Ерте темір тайпаларының этносаяси және

орталықтарын құрды, олар келешек көшпелі империялардың бастамалары болып 
қаланған.
13 Сақтар. Массагеттер. Савроматтар мен сарматтар
Сақтар (сақалар) — б.з.б. 1-мыңжылдықта Орта Азия мен Қазақстан, Шығыс Түркістан 
аумағын мекен еткен ежелгі тайпа. Олар қуатты тайпалық одақтары массагеттер, 
исседондар, аландар, каспийлер, сарматтардан тұрған
Б. з. б. I-мыңжылдықта Солтүстік Үндістанды, Ауғанстанды, Орта Азияны және 
Қазақстанның оңтүстігін қамтитын кең-байтақ аумақта жинақтап алғанда «сақ» деп 
аталатын көптеген тайпалар мекендеген. Геродот (б. з. б. V ғ.) және баска антик 
тарихшылары оларды Азия скифтері деп атаған.
Fылымда сақтардың бұл топтарының Орта Азия мен Қазақстан аумағында шоғырланғаны 
туралы көптеген болжамдар бар. Олардың біреуіне сәйкес Шаш (Ташкент ауданы), 
Солтүстік Қырғызстан аумағында және Қазақстанның оңтүстігінде тиграхауда-сақтар 
мекендегені, бұл сақ тайпаларының этникалық аумағы кеңірек болған, оған Оңтүстік Орал 
өңірі мен Таулы Алтайда мекеденген. Ахемендік Иранның сына жазу ескерткіштерінде 
Сақтар үш топқа бөлінеді. Олар: хаумаварға Сақтар (хаому шарабын ішетіндер немесе 
амюрийліктер); тиграхауда Сақтар (шошақ бөріктілер); парадарая Сақтар (теңіздің арғы 
жағындағылар). Бұлар Орта Азияның оңтүстігін, Арал теңізінің төңірегін, Сырдария 
бойын, Жетісу алқабын мекендеген. Сақтар одақтарына яқсарт, массагеттер, исседон, 
дайлар, астақ, қамақ, аримаспы сияқты көптеген көне тайпалар біріккен. Бұлар Кавказ 
(Қапқаз) тауын «Қаз» тауы деп атаған. Сақ жерінде Яқсарт (Сырдария), Оқсус (Өкіссу – 
Әмудария) үлкен өзендер болған. Сырдарияны Бақтиярлар (бақтрлар) Яқсарт, ал Сақтар 
Сілес (Сіле, Сілеті) деп атаған. Сақтардың б.з.б. мәдениетті ел болғаны туралы дерек мол. 
Археологтар Қазақстанның оңтүстік ауданы мен Қырғызcтан, Тәжікстан және Алтай 
жерлерінен Сақтар тайпаларының қорғандары мен обаларын тапты. Парсы патшасы 
Дараявауштың Парсаға (гр. Persepolis) жақын Накширустамдағы тас жазуларында 
сақтарды үш топқа бөліп көрсеткен:
* парадарая (теңіздің арғы бетіндегі сақтар) — еуропалық сақтар-скифтер немесе Арал 
теңізі, Сырдарияның арғы жағындағылар;
* хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақтар) — Ферғана алқабын мекендеушілер;
* тиграхауда (шошақ бөрікті сақтар) — Сырдарияның орта ағынын және Жетісуды 
мекендеушілер
*
Мал шаруашылығымен де егін өсірумен де айналысқан.
Жылқы өсірген. Екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан, 
денесі шомбал, жатаған жылқы, ал екіншісі шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны 
қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Қой бағумен де айналысқан. Сақтарда маңдай алды дөңестеу ірі қойлар көп тараған. Олар 
қазақтың кәзіргі құйрықты қойлары тұқымына жақын болған.
Түйе шаруашылығы да кең дамыды.
Ал сиырдың көшпелі тіршілікке бейімделген мұндай тұқымының өзгеден айырмасы — 
өнімділігі төмен, тірілей салмағы аз, жемшөпті көп талғамайтын. Суықта сыр бермейтін, 
жүні қалың, тебін малы болды.

