқы би» деген би осы кісі. Мұнан 
Өзбек, Сапиян. Өзбек  сарттан қыз алып, шаһарда қалды. Балаларының аты Мың, Жүз. Қырық. Сан-
нан түйесі көп болып, келе-келе саһарада болды. Баласының аты Айырқалпақ. Одан — Қазақ, Созақ. 
Созақтан — Қарақалпақ. Қазақтан үш бала: Ақарыс, Жанарыс, Бекарыс. Үш жүздің аталары осы үш 
адам.  Бұрыңғы  заманның  адамдарынан  кімнен  соң  кім  болғанын  бір  Құдайдан  басқа  білуші  жоқ. 
Адам атадан осы уақытқа шейін кімнен кім туғанын біліп сөйлеймін демек надандық. Пайғамбары-
мыз айтқан: Аннисабу кəззəбун деген. Олай болса, нұсқа жүзінде бар болған жерін сөйлеп, жоқ бол-
ған  жерін  қалдыру  керек.  Ақарыстан — Ұлы  жүз.  Жанарыстан — Орта  жүз.  Бекарыстан — Кіші 
жүз. Қара Келімбет, Ақ Келімбет, Сары Келімбет деп те сөйлейді. Біздің қазақ жұртында бір қазақ-
шылық деп келетұғын сөз бар. Ол мынау. Бір мағынасы жоқ, бос сөзге үйір жұрт демек. Бір кісіге екі 
ат қойып сөйлейді. Оның мысалы мынау деп, ұзақ сөйлеп мылжың болмайық. Кешегі көзіміз көрген 
қыпшақ  Жайықбайұлы  Ыбырайды  Бағай  деп  кетті,  Тобықты  Құнанбайұлы  Ыбраһимды  Абай  десіп 
кетті. Осындай бір кісінің атын екі атпен сөйлегені күндердің күнінде кейінгі ұрпақтарды адастырып, 
бірін əкесінің аты деп, бірін баласы қылып кетуге дəл келеді. Мұны айтып жатқаным, бұрыңғы ата-
бабаларды өз атымен ататып, басқа атпен атағандықтан, соны айырып, біле алмағандар Жанарыс əке-
сі  Қара  Келімбет,  оның  əкесі — Қазақ  деп  жүргендер  де  бар», — деп,  қазақтың  əйгілі  тарихшысы 
Мəшһүр Жүсіп Көпейұлы өткен ғасыр басында жазған болатын
4
. 
Дін іслəм ықпалымен түрк тілді қазақ жұртына бірте-бірте семит тілдерінен енген араб сөздері 
де адам есіміне айналу тарихи үрдісі де өтті. Бірде бұл есімдер пайғамбарлар, оның сахабаларының 
есімдері  болса,  енді  бірде  бұл  қасиетті  Құран  Шəриф  кітабының  мəтінінен  алынған  сөздер  болып 
жатты. Бұл турасында этнограф-ғалым Халел Арғынбаев: «… ислам дінінін, əсеріне байланысты то-
лып жатқан аттар қойылатын — деп жазды. Мəселен, əйел аттары — Фатима, Жамал, Зылиқа, Қади-
ша,  Əсімə,  Əсия,  Шарбану  т.б.;  ерлер  аттары:  Мұхамбет,  Ғали,  Сүлеймен,  Омар,  Оспан,  Ыбырай, 
Иса,  Əубəкір,  Мəді  Жүсіп,  Əбдіхамит,  Бəйділдə,  Ғабдолла  т.б.  мұсылман  аттарын  көбінесе  құранға 
қарап молдалар қоятын да, баланың құлағына азан шақырып жариялайтын» 
1
. Қазақ шежіре нұсқала-
рындағы ата тарату жүйесінде, ата кестелерінде де арабша, мұсылманша есімдерді жиі кездестіреміз. 
ХХ ғасырдың тарихи, қоғамдық үрдістері қазақ халқының балаға есім қою дəстүріне жаңаша ықпал 
етіп, біршама өзгерістерге əкелгені белгілі. Əрине, бұл үрдістің өзінше жақсы тұстары мен кемшілік-
тері де болып жатты. Таптық идеология ықпалымен қалыптасқан əлеуметтік категориялардың өзі ен-
ді  адам  есіміне  айналған  жағдайлар  да  байқалды.  Бұл  дəуірдің  қазақ  ортасын  еніп,  енді  генеалогия 
жүйесінде орын тепкен есімдердің бір үлгілері Коммунар, Социал, Мэлс дегендей аттар болса, бір жа-
ғынан, қазақты орыстандыру саясатының бір ықпалы ретінде орыс есімдері енді. Қазіргі таңда балаға 
есім беру үрдісі жалғасуда. Біздің пікірімізше, бұл мəселеде оң өзгерістер де байқалатын сынайлы. Ең 
бастысы болашақта ұлттық нышандарын арттыруды ойлаған халық, ал сол арқылы, əрине, өз ұлттық 
мемлекетінің іргесін нығайтуды ойлаған ел, адам есіміне байланысты құндылықтар қатарында қаза-
қи, төл мəдениет пен тіл ортасынан қалыптасқан сөздерден мағыналы есімдерді қолданады. Қайткен 
күнде де мұның барлығы болашақта тарих тұрғысынан қарағанда деректік категория болып табыла-
тыны анық.  
Қорыта айтқанда, қазақ шежіресіндегі адамдар есімдерінің тарихи деректілігін қарастыру мəсе-
лесі зерттеушілер назарынан тыс қалуда. Бұл ізденістер əсіресе этнология, тарихи генеалогия бағы-
тындағы жүргізілетін зерттеулер үшін маңызды болып табылатыны анық.   
 

14 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Арғынбаев  Х.  Қазақ  отбасы:  қазақ  отбасының  кешегісі  мен  бүгінгісі  жайындағы  ғылыми  зерттеу  еңбек. — Алматы: 
Қайнар, 1996. — 83-б. 
2.  Қар.: Жиренчин А.М. Из истории казахской книги. — Алматы: Казахстан, 1987. — С. 40–42 
3.  Ахметов М. Қазақ шежіресі. Қолжазба. Араб əрпінде. 
 
 
 
 
 
М.Алпысбес 
Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова 
О  ЗНАЧЕНИИ  УСТНЫХ  ИСТОЧНИКОВ 
В  ИССЛЕДОВАНИИ  ОТЕЧЕСТВЕННОЙ  ИСТОРИИ 
Мақалв авторы қазақ халқының тарихын зерттеудегі ауызекі тарихи деректердің маңызды-
лығын қарастырады. Бұл деректердің негізгі қоры, автордың пайымдауынша, — қазақ шежі-
ресінде. Шежіре дəстүрі төңірегінде тарихи-генеалогиялық сипаттағы мəліметтер жинақ-
талып, оларды зерттеп, ғылыми айналымға енгізу мамандар үшін үлкен мəселе ретінде қойы-
лып отыр. 
In this article, the author investigates value of oral historical tradition in studying a history of no-
madic peoples. Аs the author considers, the oral historical data most of all contains in genealogic 
knowledge of people and national legends. The skilful scientific analysis of these data is the most im-
portant for researchers. 
 
В  условиях  современного  Казахстана особенно  актуализирована  задача  объективного  и  полно-
ценного изучения национальной истории. Это связано со строительством и укреплением новой госу-
дарственности.  Поэтому  представляется  важным  формирование  государственного  сознания  у  граж-
дан, которое коренится в национальном самосознании. В таких условиях транзитного общества про-
исходят  новые  процессы  в  сфере  национальной  самоидентификации.  Часть  общества  по-новому 
осознает свою принадлежность к государству. В социальной жизни Казахстана динамично развива-
ются  этнокультурный,  этнический  процессы.  Ведь  национальное  самосознание  питается  историче-
ским  сознанием  народа,  формируемым  качественными  знаниями  в  области  отечественной  истории. 
Такая взаимообусловленность разновидностей общественного самосознания объясняется самой при-
родой этих общественных явлений. 
Отечественная  история,  вопросы  национальной  истории  никогда  не  теряют  своей  актуально-
сти, но мы должны подчеркнуть, что исторические знания особенно востребованы в тех историче-
ских условиях, когда тот или иной народ, общество и государство стоят перед серьезной проблемой, 
перед условиями кризисного состояния или перехода. Так, истории Геродота, Фукидида, Страбона и 
других древнегреческих авторов появились в период внутренних и внешних войн (греко-персидских 
и др). Цезарь, Тацит и другие римские авторы писали также о событиях, связанных с войнами с вар-
варами (древними германцами и др.). Китайская придворная историография фиксировала все истори-
ческие сведения, заботясь о перспективах своей государственности перед угрозой экспансии кочевых 
народов, а в средневековье тюркские правители писали историю формирования своей империи, сви-
детельством которой служат монументальные эпитафические памятники в честь тюркских каганов. 
Монгольское государство, предстающее перед нами как империя Чингис хана, воссоздало свою 
историю в «Сокровенных сказаниях монголов». В России великий Петр Первый также придал особое 
значение  написанию  государственной  истории,  сбору  исторических  материалов,  археологических 
артефактов, собиранию музейных экпонатов, так как стояла задача строительства империи. В ХХ в. 
примечателен пример Японии, которая, потерпев поражение во второй мировой войне, должна была 
возродиться по-новому перед современной цивилизацией и была вынуждена обратиться к страницам 
прошлой  истории  своего  народа,  чтобы  придать  энергию  для  дальнейшего  социально-экономи-
ческого, культурного  и  политического  поступательного  развития  японской  нации.  На славных  при-
мерах  жизни  японских  самураев  был  восстановлен  национальный  дух  нового  поколения  японских 
граждан.  Именно  поэтому  казахская  национальная  интеллигенция  осознанно,  а  порою  и  подсозна-
тельно,  постоянно  поднимала  вопрос  актуализации  исторических  знаний.  Заметки  на  тему  истории 

15 
казахского  народа  мы  встречаем  в  наследии  Абая  Кунанбаева,  Алихана  Букейханова,  Мержакыпа 
Дулатова, Смагула Садуакасова и других представителей просвещенных деятелей. 1998 год в Казах-
стане  был  объявлен  Годом  национальной  истории  и  единения.  Государство  ставит  перед  учеными 
новые  задачи  этнокультурных  исследований.  И  это  совершенно  верный  шаг  в  деле  формирования 
стратегии дальнейшего строительтва государства, Отечества. Все ученые умы Казахстана нацелены 
на решение этих задач, но место исторических исследований в процессе воссоздания этнокультурных 
традиций нашего народа особенно. 
Исходя из этого мы приходим к общим вопросам отечественной истории. И прежде чем присту-
пить  к  научному  поиску,  нужно  задуматься,  что  является  отправной  точкой,  какой  научный  метод 
может  привести  нас  к  позитивным  результатам  научных  исследований,  каких  новых  теоретических 
посылок  следует  придерживаться  историку.  Известно  также,  что  в  новых  условиях  мы  отходим  от 
сложившихся стереотипов, устаревших концептуальных основ, имевших место в нашей науке (мар-
ксистская методология, взгляд на историю через призму классовой борьбы, основопологающая идея 
социального конфликта, идея строительства единой советской нации, преобладание приоритетов ис-
торического материализма, функционировавшие в качестве строгих норм советской историографии, 
строгий контроль по поводу недопущения так назвываемой «буржуазности» в историографии и т.д.), 
формируя новые, менее идеологизированные теоретико-методологические основы исторической нау-
ки  Казахстана,  научные  методы  и  приемы  исследования.  Отход  от  доминирования  формационного 
принципа  в  анализе  и  изложении  истории  казахского  народа  означает,  что  учёные  не  будут  посту-
паться принципами научной объективности для доказывания, например бытования феодализма у ско-
товодов, а будут рассмотрены новые, более важные вопросы национальной истории. 
Общеизвестно,  что  историческая  наука  базируется  на  определенной  источниковой  основе.  Ис-
следователь может интерпретировать историю народа, общества, государства опираясь лишь на ис-
торические  источники.  Как  известно,  существуют  три  основных  вида  источника:  вещественные, 
письменные, устные. Казахская историческая наука располагает значительным фондом исторических 
источников — письменных, вещественных и устных. Она имеет большие успехи в работе с письмен-
ными источниками и в археологии. Однако в практике исследований устная историческая традиция 
чаще остается в стороне. Появилась объективная необходимость в научном привлечении материалов 
устной исторической традиции в изучении этих проблем. Исследователем М.Х.Абусеитовой отмече-
но, что «первые попытки анализа устной традиции и ее использование как исторического источника 
по истории Казахстана относятся еще к началу нашего столетия. Однако казахское устное народное 
творчество было в основном объектом изучения фольклористов, литературоведов, а историки и этно-
графы относились к применению устной традиции для реконструкции прошлого казахов весьма ос-
торожно»
1
. История социально-экономической и политической жизни традиционного казахского об-
щества в действительности могла быть в бо´льшей мере изучена объективно при условии комплексно-
го использования устных данных вкупе с письменными документами. Но в советский период это не 
отвечало интересам той модели интерпретации исторического прошлого казахского народа, которое 
было необходимо официальным властям и противоречило бы той версии истории, которая была на-
писана на основе принципа партийности, классовости. 
Многие вопросы этнической истории народа оставались без внимания. Не поощрялось раньше 
исследование отдельных вопросов национальной истории. Родовая организация и традиционные со-
циальные структуры казахского общества рассматривались с точки зрения «теории пережитков». Эти 
вопросы изучались на уровне эмпирической констатации фактов, без анализа сущности явлений, сви-
детельством чему является работа исследователей В.Вострова, М.Муканова «Родоплеменной состав и 
расселение казахов (конец XIX — начало XX века)». В них нашли место сведения устной традиции, 
но авторы исследования отметили, что «к сожалению, ряд вопросов, затронутых в монографии, по не 
зависящим от автора причинам рассматривается лишь в общих чертах»
2
. 
Разработка  научно  выверенного  метода  исследования  устной  исторической  традиции,  данных 
устных  исторических  источников,  приемов  извлечения  историко-этнографических  данных  из  них, 
безусловно — лучший путь в деле обеспечения разнохарактерности источниковой базы. Некритиче-
ское использование компилятивных письменных источников, а порой и данных устных сказок, све-
дений  осведомителей  царской  администрации,  послов  и  других  малодостоверных  материалов,  при-
дают односторонний, тенденциозный характер научному исследованию. Значительную долю исполь-
зуемых  исследователями  источников  по  истории  нового  времени  составляют  материалы  официаль-
ных документов. Следует признать, что немалая часть письменных официальных документов созда-
валась  представителями  колониальной  чиновничьей  администрации  Российской  империи,  которые, 

16 
конечно же, всегда имели свой, официальный взгляд на историю казахского народа. Поэтому привле-
чение  материалов  шежире,  имеющих,  скажем  так,  народообусловленный  характер  происхождения, 
параллельно с другими видами исторических источников может дать более достоверную интерпрета-
цию национальной истории. 
Изучение  устной исторической традиции приобретает междисциплинарный характер. Здесь за-
действованы  самые  разные  специалисты:  историки  (источниковедческая  отрасль  исторической  нау-
ки), этнографы (исследования проблем этногенеза, народных знаний, традиций, этнической психоло-
гии  и  прочее),  фольклористы  (исследование  жанровых  особенностей,  внутренних  структур  фольк-
лорных произведений), литературоведы (расматривающие образцы устной исторической традиции в 
контексте генезиса литературных традиций), языковеды (изучающие исторические основые развития 
языка). И в силу такого междисциплинарного характера данной проблемы сформировались своеоб-
разные  термины,  самостоятельно  обозначающие  устную  традицию  как  социокультурное  явление: 
«степная  историческая  традиция» (Ч.Валиханов), «исторический  фольклор» (Е.Бекмаханов,  Л.Тол-
стова и другие), «степная устная историография» и «степная устная историология» (В.Юдин), «жан-
ры несказочной прозы» (С.Каскабасов), «народная этногония» (Потапов), «сказительская традиция» 
(К.Путилов) и т.д. Нередко используются значения «устное народное творчество», «народные генеа-
логии», «этногенетические предания», «генеалогическая летопись» и др. Следует делить эти понятия; 
разграничить  понятия  «устное  народное  творчество»  и  «устная  историческая  традиция», «бытовой 
фольклор» и «исторический фольклор» и определиться с дефинициями. 
Мы можем опереться на опыт типологизации фольклора («народная мудрость» = «устное народ-
ное творчество») в вопросе подразделения на жанры бытового и исторического фольклора. Под бы-
товым фольлором и следует понимать «устное народное творчество» — действительно общенародное 
свободное  творчество  по  созданию  бытовых  фольклорных  произведений,  к  числу  которых  следует 
отнести обрядовые песни, пословицы и поговорки, колыбельные, детские сказки (не путать со сказ-
ками  с  историческими  корнями),  плач,  реквием,  песни  хозяйственного  цикла,  религиозные  песни, 
анекдоты и проч. Характер традиции устного исторического знания, очевидно, следует определять в 
контексте  различных  существующих  форм  устного  изложения  сведений,  изустной  интерпретации 
исторических фактов.  По  мнению  В.Юдина,  эта  традиция  не  может быть дефинирована  терминами 
«легенды», «предания», ибо «степная устная историография не может быть сведена ни к мифологии, 
ни к фольклору, например героическому эпосу, так как сам фольклор питался степной устной исто-
риографией»
3
. Все эти жанры, определяемые в фольклористике жанрами несказочной прозы, являют-
ся в той или иной степени исходящими из степной исторической традиции. Предания, легенды, ска-
зания производны в той же степени, насколько они призваны совмещать воспитательную и эстетиче-
скую функции. Фольклорные жанры или жанры несказочной прозы образуют собой зачастую состав-
ные  элементы  устной  исторической  традиции.  К  степной  «историографической»  традиции  можно 
отнести шежире, на основании ориентированности на историческую правдивость. «Шежире ориенти-
рованы на воспроизведение реальных фактов прошлого. Установка на достоверность — характерное 
свойство этого жанра»
4
. 
Категория  «исторический  фольклор»  рассматривается  исследователями  фольклора  в  качестве 
жанра несказочной прозы. В процессе разграничения этих жанров фольклора (бытового и историче-
ского)  следует  обратить  внимание  на  создателей  и  носителей  тех  или  иных  образцов  фольклорных 
произведений. Бытовой фольклор, как известно, создается в среде широких народных масс. Авторами 
образцов бытового фольклора могут быть все, но создателями и носителями исторического фолькло-
ра  могла  стать  лишь  избранная  группа  людей,  обладающих  особой  памятью.  Ибо  в  силу  важности 
неизменного сохранения текстов устной истории феноменальная память имела первостепенное зна-
чение для носителя исторического фольклора. (Кстати, это не всегда необходимо для носителя быто-
вого фольклора, образцы которого могли и переиначить, сохранив лишь основную суть текста.) Это 
люди, отличающиеся склонностью к знаниям исторического характера, осознающие степень ценно-
сти той или иной устной информации для интерпрентации народной истории. Феномен устного исто-
рического знания заключался в том, что его основная суть выражалось формулой «Запомнить   пе-
редать», т.е. «Память   трансляция», по вертикали и горизонтали (во времени и пространстве). Фе-
номен же письменных источников (летописей и пр.) как письменного исторического знания других, в 
основном оседлых народов, заключался в том, что его основная суть выражалась формулой «Записать 
 передать», т.е. «Письмо   трансляция», по вертикали (во времени), затем по вертикали и горизон-
тали (во времени и пространстве). Традиция шежире в духовной культуре всех тюрко-монгольских 
этносов в целом представляется в качестве феномена устного знания истории. 

17 
Носители  устной  традиции.  По  оценке  Е  Турсунова,  к  категории  лиц,  именуемых  в  народе 
шежіреші, относилась особая группа людей, являвшихся знатоками фольклора. В традиционном ка-
захском обществе к ним чаще всего относились люди, которые особенным образом были подготов-
лены  как  знатоки  и  собиратели  различных  образцов  преданий,  рассказов,  умели  освоить  большой 
объем устной информации, приводя в соответствие с известными только им системами. «Неспроста в 
народе их поименовали специально шежіреші. Категория шежіреші требует специального научного 
исследования»
5
. 
Шежіреші, благодаря своим специфическим способностям сохранять в своей памяти устные тек-
сты,  становится  носителем  и  передатчиком  устной  истории.  Это  хорошо  иллюстрируется 
Ч.Валихановым: «изумительно, с какой свежестью сохранили киргизы свои древние предания и по-
верья и ещё изумительнее то, что во всех отдалённых концах степи... при сличении были буквально 
тождественны,  как  списки  одной  письменности.  Как  ни  странно,  кажется,  подобная  невероятность, 
точность изустных источников кочевой, безграмотной орды, тем не менее, это действительный факт, 
не  подлежащий  сомнению»
6
.  Шежіреші — это  частный  интерпретатор  коллективной  исторической 
памяти, сказитель истории от народа. И если исходить из этимологии термина «шежире», представ-
ленного нами в семантическом значении как память, то это выражает искомый нами смысл в обозна-
чении категории «шежире» как коллективной исторической памяти этноса. 
Категория «память» является стержневой характеристикой всякой устной традиции (устной ли-
тературной традиции, традиции «устного письма», устной эпической традиции, сказительской тради-
ции). Машхур-Жусуп пишет: «у казахов нет конкретной, как в камне отмеченной истории. Не при-
знавали они учения, ибо они говорили: «Тот, кто верит в учения, будет забывчив». Не признавали они 
и письменности, ибо говорили они: «тот, кто доверится письму, будет в ошибках», поэтому (что не 
признавали они учения и письменности), нет сейчас письменной истории. Но были души (люди), у 
которых были открыты уши и открыта грудь, прозорливые и сметливые, не забывающие никогда то-
го, что они услышали. И благодаря таким душам (людям), которые передавали услышанное и гово-
рили  об  этом,  қариялар  (памятливые  чтецы  или  историки,  носители  устной  традиции),  у  которых 
грудь была как книга, как письмо, а услышанное кои запоминали, оставляли в завещание из устной 
исторической традиции в уста примеры добрых дел и хороших поступков
7
. 
Кажутся интересными параллели в оценке характера устной истории в историографическом на-
следии дореволюционных казахских историков. Так, Курбангали Халид пишет, что существует очень 
много  доказательств,  примеров  и  доводов  тому,  что  казахи сумели,  не  записывая  в  свои  книги,  ис-
ключительно  изустно  донести  до  современности  всю  массу  информации,  услышанную  ими  о  про-
шлом… И поэтому чрезвычайно важно всегда прислушиваться и не упускать из внимания эти древ-
ние сведения. Тот, кто пожелает узнать об их истории, этническом происхождении, тот должен осно-
вываться  на  их  хикая  (исторические  рассказы),  аңыз–хикая  (исторические  предания).  И  пусть  при-
слушивается к тому, о чём рассказывают қария (информаторы). И пусть осмыслит сказанное ими, ибо 
поговорка гласит: знай прошлое. И главное, необходимо выслушать так, как они сказали и также её 
запомнить, не добавляя при этом ничего от себя. Слушая их, нужно иногда поддакивать, чтобы полу-
чить как можно более исчерпывающую информацию и достичь своих целей в этом
8
. 
Высокая оценка дана историческому характеру устно-поэтического, эпического наследия кочев-
ников  в  трудах  А.Х.Маргулана.  Он  высказал  точку  зрения,  согласно  которой  «в  казахском  эпосе 
меньше беспочвенной фантастики и витиеватых мифологических украшений, как это бывает в эпосе 
некоторых других народов, выросших в иных условиях»
9
. И все же мы не можем напрямую перено-
сить  данные  устной  исторической  традиции  в  научный  фонд  без  серьезного  критического  анализа. 
Составным компонентом устной традиции являются генеалогии. Казахские генеалогические схемы в 
шежире  имеют  различные  варианты,  они  требуют  специального  исследования.  Истолкование  родо-
словных на основе научных методов, интерпретация сведений устной традиции, исторических преда-
ний и составляет, по существу, исследование шежире, рассматриваемое как устная историческая тра-
диция казахского народа. 
Исследование устной исторической традиции казахского народа в большинстве случаев своди-
лось лишь к форме использования данных и поверхностного комментария. Общий взгляд на вопрос о 
том,  в  какие  времена,  в  каких  письменных  источниках,  у  каких  авторов,  стран  и  народов,  в  какой 
форме были записаны устные исторические сведения, позволяет условно обозначить некоторые эта-
пы данного процесса. Изначально правильнее будет исходить из того, что исторические знания или 
представления, исторические сведения о произошедших событиях и исторических лицах накаплива-
лись в коллективной памяти народа в самые разные периоды истории человечества. Какие-то собы-

18 
тия забывались, а другие сохранялись в народной памяти или в памяти знатоков прошлого, которые 
передавались  последующим  поколениям  в  изустной  форме.  Этот  процесс,  конечно,  характерен  для 
всех народов в целом. 
Представителям соседних народов (торговцы, путешественники, послы и миссионеры), которым 
было суждено оказаться в среде степной кочевой культуры, доводилось слышать эти устные расска-
зы, вследствие чего сообщения находили свою письменную фиксацию. И таким образом устные ис-
торические знания кочевников в казахских степях были зафиксированы ещё в восточных, западных 
древних  и  средневековых  письменных  источниках,  в  документах  позднесредневекового  и  нового 
времени. Это китайские исторические хроники, труды греческих авторов античного времени, записки 
византийских  послов,  арабо-персидские  историко-географические  труды  и  другое.  Сочинение  из-
вестного историка Мирзы Мухаммада Хайдара Дулати «Та’рих-и Рашиди» «в значительной мере ос-
новано на известиях устной историографии». «Секретная история монголов» или «Чингиз-наме» Уте-
миш хаджи, так же как и сочинения Абуль-гази-бахадур-хана или Рашид-ад Дина, являют собой пример 
письменной фиксации существовавших в те времена сведений исторического характера, кроме того, и 
сама  тюркская  цивилизация  имела  развитую  письменность.  Например,  письменные  памятники  тюрк-
ских каганов свидетельствуют об этом. Каменные стелы были исписаны руникой. В них нашла отраже-
ние  историческая  эпопея  той  эпохи.  Письмоводителями  Чингиз-хана  были  найманские  и  керейтские 
бітікші (писарь), Абуша абыз, Тукур битикши
10
. Об орхоноской письменности и письменной традиции 
найманов,  кереитов  и  онгутов  (среди  современных  казахов  представители  рода  керей  и  уақ)  пишет 
А.Маргулан,  основываясь  на  сообщениях  Рашид-ад  Дина: «Орхон-ойғыр  жазуларын  өзіне  дəстүр 
қылған  елдер — наймандар,  керейлер,  өңгіт-уақтар,  меркиттер,  барлығы  ерте  кезден  үкімет  құрған 
кейін қазақ ұлысына кірген тайпалар. Елді Орхон-ойғыр жазуына үйретуде бұлардың үлесі зор»
11
. 
Позже, с приходом арабской письменности, тюркское руническое письмо было забыто. В рамках 
культуры арабского письма сформировалась тюркская письменная литература. Письменные истори-
ческие источники использовали устные истории, собирая их у носителей устной традиции. «Ученые 
и историки… тюрков, арабов и франков... у каждого из них существуют летописи, сказания, и веро-
вания, касающиеся их народа... были произведены расспросы и разузнования у всех ученых и автори-
тетных людей вышеупомянутых народов», — пишет Рашид-ад Дин
12
. 
Всякий письменный исторический источник имел первоначальную устную интерпретацию. Так 
устные формы тюрко-монгольского шежире попали в письменные сочинения древности и средневе-
ковья. Исторические предания кочевников были записаны и дореволюционными российскими иссле-
дователями. В ХVІІІ–XIX вв. развитие исторических исследований характеризуется тем, что устные 
сообщения в большей мере находят отображение в различных письменных документах. 
В рамках устной исторической традиции издревле складывалось особое видение и осознание ис-
тории происхождения человека, общества, различных народов и их место в иерархической структуре, 
а также культурных предметов. Эту традицию можно охарактеризовать иначе понятием «самоисто-
рия» —  историческая  память  народов  о  самих  себе.  У  степных  народов  Центральной  Азии  ещё  на 
заре становления раннего государства (в эпоху бронзы) существовала своя устная традиция истори-
ознания.  Отдельные  сюжеты  устной  исторической  традиции  доводят  нам  сведения  о  той  эпохе.  В 
шежире  К.Халида,  Машхур-Жусупа  памятники  эпохи  бронзы,  курганные  сооружения  с  каменным 
ящиком в центре обозначены как мықтың үйі, т.е. дома народа мук, что, конечно же, доведено устной 
традицией.  В  устной  исторической  традиции  тюркских  и  монгольских  народов  Центральной  Азии 
отображалась  система  народных  знаний  о  своем  происхождении,  а  также  генеалогическая  картина 
мира, сохранявшая свою преемственность на протяжении многих столетий. Эта устная историческая 
традиция продолжала жить в степных пространствах Евразии с глубокой древности. Характерными 
чертами этой традиции было то, что она бытовала в форме кратких или объемных устных рассказов 
об исторических личностях и исторических событиях. Эти устные рассказы, вероятно, образовывали 
собой последовательный ряд сюжетов устного исторического знания. 
Устные исторические знания казахов указывают на генеалогическое родство тюркских этносов. 
Не случайно было отмечено, что «значительный интерес в качестве исторического источника пред-
ставляют народные генеалогии (каракалпакское — шежире, башкирское — шежире, туркменское — 
седжреи т.д.)»
13
. У многих кочевых и полукочевых в прошлом народов издавна существовал обычай 
знать родословную своего рода, в которую включались предки по мужской линии. 
Таким образом, шежире, или устные исторические знания, воспринимаются и поныне как под-
линная народная летопись. Это связано с тем, что формируются они из реальных исторических собы-
тий. Система самовосприятия индивидуума в опосредованной форме, через родословные структуры, 

19 
предполагающая и социальную самоидентификацию, есть не что иное, как система этносоциальной, 
этнополитической, этнокультурной, словом, этнической самоидентификации человека. Более углуб-
ленное изучение этой области представляется актуальным, научно важным. 
 
 
Список литературы 
1.  Абусеитова  М.Х.  Казахстан  и  Центральная  Азия  в XV–XVII вв.:  история,  политика,  дипломатия. — Алматы:  Дайк-
Пресс, 1998. — С. 12–15. 
2.  Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов (конец XIX — начало XX вв.). — Алматы: 
Наука, 1968. — 256 с. 
3.  Утемиш хаджи. Чингиз-наме / Факсимиле, перевод, транскрипция, примечание, исследование В.П.Юдина. Коммента-
рии и указатели М.Х.Абусеитовой. — Алматы: Гылым, 1992. — 247 с. 
4.  Тургунбаев Е.М. О возможностях использования шежире как историко-этнографического источника (к постановке про-
блемы) // Сб. ст. аспирантов. Вып 1. — Алматы. Институт истории, археологии и этнографии им. Ч.Ч.Валиханова 
АН КазССР. 1989. — С. 4. 
5.  Тұрсынов Е. Сөз өнері туралы // Культурные контексты Казахстана: история и современность. — Алматы: НИСА, 1998. 
— С. 222. 
6.  Валиханов Ч.Ч. Киргизское родословие // Собр. соч.: В 5 т. — Т. 1. — Алматы, АН КазССР, 1961. — С. 391. 
7.  Көпеев М.Ж. Қазақ шежіресі / Дайынд. С.Дəуітов. — Алматы: Жалын, 1993. — 9-б. 
8.  Халид Қ. Тауарих хамса шарқи (Шығыстың бес тарихы) // Ауд. Б.Тотенаев, А.Жолдасов– Алматы: Қазақстан, 1992. — 304-б. 
9.  Маргулан А. О характере исторической обусловленности казахского эпоса // Изв. КазФАН СССР. Сер. истор. — 1946. 
— № 2. — С. 75. 
10.  Рашид-ад Дин. Сборник летописей. — Т. 1. — М.-Л.: Изд. АН СССР, 1952. — С. 134. 
11.  Марғұлан Ə.Х. Найман, керей, өңгіттердің жазулары // Ақиқат. — 1993. —№ 7. — 70–76-б. 
12.  Рашид-ад Дин. Собрание сочинений — С. 47–48. 
13.  Толстова Л.С. Исторические предания Южного Приаралья. — М.: Наука, 1984; Она же. Исторический фольклор кара-
калпаков как источник изучения этногенеза и этнокультурных связей этого народа // Этническая история и фольклор. 
— М.: Наука, 1977. — С. 24. 
 
 
 
 
 
Б.О.Шакенова 
Қазтұтынуодағы Қарағанды экономикалық университеті 
ҚАЗАҚ  ҚОҒАМЫНДАҒЫ  «ЖЕТІ  ЖАРҒЫ»  ЗАҢЫ 
В статье рассматривается проблема правовой истории  Казахстана. Представляется анализ 
социокультурной  ситуации  ханского  периода,  выявивший    необходимость  кодифицирования 
обычного права казахов, а также развития законоположений, имеющих место в этот период 
развития казахского общества. 
The article is devoted to the  consideration of  problems of juridical history of Kazakhstan. The analy-
sis of the socio-cultural situation in Kazakhstan of khan period presented there reveals the necessity 
of the codification of common Kazakh law, and also the development of statute which took place in 
this period of the development of Kazakh society.  
 
Еліміз егемендік алып, дүниежүзілік қауымдастыққа тəуелсіз мемлекет ретінде танылғанына да 
14 жылдан асты. Жаңа саяси-əлеуметтік жəне мəдени өзгерістер Қазақстан халықтарының өзіндік са-
насына өзгерістер əкелді. Ұлттық сана-сезім жоғары дамып, Отан тарихына деген қызығушылық арт-
ты.  Осындай  жағдайда  төл  тарихымызды  объективті  түрде  жазу  қажет  болып  отыр.  Тарихшы-зерт-
теушінің басты парызы — тарихи шындықты ашып ортаға ұсыну. Шындық кімге болса да өзін шарт-
ты түрде, күшпен немесе уағызбен мойындатуды қаламайды. Тарихи шындық қандай болмасын пен-
делік əрекеттен таза болуы шарт. 
Кез келген елдің əлеуметтік-экономикалық жəне саяси даму тарихын оқуда сол елдің заң ескерт-
кіштерінің мəні зор. Жалпы алғанда, көшпелілер табиғатпен үйлесімдікте өмір сүре отырып, өз өрке-
ниетін дамытуда қоғам ішіндегі қатынастарды реттейтін заңдарды шығарып, соларды орындап тұр-
ған. Көшпелі өркениеттің заңдары бізге көбінесе ауызша түрде, далалық ауызша тарихнама, яғни ше-
жіре, аңыз əңгімелер, түрінде жетіп отырды. Орыс зерттеуші-ғалымдары тек кейбір үзінділерін ауда-

20 
рып, жазып алып отырған. XVΙΙ ғ. аяғы мен XVΙΙΙ ғ. басындағы қазақ хандығының əлеуметтік-эконо-
микалық жəне саяси даму тарихы туралы өте көп мəлімет беретін дерек көзі əз Тəуке заманында қа-
былданған «Жеті Жарғы» заңдар жинағы болып табылды. 
Ал, ғылыми жұмыстың тарихнамасына келетін болсақ, Қазақ хандығы (XVІ–XVІІ ғғ.) үш заң ес-
керткіші туралы мəліметтер бар. Олар: «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», «Тəу-
ке  ханның  «Жеті  Жарғысы».  Қазақ  халқының  əдет-ғұрыптың  ережелері  негізінде  пайда  болған  бұл 
жинақтар ұрпақтан ұрпаққа ауызша жалғасып, біздің заманымызға жеткен. XІX ғ. оның кейбір үзінді-
лерін Г.Спасский, А.Левшин, Н.Гродеков, Ф.Леонтовичтер қағазға түсірген
1
. Бұл əдет-ғұрып ереже-
лері ежелден ел салтына сіңіп, оның қоғамдық өмірінен ұзақ уақыт бойы берік орын алған. Халық бұ-
қарасына түсінікті болған бұл заңдар сол заманда ислам дінін ұстанатын Күншығыс пен Орта Азия-
ның  бірсыпыра  елдеріндегі  феодалдық  мемлекеттер  мен  хандықтарда  жаппай  қолданылып  отырған 
Шариғат заңынан басқаша. Жарғының ертеректе жазылған бір нұсқасы «Қазақ хандарының рəсімде-
рі» деген атпен Стамбулда Сүлеймен Канунидың кітапханасында сақтаулы деген пікір бар
2
. 
«Жеті Жарғының» (орыс оқымыстылары «Уложение» деп атаған) алғашқы редакциясы баптары-
ның 11 үзіндісін  Кіші  жүз  жаппас  руының  старшыны  Көбен  Шүкіралиевтен 1804 ж.  жазып  алған 
Г.Спасский  өзі  шығарып  тұрған  «Сібір  хабаршысы» («Сибирский  вестник»)  беттерінде 1820 ж.  жа-
риялайды
3
. 
«Жеті Жарғының екінші редакциясын жасаушы — А.И.Левшин. Алайда осы 34 үзінді баптардан 
тұратын редакциясының өзі бұл еңбектің мазмұның толық көрсете алмайды. «Жеті Жарғының» бұл 
редакциясы Тəуке хан қабылдаған соң 100 жылдан кейін ел аузынан жазып алынған
4
. Тəуке ханның 
заңдарын талдау қиындыққа соғады. Өйткені, біріншіден, олар бізге жетпей, тек жеке үзінділер түрін-
де  жеткен.  Екіншіден,  Жеті  Жарғы  баптарының  нұсқалары  заң  жинақтары  авторларының  тілінде 
емес,  орыс  тілінде  жазылып,  бізге  сөздік  дыбыстары  өзгеріп  жеткен.  Мұның  көңілге  қонымсыздық 
тудыратын себебі –XVΙΙ-XVΙΙΙ ғғ. қазақ қоғамынан орын алған əлеуметтік, құқықтық жəне басқа да 
терминдердің деректік түсініктері мағынасын дəл көрсете алмағандығында. 
Бұл тарихи ескерткіш ерте зерттеле бастаған. Оның жасалған уақыты мен жалпы сипаты туралы 
алғашқылардың  бірі  болып  Г.Спасский  мен  А.Левшиндер  əр  түрлі  пікір  айтқан.  Одан  кейін  А.Лев-
шиннің жазғандарын негізге ала отырып, «Жеті Жарғыға» назар аударушылар қазақтардың əдеттегі 
құқығы мен тарихын зерттеушілер болған. Бір ескеретін мəселе — Г.Спасский мен А.Левшин редак-
цияларында «Жеті Жарғы» баптарының рет сандары көрсетілмеген. Алғашқы рет бірінші редакцияны 
11, екінші редакцияны 34 бапқа бөлуді ұсынған Ф.И.Леонтьевич (1879 ж.) болған. «Жеті Жарғы» бап-
тарының санындағы осындай əр түрлілік ғылыми əдебиеттерде жиі кездеседі
5
. Кеңестік дəуірде «Же-
ті Жарғы» мемлекеттік идеологияға байланысты маңызы төмендетіліп, үстірт қана зерттелді. Көбіне-
се ол əз Тəуке заманында жасалған заңдар жинағы, оны құрастыруға қазақтың ұлы үш биі — Төле, 
Қазыбек, Əйтекелер қатысқан деп қана жазылды, мысалы, Алматыда 1970 жж. шыққан 12 томдық Қа-
зақ Совет энциклопедиясының 10 томының бетінде (1975, 541–542-б.) əз Тəукеге қатысты аз айтыл-
ған. Еліміз егемендік алған 1991 ж. бері арғы заңдар жинағы қайта зерттеле бастады. Бұл салада қа-
зақтың көне заңдарын жинаған Мұратқан Қани, «Жеті Жарғыны» қазақтың дəстүрлі қылмыстық құ-
қығы түрі ретінде қарастырған Т.Күлтелеевті айтуға болады
6
. Сонымен қатар 1992 ж. жарық көрген 
С.Кляшторный, Т.Сұлтанов сияқты ғалымдардың өркениеттік тəсілмен жазған еңбегінің ішінде Тəуке 
хан заңдары деген тарау енгізілген
7
. 1995 ж. ары қарай «Жеті Жарғыны» арнайы зерттеген заңгерлер 
Н.Өсеров  (кандидаттық  диссертациясын  осы  тақырыпта  жазған)  пен  С.Өзбекұлын  айтуға  болады
8
. 
Біздің университетімізде «Жеті Жарғының» толық деректік мəтіні Ж.О.Артықбаевтің «Қаз дауысты 
Қазыбек би» кітабында берілген. Деректанушы ғалым Қ.А.Есімовтың «Жеті Жарғы» туралы мақала-
сы ҚарМУ тарихи жинағында жарық көрді
9
. 
Заң қоғамдық өмірді реттеудің формасы десек, ең алғашқы заңдар бастауын ежелгі дүние көшпелі-
лерінен алады. Ал «Жеті Жарғыға» негіз болған басты заңдар жинағы Шыңғыс ханның «Яссасы» бо-
лып табылады. «Ясса» ұлы империяның бір шетімен екінші шетін байланыстырып тұратын сауда керу-
ен жолдарын, хат-хабар, тасу қызметін күшейтіп, үкімет бақылауында болатын жəмшілерді енгізіп, со-
ның арқасында П.Карпини, В.Рубрук, М.Пололар еш қиындықсыз Еуропадан Қарақорымға дейін қауіп-
сіз өтіп отырды. Бұл заң барлық діндерді тең ұстап, ондық жүйенің көлемі мен міндетін айқындап, əске-
ри тəртіпті қатаңдатқан еді. Осы «Яссада» алғаш рет «жарғы» «жарғышы» деген ұғымдар кездесті. Қа-
зақ хандығының іргесін қалаушылардың бірі Қасым хан (1511–1523) саяси жағдайға жəне халық бұ-
қарасы мен билер табының тілегіне негіздеп, қазақ халқының ежелгі əдет-ғұрыптық ереже тəртіптері-
не мəнді өзгерістер енгізіп, билер кеңесінде «Жарғы» заңын қабылдаған. Сөйтіп, қазақ хандығының 
заңдары «Жарғы» деп аталған. «Жарғы» — монғолдың ярғу төреші деген сөзінен шыққан. Академик 

21 
Ə.Х.Марғұланның пікірінше, бұл сөзді орта ғасырда қыпшақ, шағатай ұлыстары пайдаланған. Қазақ-
ша «жарғы» əділ төрелік деген ұғымды білдірген. Дау мəселелерін əділ шешкен билерді халық «Тура 
биде — туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», «Қара қылды қақ жарған» деп мадақтаған
10
. 
Халық бұқарасы Қасымның шариғатты алмай, ежелден қалыптасқан билер заңы — «Жарғыны» 
қабылдағанын  ұнатып,  оны  «Қасым  ханның  қасқа  жолы»  деп  атаған.  Бұл  заң  бес  баптан  тұрады. 
Олар: 
Ι. Мүлік заңы (мал, мүлік, жер дауын шешу ережелері). 
ΙΙ. Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал тонау, ұрлық қылмыстарына жаза). 
ΙΙΙ. Əскери заң (қосын құру, аламан міндеті, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат). 
ΙV.Елшілік  жоралары  (майталмандық,  шешендік,  халықаралық  қатынастардағы  сыпайылық, 
əдептілік). 
V.Жұртшылық  заңы  (шүлен  тарту,  ас,  той,  мереке  үстіндегі  ережелер,  жасауыл,  бейнеуіл,  тұт-
қауылдар міндеті). 
«Қасым  ханның  қасқа  жолына»  бір  ғасырдан  соң  ғана  тиісті  өзгерістер  енгізіліп,  Есім  ханның 
(1598–1645) тұсында «Есім ханның ескі жолы» деп атаған (кейінгі ұрпақтар көп пайдаланғандықтан 
осылай аталған) ел аузында сақталған деректерге қарағанда, Есім хан тұсында «Қасым ханның қасқа 
жолына» қосылған жаңалық мынау: хан болсын, ханға лайық заң болсын, абыз болсын, абыз сыйлау 
парыз болсын, би болсын, би түсетін үй болсын. 
Бұдан  қазақ  хандығы  құрылысының  саяси-əкімшілік,  əскери,  рухани  жəне  сот  істері  жөніндегі 
негізгі заң сипатындағы төрт тұғыр екені байқалды. Есім хан өзінің хандық құрған кезінде, өзінен бұ-
рын өткен шөбере атасы Қасым ханның заңдарына сүйеніп, көптеген жол-жоба, кəде-қауымият заңда-
рын шығарған. Есімнен кейінгі қазақты билеген хандардың кезінде көп қолданғаны Есім заманының 
жол-жобасы болғандықтан, кейінгілер «Есім ханның ескі жолы» деп атаған. Есім хан көбінесе сыр-
тқы саясатта көзге түскен, хандықтың шекараларын ойрат-қалмақ, Орта Азия билеушілерінен қорғау 
үшін жорықта жүрді. Сондықтан Есім Қасым хан заңына аса көп өзгеріс енгізбеген, дəстүрлі құрылы-
мын сақтап қалған
6
. 
Əз Тəуке билікке келген уақытта ол мемлекеттің ішкі тəртібін жөндеуге тырысқанымен, төрелер-
дің сепаратизмін толық жоя алмады. Сыртқы жаулардың жан-жақтан анталаған шабуылдарын тойта-
руда əз Тəукеге оңайға түскен жоқ. Сондықтан да ол мемлекеттің ішкі өмірін реттеу үшін, сепара-
тизмді шектеу үшін билер мен батырларға, ру басыларға көп сүйенді
10
. 
Қазақ қоғамы XVΙΙΙ ғ. мынадай əлеуметтік топтарға бөлінді: 
а) ақсүйек — Шыңғыс тұқымы, арқар ұранды төрелер; 
ə) асылсүйек — қазақ даласына ислам дінін тарату үшін келген қожалар. Бұл екі топ басқа топ-
тармен қыз алысып, беріспеді, тұйық топ ретінде басқалардан мəртебесі жоғары болды, қазақтың үш 
жүзінен бөлек болды. 
б) қара сүйек — кəдімгі халық, олар да көп топқа бөлінді. 
Батырлар — ел қорғауда өз ерлігін көрсетіп, қол бастаған адамдар, жекпе-жектерде ел намысын 
қорғаушылар. Билер — дала заңын, шариғат пен адатты жақсы білетін шешен, əділ адамдар, олар бұл 
атаққа əділ төрелік айтқан соң ғана ие болады. Байлар — шаруашылығын жақсы жүргізіп, негізгі бай-
лық өлшемі болып саналатын малды көптеп өсіре алған адамдар. Бұл үш топ өкілдері тек өз жеке ба-
сының қасиетімен ғана осы əлеуметтік рөлге қолдарын жеткізе алған. «Батыр — бір оқтық, бай — бір 
жұттық». Бұлардан кейін кəдімгі қарапайым тайпа мүшелері тұрды. Олар қару-жарағы бар ер-азамат 
ретінде  ең  маңызды істерді шешетін  халық жиналысына  қатыса  алған.  Өз  малы  жоқ болғандықтан, 
бай аулымен бірге көшіп-қонып, солардың малын бағып күн көретіндерді қоңсылар деп атаған. Ма-
лынан айрылған көшпелілер еріксіз жер өңдеп, егін еккен. Оларды жатақтар деп атаған, кейін ди-
қан деген. 
Төлеңгіттер тобы бұрын тұтқынға түскен басқа жұрт өкілдерінен немесе солардың ұрпақтары-
нан құралып, олар жеке хан-сұлтандардың қорғаушысы, қызметшісі ретінде жеке аталған 
10
. Не малы 
жоқ, не кəсібі жоқ адамдар — байғұстар. 
Осы  кезең  қазақ  ордасының  жаңа  басшысы  Тəуке  ханды  жаңаша  саясат  жүргізуге  итермеледі. 
Оның нақты жемісі — əр жүздің төбе биін сайлау, оларға ішкі билік тізгінін беру.  Қазақтың үштік 
жүйесінің  тамыры  өте  ерте  замандардан  басталады,  қашанда  нағыз,  мығым  жүйе  орнықты.  Ал  үш 
жүзді, ұлыс есебінде, əкімшілік жүйеге келтіру жəне оның ішкі мəселелерін орда билеріне тапсыру ру 
басыларының жауаптылығын күшейткені хақ. Осы заман туралы шежіре мəліметтеріне аса көңіл бөл-
ген орыс зерттеушісі Н.Н.Гродеков: «Əз Тəуке заманында барлық үш орда Сайрам шаһарының жа-

22 
нында Мəртөбе деген қырқада жиналып отырыпты. Жиналыстағы басты мəселелер — қайда қыстап, 
қай жерге жайлауға шығу, қалай тыныштық сақтау жəне қалай соғысу жайында» деп жазады. 
XVΙΙ ғ. ΙΙ жартысы мен XVΙΙΙ ғ. басында Қазақ хандығын əз Тəуке басқарған кезең қазақ халқы 
тарихындағы ауыр кезеңнің бірі еді. XVΙΙ ғ. ΙΙ жартысында Қазақ хандығының батысындағы иегерле-
рі Сыр бойындағы қалалар үстемдігі үшін аштарханидтермен соғысса, оңтүстік-шығыста мал жайы-
лымдары  үшін  ойрат-жоңғар  шапқыншыларымен  ауыр  күрес  жүргізді. 1635 ж.  құрылған  Жоңғария 
əскери мемлекеті «Их заса» деп аталған заң қабылдап, швед Ренат арқылы атқарудың көп мөлшеріне 
ие болып, ұйымдасқан қауіпті мемлекетке айналды. XVΙΙ ғ. 70 ж. таман жоңғарлар Жетісу мен Сол-
түстік Шығыс Қазақстан жерінің көбін басып алды. Бұл ел ішінде келеңсіз жағдайлар туғызып, жерді 
тарылтты. Жер тарылуы мал жайылымы үшін қазақтардың өз арасында талас-жанжалдарға себеп бо-
лып, адам өлімін жиілетті. Ел ішіндегі шиеленіске осы мəселе бұрыннан орын алып келген дəстүрлі 
ғұрыптардың өзгеріп, қоғамдық жəне мемлекеттік өмір тəртібі өзгеруінің алғышарттарын жасап бер-
ді. Сөйтіп, тарихи-саяси жағдайлардың аса шиеленіскен қиын кезеңінде қазақ халқының ұлы билері: 
Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Əйтеке би əз Тəуке басшылығымен жиналып, бұрынғы заң өзегі — 
Жарғының ежелгі бес тарауына тағы да екі тарау — жесір дауы мен құн дауын қосып, заңдар жина-
ғын «Жеті Жарғы — Жеті хахихат» деп атаған
11
. 
М.Ж.Көпеев жинаған шежірелер мəліметі бойынша, 90 қазақ биі жиналып «Күлтөбенің басында 
күнде кеңес» құрып, олардың шешкендерін қазақтың үш төбе биі мен қырғыз, қарақалпақ, башқұрт 
биі жəне əз Тəуке қорытындылаған. Яғни оған қатысушы ұлыс билерінің саны жетеу болған. Жеті қа-
сиетті сан, тақ есебі əділ шешімге жақын осыған байланысты қазақ елінің ең бір күрделі мəселелерін 
жеті таңдаулы би қорытындылағанын жұрт жөн көрген. Бұл пікірді Жамбыл Омари де қолдайды
10
. 
Жеті Жарғы заңдарын Жамбыл Омари мен Н.Дулатбеков үш тағанға, əр тағанды параграфтарға 
бөліп қарастырған. Бірінші таған «Мемлекет жəне билік» деп аталады, ол бес параграфтан тұрады: 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: