1.Қазіргі қоғамдағы тарихи жадының қажеттілігін дәлелдеңіз
«Алаш» және «Үш жүз» партияларының бағдарламалық баптауларын салыстыру (Қазақстанның болашақ дамуын ұйымдастыру идеялары)
жүктеу/скачать 126,77 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 7.Кеңестік партиялардың (Алаш, Үш-Жүз) және мұсылман партияларының (Шуро-и-Исламия, Шуро-и-улемия) бағдарламалық баптауларын салыстырыңыз - (Қазақстанның болашақ дамуын ұйымдастыру идеялары)
| 6.«Алаш» және «Үш жүз» партияларының бағдарламалық баптауларын салыстыру (Қазақстанның болашақ дамуын ұйымдастыру идеялары)
1917 жылғы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен жалпықазақ съезінің отырысында Алаш автономиясын құру бағдарламасы Дауысқа салынды. Анархияның таралуы казак-қырғыз облыстарының бүкіл халқы мойындайтын тұрақты билікті ұйымдастыруды қажет етті. I. Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария, Қырғыз уездері, Ферғана, Самарқанд, Аму-Дария бөлімінің, Каспий маңы облысының, біртұтас шығу тегі, мәдениеті, тарихы басым қазақ халқының тұтас аумағын білдіретін Алтай губерниясының аралас қырғыз болыстарының аумақтық-ұлттық автономиясын құру және бірыңғай тіл. II. Қазақ-қырғыз облыстарының автономиясына "Алаш"атауы берілсін. III. Жер бетіндегі барлық байлықтары, сулары, олардың ресурстары, сондай-ақ Жер қойнауы Алаш автономиялық облыстарының аумағы Алаштың меншігін құрайды. IV. Алаш автономиясының конституциясын Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы бекітеді. V. қазақ-қырғыз арасында тұратындардың барлығына азшылық құқығына кепілдік беріледі. Алаш автономиясының барлық мекемелерінде барлық ұлттардың өкілдері тепе-тең ұсынылуы тиіс. Сондай-ақ Алаш автономиясы шегінде территориясыз қалғандарға аумақтан тыс және мәдени автономия ұсынылады. VI. Алаш облысын жалпы күйреуден, анархиядан құтқару мақсатында 25 мүшеден тұратын уақытша Алаш-Орда халықтық кеңесі ұйымдастырылсын, оның 10 орны қазақ-қырғыз арасында тұратын орыс және басқа халықтарға берілсін. Алаш Орда тұрған жері Семей болып уақытша сайлансын. Алаш-Орда қазақ-қырғыз халқының бүкіл атқарушы билігін дереу өз қолына алуы тиіс. VII. Алаш-Орда халық милициясын құруға жігерлі шаралар қабылдауға міндеттенді. VIII. Алаш-Орда таяудағы уақытта Алаш автономиясының Құрылтай жиналысын Жалпы Ресей Құрылтай жиналысына сайлау жүргізу туралы қазіргі ережелерге қатысты өзі әзірлеген бастамаларда шақыруға міндетті. IX. Алаш-Ордаға съезд: 1) қарыздар жасасуға; 2) блоктарда Басқа дербес көршілермен келіссөздер жүргізуге уәкілеттік береді, бұл ретте шарт жасасу Алаш Құрылтай жиналысына беріледі. X. Алаш Құрылтай жиналысына Халық кеңесі өзі әзірлеген Алаш автономиясы Конституциясының жобасын ұсынуға міндетті. Автономияны жариялау уақыты туралы мәселе бойынша Конгресс екі ағымға бөлінді. Орал, ішінара Сырдария облысы мен Бөкей ордасының өкілдері автономияны дереу жариялау қажеттігін дәлелдеді. Басқа облыстардың делегаттары орталық Халық Кеңесіне милиция ұйымдастыру және Түркістан өлкесінің қырғыз халқымен және Қырғыз облыстарында тұратын басқа ұлттармен келіссөздер аяқталғаннан кейін хабарландыруды ұсынды. Бұл мәселе дербес дауыс беруге қойылды. Автономияны дереу жариялау үшін 33 делегат дауыс берді. Автономияны дереу жариялауға қарсы 40 делегат дауыс берді, олардың ішінде: Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов. Үш делегат қалыс қалды: Мұстафа Шоқай, Әзімхан Кенесарин және Ахмед Чегиров. Осылайша Алаш автономиясын жариялау Алаш Халық Кеңесінің съезі өткізілгенге дейін белгісіз мерзімге кейінге қалдырылды."Алаш" партиясының қайраткерлері. Солдан оңға қарай: 1) х.Ғаббасов 2) м. Дулатов 3) А. Байтұрсынов 4) М. Әуезов. Тұр (солдан оңға қарай): 1) Д.Аймауытов 2) Ә. Марғұлан 3) А. Байтасов. Қызылорда, 1926. Федерация орталық пен ұлттық-аумақтық автономиялардың өзара қарым-қатынасын құқықтық реттеудің оңтайлы нысаны болып көрінді. Автономия түріндегі Тәуелсіздік толық тәуелсіздікті білдірмейді. Бұл талапта "Алаш" көшбасшылары Ресейдің саяси және экономикалық жүйесіне кірігу тереңдігін ескере отырып, шынайы болды. Орталық пен автономияның өкілеттіктерін егжей-тегжейлі ажырату кейінгі келісімдермен және заңдармен реттелетін іс болып көрінді. "Алаш Орда" көшбасшысы Әлихан Бөкейханов болжалды одақтастарға жасаған үндеуінде алашистер арасында " сепаратизмге ұмтылу жоқ. Біз Ұлы Демократиялық Федералды Ресеймен біргеміз", " біз батыстықпыз. Халықты мәдениетке тарту ниетімізде біз шығысқа қарамаймыз... біз Ресей арқылы, орыстар арқылы мәдениетті ала аламыз". "Үш жүз" қазақ социалистік партиясы Орталық Комитет болып сайланды, оның құрамына: төрағасы—Мұқан Айтпенов; төрағаның жолдасы — Көлбай Тоғысов, ОК хатшысы — Ысқақ Қабеков; қазынашы Әбдірахман Қылышбаев кірді. Газет сондай — ақ ОК-нің Омбы қаласында орналасқан жері туралы хабарлады. Сол нөмірде партия ОК бекіткен 13 адамнан тұратын "үш жүз" қазақ партиясынан Құрылтай жиналысына кандидаттардың тізімі орналастырылды. Партияның өзінің баспа органы-"Үш жүз" газеті болды, ол 1917 жылдың желтоқсан айында Петропавл қаласында шығарыла бастады. Өзінің әлеуметтік құрамы бойынша "үш жүз" партиясы негізінен ұсақ буржуазиялық, революциялық-демократиялық ұйым болды; оның пайда болуына қазақ зиялылары мен оған жақын орналасқан саяси белсенді шағын буржуазиялық топтар арасында Әлеуметтік және идеялық межелеудің күшеюі ықпал етті. Бір сөзбен айтқанда, ол революциялық интеллигенцияның бір бөлігін-мұғалімдерді, студенттерді, фельдшерлерді, мекеме қызметкерлерін, сондай — ақ ұсақ малшыларды, шаруа-диқандарды, қолөнершілерді, жұмысшылар өкілдерін біріктірді. Оған феодалдық-бай шыңының кейбір өкілдері уақытша қосылды. Партиялық құжаттарда партия мүшелерінің саны туралы деректер келтірілмейді. Алайда, партия атына Қазақстан мен Орта Азияның түрлі қалаларынан көптеген жеделхаттар келіп түскеніне және оны қолдайтынына сенім білдірген болса, оның сандық құрамы сол кез үшін елеулі болуы мүмкін еді. Қазан төңкерісінің жеңісінен кейін елдегі саяси жағдайдың күрделілігі, біраз уақыт атқарушы және заң шығарушы органдарға "солшыл" Социалистік революционерлер мен басқа да шағын буржуазиялық топтардың өкілдері қатысқан Кеңес мемлекетінің құрылуы, бұқараның жеткіліксіз саяси жетілуі ушжузов халқына бағдарламалық талаптарды әзірлеу кезінде теріс әсер етті. Олар большевиктердің басшылығымен жүргізілген социалистік революцияның мақсаттары мен міндеттерін нақты көрсетпеді. "Үш жүз" газетінде жарияланған қазақ социалистік партиясының бағдарламалық тезистері көмескі болды, оларда большевиктік партияның бағдарламасымен ұқсастығы жоқ. Бірақ оларда жұмысшылардың талаптарын көрсететін бірқатар тармақтар болды. "Үш жүз" партиясы империалистік соғысты дереу тоқтатуды, соғысушы елдер арасында аннексиясыз және қарсы пікірсіз бейбітшілік орнатуды жақтады. Ол алашордалықтардың контрреволюциялық "автономиясын" айыптады және оның орнына Ресей құрамындағы Қазақстан-Орта Азия автономиясын, яғни Түркістан федерациясын ұсынды. Сонымен қатар, Ресей құрамына түркі-татар автономиясын, яғни Ресейдің жалпы түркітілдес халықтарының біртұтас автономиясын қосуға мүмкіндік берілді. "Үш жүз" партиясы қазақ шаруаларына жер бөлуді талап етті, отырықшы өмір салтына көшу қажеттілігі туралы айтты. Ол әлсіздерге күш-қуат беру, жетім балаларға көмектесу және мүмкін болса, болашақта "кедейлерді жүрексіз жыртқыштардың жеуіне"жол бермеу міндеті деп санады. Сот құрылысы мен сот ісін жүргізу мәселесінде "үш жүз" партиясы әдеттегі құқық (патриархалдық-феодалдық құқықтық әдет-ғұрып) пен шариғат негізінде заңдар жинағын жасауды талап етіп, бұл ретте құранның әртүрлі теріс қылықтар үшін саусақтарын, құлақтарын, мұрындарын сүндеттеу түріндегі жазалау шараларын белгілейтін қатаң тармақтарын лақтырып, осы заңға қатысты ережелерді күшінде қалдырды. неке, отбасы, мұра және т. б. Үш жүз партиясы өздерінің алдарына қазақ ауылдарында земство мекемелерін құру бағдарламалық міндетін қойды, олар өздерінің ойы бойынша мектептердің ашылуына, халық арасында білімнің таралуына ықпал етер еді, кедей шаруашылықтарға кредиттермен, құрал-саймандармен, тұқымдармен көмек көрсететін еді. Олар Кеңес өкіметі органдарымен ұсақ буржуазия өкілдерімен ынтымақтастық қажет екенін және олардың "солшыл" Социалистік революционерлерге жақын екенін мәлімдеді. Менің ойымша, ушжузовцы қызметін біржақты бағалау мүмкін емес, тек оның көптеген мүшелері шағын буржуазиялық таптан шыққан, социалистік революция идеяларын бірден қабылдамаған және марксизм-ленинизмге бірден келмеген. ҚазКСР ҒА академигі М.Қозыбаев осы мәселе бойынша өз ұстанымын айқындай келіп, кейбір авторлар "Үш жүзді" ұсақ буржуазиялық ұлтшыл партия деп санайтынын атап өтті. Біздің ойымызша, партияның бұл бейнесі ол жаңадан құрылған уақытқа сәйкес келеді. Революцияның дамуы барысында оның көзқарастары, әрекеттері мен тактикасы өзгереді. Ең шешуші кезеңде" үш жүз " алашордашыларға батыл да белсенді түрде қолдау көрсетіп, большевиктер партиясына революциялық демократтар қатарынан осы партияның көптеген қайраткерлерінің қосылғанын жасырмауға болады. Өкінішке орай, Қазақстанның жекелеген тарихшылары мен қоғамтанушыларының тікелей көзқарасы республиканың тарих ғылымына, бірқатар нақты тарихи құбылыстар мен фактілерді дұрыс түсінуге елеулі нұқсан келтірді. Кейбір "зерттеушілердің" осындай әрекеттерін айыптай отырып, в. Ленин: "қоғамдық құбылыстар саласында неғұрлым кең таралған және қолайсыз қабылдау жоқ, мысалы, жеке фактілерді алу, мысалдармен ойнау... жеке фактілерді емес, қарастырылып отырған мәселеге қатысты фактілердің жиынтығын, бір ерекшеліксіз алу керек, өйткені әйтпесе күдік сөзсіз пайда болады... фактілердің ерікті түрде таңдалғаны немесе таңдалғаны туралы.... тарихи құбылыстардың объективті байланысы мен өзара тәуелділігінің орнына, оларды негіздеу үшін "субъективті" сынық, мүмкін, лас іс. Бұл ... көрінгеннен гөрі жиі болады". 7.Кеңестік партиялардың (Алаш, Үш-Жүз) және мұсылман партияларының (Шуро-и-Исламия, Шуро-и-улемия) бағдарламалық баптауларын салыстырыңыз - (Қазақстанның болашақ дамуын ұйымдастыру идеялары) Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысы саяси партияларды құрған үш ағымда қалыптасты. "Қазақ" газетінің маңайында Қазақстан автономиясын жақтайтын және өлкеде прогрессивтік реформалар жүргізетін отансүйгіш-ниеттес интеллигенцияның едәуір бөлігі топтастырылған. Бұл топ кейіннен "Алаш" партиясына жасақталды. Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына кірген Қазақстанның оңтүстік облыстарының дінбасылары мен клерикалды зиялы қауым өкілдері "Шуро-и-ислами" және "Шуро-и-улеми"партияларын құрды. Келесі бағытты революциялық топтар құрды. Бұл кезең 1917 жылы С.Айтпенов және К. Тоғысов 1918 жылдың қаңтарында жариялаған "Үш жүз - қазақ социалистік партиясы" болып рәсімделді. "Шуро-и-ислами" - исламизм мен түркизм ұйымы. Сонымен қатар, исламистер "таза ислам" позициясында тұрды, бұл "Шуро-и ислами" бастапқыда осы екі бағытты біріктірді. Бірақ 1917 жылы маусымда құрылғаннан үш ай өткен соң, Шуро-и - улемидің "таза ислам "ұйымы одан бөлінді. Улемистер, олардың жетекшісі, адвокат С.Лапин бастаған "мұсылмандардың өзін-өзі анықтауға заңды құқықтарын жүзеге асыру, таза мұсылман қағидаттары мен шариғат қағидаттарына негізделген"ұстанымда болды. "Үш жүз" партиясы-өз ықпалын негізінен Қазақстанның солтүстік-шығыс облыстарында таратты. ОК Омбыда болды. Оның негізін қалаушы Мұқан Айтпенов болды. 1917 жылғы 17 қарашада "революциялық ой" (Омбы) газетінде: "Белгілі кадет Бөкейханов ұйымдастырған "Алаш" ұлттық қырғыз партиясының бағдарламасына қанағаттанбаған қырғыз тобы "үш жүз" ерекше Социалистік партиясын ұйымдастырды, партияның мақсаты - Ресейдегі түркі-татар тайпасын біріктіру және Ресей Республикасының Федеративтік құрылымын талап ету". Баспа органы "Үш жүз" газеті болды. "Үш жүз" партиясы ұсақ буржуазиялық демократтардың саяси бірлестігі болды. Қазақстандағы саяси күштердің поляризация шамасына қарай" үш жүз "большевиктермен көп араласа бастады және өзін" Алаш "партиясына қарсы қойды,"Алаш-Орданың" құрылуына қарсы шықты. Бірақ "үш жүздің" қызметі ең алдымен Көлбай Тоғысовтың есімімен байланысты. Бұл саясаткер қоғамдық өмір аренасына көтеріліп, 1917 жылдың соңында кеңінен танымал болды, дегенмен ол саясатқа 1905-1907 жылғы бірінші Ресей революциясы кезінде кірді. 1919 жылы наурызда Көлбай Тоғысов кеңес қайраткері ретінде атылады. Көшбасшыдан айырылған "үш жүз" партиясы өз жұмысын тоқтатты. 1917 ж.21-28 шілдеде Орынборда тұңғыш жалпықазақ съезі өтті. Онда 14 мәселе қаралды: мемлекеттік басқару нысаны; қазақ облыстарындағы автономия; жер мәселесі; халық милициясы; земство; ағарту; сот; дін; әйелдер мәселесі; Құрылтай жиналысына Қазақ облыстарының депутаттарын дайындау. "Шуро-и-ислами" Бүкілресейлік мұсылман съезінде "Алаш"Қазақ ұлттық партиясын құру туралы шешім қабылданды. "Алаш" бағдарламасын Ә.Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, и. Гумаров, Т. Жаждибаев құрастырған. Ол он параграфтан тұрды және 1917 жылы 21 қарашада "Қазақ" газетінде жарияланды. Партия бағдарламасында Ресей демократиялық, федералды республика болуы керек деп айтылды. Федерация субъектілері "автономды және бірдей құқықтар мен мүдделерде басқарылады". Ресейдің мемлекеттік құрылымына Құрылтай жиналысы, Мемлекеттік Дума кіруі керек. Президент, Министрлер Кеңесі. Мемлекеттік билік органдарын сайлау тікелей, тең, құпия болуға тиіс. Федерацияның басқа халықтарымен теңдік қағидаттарында қазақтардың автономиясы. Демократиялық құндылықтар жарияланды: теңдік, жеке басына қол сұғылмаушылық, сөз, баспасөз және одақтар бостандығы. Дін мемлекеттен бөлінуі керек. Барлық халықтар сот алдында тең, әр халықтың соты әдет-ғұрыптарға сәйкес келуі керек. "Алаш" партиясы халықты қорғау үшін әскер құру, әлеуметтік әріптестік, халықтың тұрмысы төмен топтарын қолдау, халыққа білім беруді дамыту, аграрлық мәселені шешу міндеттерін қойды. Мұның бәрі демократиялық, адамгершілік принциптер негізінде жасалуы керек еді. Партияның баспа органы 1918 жылдың қаңтарына дейін Орынборда шығатын "Қазақ" газеті болды, содан кейін оның орнына "Сары-Арқа" газеті, сондай-ақ "Абай"журналы шықты. жүктеу/скачать 126,77 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|