Егіншілік пен суару. Қыстау маңындағы егін сақтарды астықпен қамтамасыз еткен. Олар 
тары, арпа, бидай еккен. Оңтүстік Сырдария алқабында сақтардың Шірік Рабат, Бәбіш-
молла, Баланды секілді қоңыстарында табылған.
Сақ тайпалары арасында металл өндіру және өңдеу, әсіресе қола құюға байланысты 
кәсіптері дамыған. Б.з.д. 1 мыңжылдықта Қазақстан мен Орта Азияны мекендеген сақ 
тайпалары темірден заттар жасауды меңгерді.
Темір мен мыс, қалайы мен қорғасын, алтын мен күміс өндіру жоғары дәрежеде дамыған. 
Мәселен, Имантау кен орнында 3 млн. пұт мыс кені, ал Жезқазған мен Үспенскіден 10 
мың және 26 мың пұт кен өндірілген, сонда сол кеннің көбісі сақтар заманында 
өндірілгені анықталды.
Сақ зергерлері қоладан қанжарлар, оқ жебелері мен сүңгі ұштарын, аттың қайыс 
әбзелдерін, әшекейлер мен айна, қазандар мен құрбандық ыдыстарын жасаған.
"Киімі мен өмір сүру дағдысы скифтерге ұқсас. Олар егін екпейді, үй малдары мен 
өзеннен аулайтын балықтарды азық етеді. Сүт ішеді." деп жазған. Сақтардың көпшілігі 
көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан. Сақтар екі, төрт, алты доңғалақты арбаларға 
екі, үш жұп өгіз немесе ат, түйе жегіп, көшіп қонған. Ер азаматтар ат үстінде, ал әйелдер 
мен балалар және қарт адамдар кигізбен жабылған ат арбада отырған. Сақтар аңшылыққа 
және соғысқа арнап арбалар да жасаған. Олар екі доңғалақты және доңғалақтары 
құрылысының әртүрлі болуымен ерекшеленеді. Соғыс арбаларына көбіне ат жегілген. Ал 
жүк арбаларын қос ат немесе түйе сүйрейтін.
Сақтардың шаруашылығы
Сақтардың негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болып, жылқы, қой, түйе, сиыр 
өсірген. Олар бұл малдардың етімен, сүтімен тамақтанып, терісі мен жүнін күнделікті 
тұрмыста пайдаланған. Табынның негізі жыл бойы өрісте жайылып, тебіндеуге 
бейімделген, төзімді жылқы болған. Сақ ақсүйектері неғұрлым тұрқы биік ат ұстап, 
оларды соғыс жорықтарына пайдаланған. Киіз басу, арқан есу және жіп иіру үшін қойдың 
жүнін пайдаланған. Сақтар құйрықты және биязы қойларды көп өсірген. Мал 
шаруашылығымен бірге сақтар егіншілікпен айналысты. Археологтар қазіргі Қызылорда 
облысындағы Шірік-Рабат қалашығының жанындағы малшылар қоныстарының маңынан 
суару арналарының іздерін тапқан. Сақтар қарабидай, арпа, тары өсірген. Қосымша кәсіп 
ретінде балық аулай білген.
Сақтардың әлем құрылымы жағынан үш түсінігі бар. Олар: аспан әлемі, жер әлемі және 
жер астында әлем бар деп сенген. Сақтардың түсінігінде әлемнің төрт бұрышы оң, сол, 
артқы және алдыңғы жағы болған. Сақтардың ғарыш туралы түсінігі Есік қорғанынан 
табылған сақ ханзадасының бас киімінде бейнеленген. Бұлар - күн, қанатты пырақтар 
және 4 алтын жебенің суреті. Бұл Құдайдың әлемге билік жүргізуінің ерекше белгісі 
болып саналады
Сақтарда қолөнер ісі жақсы дамыған. Қолөнер шеберлері қауым мүшелеріне қажетті 
бұйымдарды жасады. Зергерлер алтын, күмісті балқытып, қалыпқа құюмен айналысты. 
Зергерлік өнерде ағаштан ойып жасалған бейнелер мен сәндік бұйымдарды алтынмен 
аптау ісі жақсы дамыған. Түрлі түсті сердолик, халцедон, ағат, ақық сияқты тастардан сақ 
шеберлері әшекей бұйымдарды жасаған. Асыл тастардан көз салынған алқа, сақина-

сырғалар, өңіржиектер мен белдіктер жасалған. Ұсталар тастан, саздан жасалған 
қалыптарды пайдалана отырып, қазандарды құйды, қару-жарақ соқты. Атты әскерлерге 
қажетті семсерлер мен найзалар, қанжар, жебе ұштарын дайындады.

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: