1.Қазіргі қоғамдағы тарихи жадының қажеттілігін дәлелдеңіз
ХХ ғасыр басындағы ұлттық интеллигенцияның ағартушылық қызметінің маңыздылығын көрсетіңіз
жүктеу/скачать 126,77 Kb.
|
| 9.ХХ ғасыр басындағы ұлттық интеллигенцияның ағартушылық қызметінің маңыздылығын көрсетіңіз
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда орын алған әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістер қазақ қоғамы өмірінің рухани және білім беру саласына терең әсер етті. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси өміріндегі түбегейлі өзгерістер халықтың қоғамдық санасының Елеулі қайта құрылуына ықпал етті және қазақ қоғамында жаңа идеялардың, ойлардың, көзқарастардың қалыптасуын айқындай отырып, ұлттық сана-сезімнің оянуына себеп болды. ХХ ғасырдың басы зияткерлік әлеуетті дамытудағы жаңа кезең болды. Мәдени тұрғыдан алғанда, бұл алдымен әлеуметтік топ өкілдерінің, адамдардың тар тобының, еуропалық мәдениеттің және жаңа құндылықтардың ассимиляциясында көрінді. Еуропалық оқу орындарында білім алу кезінде ұлттық интеллигенция өкілдері Шығыстағы ұлттық қозғалыстың ғана емес, сонымен бірге Батыстың буржуазиялық төңкерістерінің, оппозициялық отандастардың патша режиміне деген қысымының артуына әсер етті. "Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуы өз кезегінде капитализмнің, тауар-ақша қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуына, аймақтың одан әрі отарлауына ықпал етті" .Осы кезеңде пайда болған ұлттық буржуазияның үстем орыс буржуазиясымен бәсекелестігі, сондай-ақ шетелдік капиталдың енуі білім беру, баспа және байланыс жүйесін реформалауды қажет етті. Дала өлкесінің білім беру және мәдени дамуына үлкен әсер еткен демократиялық мәдениеттің маңызды орталықтарының бірі ағартушылықты дамыту орталығына айналған Қазан университеті болды. Аталған оқу орнында оқу Ұлттық интеллигенция өкілдерінің ғылыми дүниетанымын қалыптастыруға, ұлттық тіл мен әдебиеттің қалыптасуына оң әсер етті, сондай-ақ жас ұрпақты халықтар бірлігі рухында тәрбиелеуге үлкен әсер етті. Айта кету керек, қиын жағдайларда пайда болған және біркелкі емес халықтық білім беру жүйесін құру процесі алғашқы білім беруді қалыптастыру үшін үлкен маңызға ие болды кадрларды ұлттық зиялы қауым. Ресейдің оқу орындарын бітірген қазақ зиялылары туған өлкесінің жастары арасында өздерінің білімдері мен ағартушылық идеяларын таратты.Сондай-ақ, жаңа интеллигенцияның ең жақсы бөлігі қазақ қоғамының мүдделерін қорғау жолына түсіп, рухани құлдыққа қарсы шыққанын атап өткен жөн. Әлеуметтік, зияткерлік және адамгершілік сезімі шиеленіскен ұлттық қазақ зиялыларының өкілдері қоғамдағы тұлғаның жағдайы, халықтың жаңа қоғам құруға деген көзқарасы туралы мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды. ХХ ғасырдың басында Қазақстанда күрделі саяси және қоғамдық жағдай қалыптасты. 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы, 1914-1918 жылдардағы Бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы, капитализмнің дамуы және соңында Ұлы Қазан социалистік революциясы қазақ халқының жаңа тарихының маңызды кезеңдері болды. Мұндай жағдайда бірнеше ұлттық интеллигенция Тәуелсіздік пен бостандық үшін, патшалықтың отарлық қамытының және жергілікті патриархалды-рулық элитаның қос езгісінен құтылу үшін күресті бастады. "Негізгі еңбегі-қазақ зиялылары еді ол "уақытында разглядела басындағы кезеңде бүкілресейлік даму айналысты іздестіру құралдарын қозғалысқа келтіру, қазақ қоғамының пайдалана отырып, әлеуметтік және саяси еркіндік берілген, бірінші орыс революция ұмтылған вызволить халқымыз патриархалдық отбасыдан-рулық артта, босатуға қазақ халық патша жоғалтпа, көрсету оған жолында білім мен прогрестің, мемлекеттік тәуелсіздік алған". Әрине, бұл қиын күрес, күрделі қақтығыстар мен ізденістердің жолы болды" . ХХ ғасырдың басында Қазақстанда демократиялық мәдени дәстүр рухында білім беру қызметі қарқынды дамыды. Барлық жерде бастауыш мектептер, орыс-қазақ училищелері ашыла бастады. Қазақ жастарының өкілдері Ташкенттің, Орынбордың, Омбының орта арнаулы оқу орындарында, сондай – ақ Қазан, Петербор, Томск университеттерінде білім алып, кейіннен олардың көбі ауылдық жерлерде оқытушылық қызметке, ал кейбіреулері медициналық, мәдени-ағартушылық және әкімшілік мекемелерге жіберілді.Ұлттық қазақ зиялыларының өкілдері халықты елдің дамуына тәуелсіздік жолына бағыттады, білім алу, Ғылым және өнермен айналысу үшін насихаттады. Бұл үдерісте қазақ халқының өмірін бейнелеуге және оның мүдделерін қорғауға өз үлесін қосқан қазақ әдебиетіне үлкен рөл берілді.Білім беруді дамытуға мерзімді баспасөздің басылымдары да ықпал етті, олардың ішінде ең танымалы редакторы белгілі ағартушы Ахмет Байтұрсынов, ал жауапты хатшысы Міржақып Дулатов болған "Қазақ" газеті болды. Сондай-ақ, "ұлттық мәдениет пен білімнің дамуына 1911-1915 жылдары жарық көрген" Айқап" журналы үлкен әсер етті, ол әдебиеттің, тілдің дамуына және ұлттық сана-сезімнің артуына ықпал етті " . Қарама – қарсы процестер – қоғамдық өмірдегі жаңа тенденциялардың қарқынды дамуы – бір жағынан, феодалдық ежелгі дәуірдің берік негіздерінің болуы, екінші жағынан, әдебиетте өте күрделі жағдай туғызды. Таптық, идеологиялық күрестің шиеленісуі жағдайында өз шығармаларында және қарама-қайшылықта әлеуметтік мәселелерді ашық көтерген жазушылар арасындағы демаркация күшейе түсті. Егер ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі реакциялық ағым өкілдерінің шығармаларының негізгі себептері өткенді идеализациялау, исламды уағыздау, автократияның халыққа қарсы саясатын қолдау болса, онда демократиялық бағыттың көрнекті өкілдері – ақындар, жазушылар, аудармашылар, журналистер, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхамеджан Сералин, Сәбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев, Бейімбет Майлин, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Шәкәрім Құдайбердиев, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов сияқты қоғамдық-саяси қайраткерлер Абай Құнанбаевтың дәстүрлерін, орыс реализмін жалғастыра отырып, өздерінің әдеби шығармаларында және публицистикалық шығармаларында революциялық-демократиялық басылымдардағы сөйлеген сөздерінде патриархалды-рулық қатынастардың қалдықтары, діни фанатизм, әлеуметтік теңдік үшін күрескен, олар патшалықтың отарлық саясатына және капиталистік қанауға қарсы болды, халықты ағартуға, отырықшылыққа және егіншілікке шақырды, әйелді босату туралы мәселе қойды. ХХ ғасырдың басында Қазақстанның мәдени байланыстары күшейе түсті. Прогрессивті ақындар мен жазушылар орыс және Батыс Еуропа классикасына көбірек назар аудара отырып, а. с.Пушкиннің, М. Ю. Лермонтовтың, Л. Н. Толстойдың, и. А. Крыловтың және басқа да алдыңғы қатарлы орыс сөз шеберлерінің шығармаларын, соның ішінде аудармалары мен аудармаларын аудара бастады. Қазақ әдебиетінің жанрлық құрамы да алуан түрлі болды: дәл осы кезеңде алғашқы қазақ романдары, драмалары, әңгімелері жазылды, сыни мақалалар, очерктер алғаш рет баспасөзде пайда бола бастады, сатира дамыды. Қазақ әдебиеті дамудың сапалы жаңа сатысына қадам басты және қазақ тіліндегі кітаптарды басып шығару өлкедегі білім берудің дамуына да оң әсерін тигізді. Қысқа уақыт ішінде ғасырдың басында 200-ге жуық кітап, оның ішінде орыс жазушыларының аудармалары жарық көрді. Сонымен қатар "қазақ халық шығармашылығының үлгілері, шығыс классиктерінің шығармалары, діни-батырлық поэмалар (киссалар)" жарық көрді . Өлкенің тарихын, табиғатын және геологиясын жете зерттеу мақсатында Қазақстанда "Орыс Географиялық қоғамының" бөлімдері, статистикалық және басқа да ғылыми және өнеркәсіптік комитеттер құрылып, онда орыс ғалымдарымен қатар Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев, Жақып Ақпаев, Жаһанша және Халел Досмұхамедовтар сияқты қазақ зерттеушілері жұмыс істеді және т.б., олар баға жетпес ғылыми еңбектер құрды, олар бүгінгі күнге дейін ең құнды көздер ретінде қолданылады. Қорытындылай келе, қарастырылып отырған кезеңде қазақ қоғамы шовинистік отаршылдық идеологиясы мен бостандық пен тәуелсіздік идеологиясы арасында бітіспес күрес жүріп жатқан кезде тарихтың тоғысында болғандықтан, халықтың қоғамдық санасы бір мәнді емес және күрделі құбылыс болғанын атап өткен жөн. Алдыңғы қатарлы қазақ зиялыларының жарқын өкілдері белсенді таратқан "идеялар қоғамның білім мен мәдениетті дамытуға, өзін-өзі тануды қалыптастыруға ұмтылысына ықпал етті, халықтың құқықтық санасына, адамгершілігіне зор ықпал етті". ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының өкілдері өздерінің саяси қызметінің басты міндеті ұлттық және қоғамдық құндылықтар мен мүдделерді қорғау деп санады. Олар тәуелсіз мемлекеттілікті орнатуға, отарлық езгіден босатуға деген ұмтылысымен, әр адамның және әр халықтың өзін-өзі анықтау бостандығына және әлемдік білім беру практикасы мен мәдениетінің жетістіктері мен жеңістеріне еркін қол жеткізу құқығы сияқты қоғамдық құндылықтар үшін күреспен ерекшеленді. жүктеу/скачать 126,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|