2 (28) • 2013 1 Караганды 2013

2 (28) • 2013
59
ки  связывает  все  части  начального  курса  языка
и  объединяет  их  в  учебный  предмет  -  русский
язык.  Наличие  этого  связующего  звена  откры-
вает реальные пути осуществления межпредмет-
ных связей и создания системы занятий по раз-
витию  речи,  единой  для  уроков  грамматики  и
правописания.
Рассмотрим принципы в работе учителя как
ступени для движения его совместно с подопеч-
ными по лестнице знаний.
Речевая  активность  учащихся  проявляется
в  их  общительности,  в  отсутствии  скованности,
молчаливости, боязни говорить. Учитель обязан
"разговорить" своих учеников в любых условиях
и  ситуациях.
Углубленное смысловое восприятие детьми
учебных текстов для чтения, списывания, воспро-
изведения  по  памяти.  Педагог  понимает,  что
развитие  речи  у  одних  надо  начинать  с  устной
речи, для  других -  верным  будет начало  с речи
письменной.
Формирование  у  детей  педагогом  некото-
рых понятий, связанных с лингвистикой текста.
Имея  знания  о  построении  текста,  ребенок  ус-
пешно  овладевает  осознаваемостью  речевых
действий.
Теоретические  знания,  умение  анализиро-
вать, сопоставлять  и компоновать свои мысли в
звуковой или зрительной интерпретации, пока-
зывают  уровень  готовности  ребенка  к  речевой
деятельности  самостоятельно  или  под  контро-
лем  учителя.
Выполнение  заданий,  развивающих  связ-
ную  речь  учащихся,  письменную  или  устную,
способствует  повышению  уровня  у  детей  соб-
ственной  речевой  активности  и  её  применения
на  практике.  Ребенок  чувствует  самостоятель-
ность в  своей речевой деятельности, он  уже  пе-
рестает  комплексовать  за  свою  косноязычность
и боязнь быть не понятым окружающими.
Эти  "ступени"  существуют  перед  учителем
как проект  его  деятельности  в развитии  речи и
общей культуры  своих учащихся.
Современная  нацеленность  программы  на
речевое  развитие  учащихся  выдвигает  задачу
дальнейших  методических  поисков,  связанных
с  определением  места  и  роли  уроков  развития
речи в системе обучения русскому языку.
Важнейшим  достоинством  современного
этапа обучения русскому языку является повы-
шенное  внимание к речевой подготовке школь-
ников.  Обучение  в  начальной  школе  начинает-
ся  с  усвоения  понятий  "язык",  "речь",  "предло-
жение", что в дальнейшем становится базой для
обучения грамоте как основе письменной речи,
для  обогащения  лексического  и  грамматичес-
кого  строя  речи,  для  её  стилистической
дифференциации[2,c.11-13].
Указанные методические закономерности и
принципы  в  своей  совокупности  являются  тео-
рией методики обучения языку и развития речи,
руководствуясь  которой целесообразно  строить
работу  по  развитию  речи  младших  школьни-
ков,  определять  содержание,  отбирать  и  струк-
турировать  средства  и  методы  обучения  на  со-
временном  этапе.
Работу  по  развитию  речи  своих  учеников
строю в системе так, чтобы при-оритетными ос-
тавались  следующие  цели:
-  обогащение  словарного  запаса  и  грамма-
тического  строя речи  учащихся;
-  обучение  выбору  точных,  выразительных,
адекватных речевой ситуации языковых средств;
- обучение нормам языка и целесообразно-
му,  уместному  применению  его  в  зависимости
от  речевой  ситуации, от  смысла  и стиля  выска-
зывания;
-  совершенствование  и  развитие  речевой
деятельности  учащихся,  т.е.  процессов  порож-
дения и восприятия речи, на всех уровнях языка
-  фонетическом,  лексическом,  морфологичес-
ком и синтаксическом; выработки основных  ка-
честв "хорошей" речи.
Развивать речь детей - значит систематичес-
ки работать над её содержанием, последователь-
но учить детей построению предложений, вдум-
чивому  выбору  подходящего  слова  и  его  фор-
мы,  постоянно  работать  над  грамотным  офор-
млением  мыслей.
Задачу  добиться  творческого  подъема  в
классе  и  тем  самым  способствовать  прочному
усвоению  родного  языка  я  решила  с  помощью
разнообразных видов письменных работ. К ним
относятся:  творческое  списывание,  творческий
диктант,  свободный  диктант,  творческое  изло-
жение, творческое сочинение.
Все  эти  виды  работ  провожу  в  определён-
ной системе, начиная с  таких, которые требуют
от  учащихся меньшей  самостоятельности. Пер-
вой ступенькой  в этой работе является творчес-
кое списывание.  Творческое списывание,  преж-
де всего, должно быть сознательным. Сознатель-
ным  же  оно  должно  быть  только  в  том  случае,
если  учащиеся  понимают  содержание  текста,
умеют пересказывать его, объяснить правописа-
ние слов с уже  изученными орфограммами.
Творческое  списывание обычно усложняют
заданиями,  связанными  с  развитием  речи.  В
ходе  работы  над  текстом  дети  подбирают  про-
пущенные  слова,  проводят  орфографический
разбор, затем текст  списывается.
Например: Наступила... зима. Выпал... снег.
Он  покрыл...  землю,  деревья,  крыши  домов  (и
т.д.).
Творческий  диктант  может  быть  проведен
на  уроках  закрепления  и  на  уроках  проверки
знаний  учащихся.  Творческий  диктант  с  веде-
нием  в  него  требуемых  заданием  орфограмм
близок к творческому списыванию. При творчес-
ком  диктанте  текст  воспринимается  на  слух,
ученик должен тут же, чтобы не отстать от клас-
са, подобрать нужное слово для вставки, т.е. ра-
ботать быстрее, для чего необходим определён-
ный  навык.
Например:  Было  (жаркое,  знойное)  лето.
Кузьма шел по (зеленому, пестрому) лугу. Вдруг

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
60
в (высокой, сочной) траве он увидел (маленьких,
сла-бых)  зайчат, (и  т.д.) (Слова  в  скобках  -  дети
подбирают  сами)
Переходной ступенькой к изложению явля-
ется  свободный  диктант.  Он  способствует  раз-
витию  умения  уловить  ход  мыслей  автора,  за-
помнить  их  последовательность  связь.  Для  сво-
бодного  диктанта  необходим  сюжетный  текст.
Как известно, урок  развития речи является
разновидностью  уроков  русского  языка,  где  ос-
новным  упражнением  традиционно  считается
изложение и сочинение.
Специфика выборочного изложения состо-
ит  в  том,  что  дети  учатся  выделять  в  тексте  от-
дельные темы, вычленять материал, относящий-
ся  к  той  или  иной  теме,  строить  высказывание
на  основе  собранного  материала.  Выборочные
изложения,  в  конечном счёте, -  связующие зве-
но между изложением и сочинением.
Выборочные  изложения,  используемые  в
системе  других  видов работ  по  развитию  речи,
помогают  научить  школьников  собирать  и  сис-
тематизировать материал, способствуют закреп-
лению  умения  определять  объём  и  границы
темы  высказывания,  раскрывать  основную
мысль.
Задача  учителя  начальных  классов  состоит
в  том,  чтобы  развивать  у  детей  потребность  в
написании  увиденного,  услышанного,  прочи-
танного,  учить  без  боязни  делиться  своими  пе-
реживаниями, развивать потребность описывать
красоту  окружающей  природы,  красоты  чело-
века, приобщать его к миру прекрасного.
Чтобы сочинение  получилось ярким,  необ-
ходимо  добиваться  связности  текста,  красочно-
сти  в описании,  правильного  построения  пред-
ложения.  Подготовка  к  написанию  сочинения
начинается  задолго до  этого. Дети  выписывают
отрывки из стихов, работают с текстами на тему
сочинения, наблюдают, собирают иллюстрации.
На уроке каждый старается поделиться знания-
ми, которые  он добыл.  Это очень  важно, чтобы
до написания сочинения дети уже работали над
отдельными  словами,  предложениями.
На  уроке  развития  речи,  основное  внима-
ние  уделено  речевой  деятельности  учащихся,
которая проявляется как в устной, так и в пись-
менной  формах.  Цель  такого  урока  -  опираясь
на  полученные знания о языке, целенаправлен-
но  обогащать  лексико-грамматический  строй
речи детей, учить их воспринимать (и понимать)
чужую речь, а также строить собственные выска-
зывания (тексты) в соответствии с нормами рус-
ского языка. Речь как деятельность по использо-
ванию  языка  в  целях  общения,  познания,  воз-
действия на других людей определяет содержа-
ние и структуру урока развития речи.
Кратко охарактеризую особенности речевых
уроков.  Специфика  урока  развития  речи  зало-
жено уже в самом его названии: приоритет здесь
отдаётся  развитию  языковой  личности.  Кроме
того, она проявляется в целях, содержании,  ти-
пологии  уроков,  а  также  в  методах  и  приёмах
обучения.
Основные цели урока развития речи:
-  обогащение  словарного  запаса  и  грамма-
тического  строя  речи  учащихся;  обучение  нор-
мам языка и их использованию в речи;
-  формирование  коммуникативной  компе-
тенции  и  развитие  языковой  личности,  совер-
шенствование  коммуникативных  умений;
-  обучение  навыкам  культуры  речи  и  рече-
вого общения;
- развитие основных видов речевой деятель-
ности:  говорения, письма, слушания и  чтения;
- развитие мышления и формирование про-
цессов  мыслительной  деятельности  (анализа  и
синтеза,  абстракции  и  обобщения)  средствами
языка, используемыми в речи;
-  знакомство  с  основными  речеведческими
понятиями, как теоретической основой обучения
языку и развития речи.
Структура  урока  развития  речи  диктуется
целями  и  содержанием  учебных  задач  и  рече-
вых ситуаций.
Младший  школьник  с  сегодняшнего  дня
получает  большое  количество  информации  из
самых  различных  источников.  Для  использова-
ния этих сведений в своей жизни ученику необ-
ходимы не только знания, но и умение обладать
грамотной речью для общения и жизни в обще-
стве.
Развитие устной и письменной речи у млад-
шего школьника предполагает  ни столько фор-
мирования системы знаний, умений и навыков,
а  самое  главное  всемерное  развитие  ребёнка  в
процессе 
обучения 
на 
всех 
ступенях
школы[3,c.10-12].
Литература:
1. Анищенкова  Е.С.  Речевая  гимнастика
для  развития  речи  дошкольников.  -  М.:  АСТ:
Астрель, 2007.  - 61 с.
2. Дембицкая  Н.В.,  Обухова  Е.А.,  Бакули-
на  Г.А.  Методика  интеллектуального  развития
младших  школьников  на  уроках  русского  язы-
ка. --  М.: Владос, 2006.  - 280с.
3. Политова Н.И. Развитие речи учащихся
начальных  классов  на  уроках  русского  языка/
Пособие для учителя.- М.: Просвещение, 1984.
4. Щеголева  Г.С.  Уроки  развития  связной
речи в начальной школе: Методическое пособие
для  преподавателей  начальных  классов  -  СПб.:
Специальная  литература,1997

2 (28) • 2013
61
Ш. Келмағанбетова
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ МИСТИКАЛЫҚ ОБРАЗДАР ЖӘНЕ
 М. ЖҰМАБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КЕЙБІР ЕРЕКШЕЛІКТЕР
  Мақалада М.Жұмабаев шығармасындағы символизмнің көрінісі, яғни мистикалық образдардың көрінісі
туралы қарастырылған. Сонымен қатар қазақ әдебиетіндегі символизмнің ерекшеліктері анықталған.
   Түйінді сөздер: Символ, символизм, мистикалық образдар, лирикалық кейіпкерлер
   Әд.10.
Ш. Кельмаганбетова
МИСТИЧЕСКИЕ ОБРАЗЫ В КАЗАХСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ И НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ
ТВОРЧЕСТВА М.ЖУМАБАЕВА
    В  статье  раскрываются  особенности  творчества  Магжана  Жумабаева,  т.е.  проявления  символизма  и
мистические  образы  в  произведениях.  Также  рассматриваются  особенности  символизма  в  казахской
литературе.
   Ключевые слова: Символ, символизм, мистические образы, лирические образы
   Лит.10.
Kelmaganbetova Sholpan
MYSTICAL IMAGES IN KAZAKH LITERATURE AND SOME PECULIARITIES
OF M. ZHUMABAEV'S WORK
  The peculiarities of M. Zhumabaev's work i.e. the display of symbolism the peculiarities of symbolism in Kazakh
language and mystical images in his works are given in this article.
  Keywords:Symbol, symbolism, mystical images, lyrical images.
  Lit.10.
1
1  Philologi  master,  Work  Karaganda  Economic  University  of  Kazpotrebsoyuz
Мәселенің қойылуы. Бүкіл қазақтың саяси-
әлеуметтік,  мәдени-ғылыми,  тарихи-эстетика-
лық  ой-пікіріне  қозғау  салып,  серкелік  жасай-
тын  құдіретті  күш  қазақ  халқының  шығарма-
шылық  рухы,  сөз  өнері.  Тым  әріге  бармай-ақ
алты  алашты  ауызға  қаратқан,  қас-дұшпанда-
рын  алыстан-ақ  қалтыратқан  Абылай  ханды  оң
жолға  бастап,  ақ  батасын  берген,  терістігі  бол-
са,  бетіне  шыжғырып  басқан,  халық  мүддесін
жеке  пиғылдан  жоғары  қойып,  қазақтың  дана
да  көркем  сөзін  мемлекеттік  деңгейге  шығарғ-
ан Бұқар жырауды еске алайықшы. Бұл - қазақ-
тың  рухы  басылмаған,  өзінше  ойлап  пішуден
қалмаған  дәуірінің  жемісі  еді.
ХХ  ғасыр  қазақ  даласына  да  жаңа  дәуірдің
жаршысы болып келді. Абай дәстүрін дамытып,
жалғастырған ізбасар ақындар Шәкәрім, Ахмет,
Міржақып,  Сұлтанмахмұт,  Мағжандар  тарих
сахнасына  шықты.  Осы  кездегі  Ресейдегі  саяси
әлеуметтік  өзгерістердің  қазақ  жеріне  жаңғы-
рып  жетуі  қоғамдық  әлеуметтік  ойдың  өрісін
кеңейтті. 1905 жылғы алғашқы орыс революци-
ясының  әсерінен  қазақ  даласына  келген  ағар-
тушы  демократтар  әсері  болды.  Жоғарыдағы
ақын-жазушылар  бастаған  қазақ  ақын-жазу-
шылары  ұлттық  сана-сезімді  оятар  бағыт-бағ-
дар  іздеді.  Оны  әрқайсысы  өзінше  тапты,  өз
пікірлестерін  бір  бағытқа  түзеді.
ХХ  ғасырдың  басы  -  қазақ  халқының  тари-
хында  ұлы  өзгерістермен  үлкен  асулар  кезеңі,
яғни, айбынды да айлалы саяси күрес, ащы ыза
мен  кекке  толы  көтерілістер  дәуірі  болды.  Дәл
осы  тұста  қазақ  арасында  оқу-ағарту  жұмыста-
ры  өркен  жайып,  қазақ  зиялылары  алдыңғы
қатарға  шыға  бастады.  Қазақ  тілінде  кітап  бас-
тыру,  газет-журнал  шығару  жолға  қойылды.
Халықтың  сана-сезімі  оянып,  руханияттың  бас-
ты  көзіне  айналды.
Соңғы  зерттеулер  мен  жарияланымдарда
талдануы. Қазақ жазба  әдебиетінің өткен ғасыр
басындағы  әдеби  ағым-бағыттары  турасындағы
көзқарастарды  қарастырғанда,  бүгінгімен  са-
лыстырғанда  олардың  айтылған  мерзімдеріне
көңіл  бөлу  аса  қажет.  Өзімізге  белгілі,  "кемел-
денген  социализм"  дәуірінде  жазылған  әдеби
зерттеулерде  ғасыр  басындағы  шындықтар
бұрмаланып  келді.
Бірінші, қоғамдық күштерді  белгілі  симво-
ликада  бейнелеп,  сол арқылы  оқушы көңілінде
тиісті  әсер  қалдыру.  Мәселен,  алмас  қанатты
періште  бейнесіндегі  Бостандық,  Азаткер  Ғұн,
керітартпа  Түн  баласы  т.т.
Мағжанның  негізгі  тұлғасы,  кейіпкерлер:
от,  күн,  түн,  шығыс  пен  батыс,  жал-  жал  қара
қан  тобырлары  т.б.  Міне,  мұның  бәрі  рәміздік
белгілер.  Рәміздік  белгілер  тікелей  өмір  суреті
емес. Ақын  жүрегіндегі  лепті, күшті толқыныс-
тар.  Рәміздік  (символ)  нысандардың  лексика-
сы,  сөз  қолданысы,  өлең  сазы,  назы  тіптен  ай-
рықша  [2;174].
"Бостандық"- 1923 жылғы жинақта осы өлең-
ге  автор "1918  жылы Сібірде революция дәуірі-
нде  жазылған"  деген  ескертпе  жазады.  Соған
қарағанда бұл өлең Омбыны чехославактар мен
Колчак  үкіметін  басып  алған  кезінде  жазылса
керек  [3;433].
Мағжанның  "Бостандық"  өлеңінің  ерек-
шелігі неде десек,  бостандық символының "таң"
УДК  347.781

ВЕСТНИК КЭУ: ЭКОНОМИКА, ФИЛОСОФИЯ, ПЕДАГОГИКА, ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
62
емес, "періште" болуы ғана дей алмаймыз. Мәсе-
ле  ишарат  белгінің  тосын,  соны  (бостандықты
"періштеге"  балау  С.Мұқанов,  С.Сейфуллинге
тән болмауы өз алдына екендігіне ғана емес, сол
белгілі  қаншалықты  ажарлап  тұлғаланып
көрсете  білуінде.  Алдымен  ақын  қиындықты
тұспалдау  арқылы  берумен  шектелмейді,  сол
ишараны кең дамытып, өзіндік биікке көтереді.
Жер  жүзін  қан  басқанда,
Көбігі  шығып  аспаға.
Жын  жолдас  боп  адамға,
Туралық,  теңдік  ұмытылып.
Інжіл, құран жыртылып,
Жатқанда  жерде-  табанда.
Мұндағы  үлкейту,  шарттылық  (жер  жүзін
қан  басу  -  әрине,  әлсіреу)  бір  нақты  суретпен
(қанның көптігі, көлемділігі сондай, оның көбігі
болуы,  әрі  сол  көбіктің  аспаға  шығуы) ұласқан.
Сондай- ақ адамға жын жолдас болуы да - шар-
ттылық  жемісі.  Сөзбе  -  сөз  ұғынып,  адам  жын-
мен жолдас болды деп түсінбейміз, жын тәрізді
ерекше  теріс  сипатты  дұшпандық  иелері  мен
жолдас  болуын  қабылдаумен  бірге  "жын"  сөзі
туғызатын бір түрлі қорқыныш елегізуді де қоса
қабылдаймыз.  Інжіл,  құранның  жыртылып,  та-
банда  жатуы  да  сол  кездегі  басым  көпшілігі
дінге  сенген  халық  ұғымына  жақын  түсінікті
алумен  бірге,  сол  оқиғаға  белгілі  бір  кезеңдегі,
белгілі  бір  елдегі  дінге  қарсы  науқан  биігімен
емес,  жалпы  адамзаттық  ортақ  дәстүр  мұнара-
сымен қарау нәтижесі деп түсіну керек. Өлеңде
одан  әрі  бостандық  белгісі  -  періште  болып
көрсетіледі:
Көк есігі  ашылды,
Жұмақ  нұры  шашылды.
Келді  ұшып  бостандық.
Ғарыш  нұрлы жүзі бар
Кәусар жібек сөзі бар,
Әдемі,  алмас  ақ  қанат.
Көк  есігі  болмайтыны,  оның  пайда  болып,
ашылуы  да  ерекше  құбылыс  екені  белгілі.  Де-
мек,  көк  есігі  ашылуы  да  бостандық  символы  -
періште  артықшылығын  дәлелдеуді  негіздеп
тұр.  Періштенің  "нұрлы  жүзі",  "кәусар  жібек
сөзі", "әдемі алмас ақ"  қанаты болуы  - бәрі бос-
тандық  белгісін  ақынның  қаншалық  қадір-
лейтін  көрсетеді.  Осы  орайда  Сәкеннің  бостан-
дық  символы  -  тұлпарды  қалай  күтіп,  баптаға-
нын еске алайық:
Таңды  қарсы  алмаққа
Тұлпарларды  таптық  біз.
Айдарына қызыл  шоқ
Үкілеп сүзіп таптық біз
Қызыл шашақ - оқа  ұстап,
Жібек жабу жаптық біз
Күміс ермек ерлесіп.
Жаратып, байлап  бақтық біз.
(... "Асығып тез аттандық"  өлеңінен).
Мұнда  нақты  көрсету  (тұлпар  айдарына
шоқ  тағу)  ажарлаумен  (шоқтың  қызыл  болуы,
оны  үкілеп,  сүзіп  тағу,  жабудың  жібек  болуы,
ердің "күміс" екендігі т.б) астаса алынған. Әйтсе
де  бостандық  белгісін  әдемілеуге  келгенде,  екі
ақынның да  шарттылық  пен ажарлауды  пайда-
ланунан  біршама  ұқсастық  байқалса  да,  өлеңді
тұтас  оқып  шыққанда,  әр  ақында  әдеміліктің
түрлі  бояуға  малынғанын  көреміз.
Мағжанның осы топқа жататын өлеңдерінің
бірі - "Пайғамбар" өлеңі. Б.Қанарбаева Мағжан-
ның  бұл  өлеңінің  өмірге  келуі  жөнінде  былай
түсіндіреді:  "ХІХ  ғасырдың  аяғы  ХХ  ғ.басында
монополистікке  дейінгі  капитализмнен,  импе-
риализмге  өту  дәуірі  аяқталды.  Халықаралық
аренада  соғыс  күштері  жаңадан  жіктеледі.
Дүние жүзінің барлық елдерінің экономикалық
және саяси дамуының әркелкілігі оларды өзара
шиеленістіре  түсті.  Ресейдің  Жапониямен  бол-
май қоймайтын соғыс  қатері күшейді. Ресейдің
өз  ішінде  тулаған толқындай  буырқанып,  рево-
люциялық  дағдарыстың  толғағы  пісіп  жетіле
бастады."
Күнбатыстан  әлем  халықтарына  келе  жат-
қан  бұл  апат,  Ресейдің  алдыңғы  ойлы  демок-
раттарының  наразылығын  тудырды.  Халық  ба-
сына төніп келе жатқан бұл қауіпті орыс симво-
листерінің  бірі  Мережковский  өзінің  1894  жы-
лғы "Дети почи" өлеңінде бейнелеп жазды. Елі-
не  төніп  келе жатқан  апаттан сақтандыруға  ты-
рысты.  өлеңде империалистерді құдайдың қар-
ғысына  ұшыраған  түнектен  туған,  түн  балала-
ры деп  атайды. Шіркін осы бір жемтікке талас-
қан  құзғындардың  ортасына  жай  түсітіп,  жан-
жаққа  тарататын  пайғамбар  болса,  мүмкін  ол
осы  қырғыннан  бойын  сақтап  отырған  Шығыс-
тан  келер  деп  үміттенеді.  Бұл  -  күнбатыстан
келе  жатқан  апаттың  алдын  алып  соғылған
қоңырау  еді.  Мережковскийдің  бұл  болжамы-
ның дұрыс шыққанын уақыт дәлелдейді. Дүние
жүзілік  соғыс  басталғанда,  қазақ  ақыны,  оның
данышпандық  пікіріне  тәнті  болып,  орыс
ақынын  "пайғамбар"  деп  атайды.  Сөйтіп  қазақ
халқын  оның  пікірімн  жақын  таныстыру  мақ-
сатындағы әйгілі "Пайғамбар" өлеңі өмірге осы-
лай  келді.[4;46].
"Мережковскийдің  "Түн  балалары"  (1894)
Мағжан  бір  жасқа  толғанда  жазылған  осы
өлеңнің  бір  шумағын  Мағжан  кейін  есейе  келе
"Пайғамбар"  атты  өлеңіне  эпиграф  етіп  алады.
Эпиграф  етілген  шумаққа  қасіретті  түн  бала-
лары  бар  үмітін  Шығыстан  ағарып  атып  келе
жатқан  таңмен  байланыстырады.  Таңмен  бірге
пайғамбар  келе  ме  деп  дәметеді.  Бірақ  бұлар-
дың  күтісі  орыс  суреткері  Александр  Иванов-
тың  "Явление  Христа  народу"  монументальдық
полотносындағы пайғамбарды жарқын үмітпен
күткен  сорлыларға  ұқсамайды.  Мережковский
өлеңіндегілер  шетінен  үміті  кесілгендер  ме,
қалай?
Мы - над бездною ступени,
Дети  мрака,  солнца  ждем:
Свет увидим - и, так тени
Мы в лучах  его умрем,-
Деп  күтпеген  жерден  қасіретті  аяқталады
Мережковский өлеңі.
Мережковскийден өзгеше, қазақ ақынының
өлеңінде  түн  балалары  емес,  Шығыстан  келеді

2 (28) • 2013
63
деп  дәмеленетін  Пайғамбардың  өзі  сөйлейді.
Ол  түн  балаларына  арнайы  сәлем  жолдаған-
дай.  Символистік  өлеңнің  жұмбағы  көп.  "Дети
мрака"  -  "Түн  балалары"  кім,  олар  не  себепті
қасіретті? Соншама жазығы неде? Жұмбақ шы-
мылдықты  қазақ  ақыны  жүргендей.  Күнбатыс-
ты  қараңғылық  қаптауын,  көр  көзділердің"
Қалайша  күнәға  батқандықтарын  ол  бы-
лайша  түсіндіреді:  батыс  иманынан  айырылғ-
ан,  жанын  емес  қарнын  ойлайды,  кеңірдегі  са-
сыған  топса.  Олар  тәңірінің  сүйікті  ұлы  Айса-
ның  қанын  ішкендер,  Інжілді  өртеп,  Құранды
аяққа  басқандар.  Сол себепті  шулайды,  ұлиды,
көр  көзінен  жас  төгіп,  Күншығыстан  бір  Пайғ-
амбарды  күтеді.  Және  ол  Пайғамбар  көктен,
ғарыштан  келетін  мифологиялық  тұлғаға  ұқса-
майды. Сірә де Мағжан біздің сонау көне тегіміз
Аттилланың  күллі  Европа  құлдарын  құлдық
бұғаудан  құтқарған  ерлігің  еске  ала  ма,  әйте-
уір  Батысты азат  ететін  Пайғамбардың  Күннен,
Гуннен  туғанын  паш  етеді.
Қайғыланба, соқыр сорлы, шекпе зар,
Мен - Күн ұлы, көзімде күн нүры бар.
Мен келемін, мен келемін, мен келем,
Күннен  туған,  Гуннен  туған  Пайғамбар.
Мұнымен  тынбай,  ақын  ерте  күнде  атты
Күннен  туған  Гунның  кім  екендігін  нақтылап,
өлеңінің соңынан "Гун - түріктің арғы атасы" деп
сілтеме  жасайды.
Күншығыстан  таң  келеді  -  мен  келем,
Көк  күңіренеді  мен  де  көктей  күңіренем.
Жердің  жүзін  қараңғылық  қаптаған,
Жер жүзіне нұр беремін, Күн берем! - дейді
Мағжан жырындағы Пайғамбар. Демек,  симво-
листік  стильде  сарыуайым,  дүниеден  торығу,
табыт  мен  көрден  басқаны  көрмеу,  өлім  күйін
есту ғана кезікпейді екен. Ендеше ақынның кеу-
десінен  қараңғылықты,  өмірге  қабілетсіздікті
көрушілердің  айтып  жүргені  бос  сөз.  Мағжан
енді  ояна  бастаған  Шығыстың  алып  халықтары
рухынан нәр алды да, күй қанатты  басым стил-
ге  көшті,  атой  салды,  үлкен  символдық  бейне-
лер  арқылы  жахандық  көлемдегі  пафосқа
көтерілді.  Символистің  де  символисі  бар.  Бірі
өлең  жолына  өрісті  ой-пікірлерді  сыйғыза  ал-
маса,  заманын  нақтылы  бейнелер  арқылы  су-
реттеуге  мүмкіндік  таппаса,  Мағжан,  керісін-
ше,  Бостандықтың  өзіне  символ  тапты,  роман-
тикалық  әуездің  өзін  ұлттық  идеяға  бағындыр-
ды,  ешбір  риторикасыз,  айғай-ұйғайсыз  неше-
ме  континенттерге  жетерлік  дауыспен  сөйледі
[5;  284-285].
Осы  "Күншығыс",  "От",  "Пайғамбар"  өлең-
дері жөнінде және Мағжан поэзиясын ақындық-
азаматтық  кредосын  А.Шәріп:  "Желісі  көне"
"Шығыс-батыс"  проблемасындағы  бұл  тенден-
циямен  жақсы таныс  Мағжан өз тұғырнамасын
тиянақтап  алды  да,  ақындық-азаматтық  бағ-
дарламасын  жүзеге  асыру  үшін  түркішілдікке
("Орал",  "Орал  тауы",  "Алыстағы  бауырыма",
"Тез барам", т.б.) табан тіреді және онысын шы-
ғысшылдықпен  түйістірді  ("От"  циклі).  Ақын
поэзиясындағы  Күн,  от  образдарының  саяси
айшық  аңғартатыны  -  осы  арнада"  -  деп  қарас-
тырады.  М.Оразбек  болса  осы  шығысшылдық,
түркілікті  қазақи  ортадағы  бақсылық  сезім
ауанына сай  алады да:  "Мағжанға ғана  тән бақ-
сылық  ауаны  оның  символизмін  мүлде  жаңа-
ша  бағытқа  салып,  поэзиядағы  символизм
үлгісін ұлттық таным аясында тың арнаға бұра-
ды.  Оның  айрықша  тұлғасын  танытатын  ешкі-
мге ұқсай бермес ұлттық символизмдік лирика
қалыптастыра  отырып,  өзінің  өзгеше  даралық
сипатын  дәлелдей түсетін  ақындық  бір  тұсы  да
осында  жатыр",  -  деген  пікір  білдіреді  [6;12].
"Пайғамбар",  "Күншығыс",  "От"  өлеңдері
ақынның  өзге  өлеңдеріне  қарағанда,  авторлық
идея,  поэтикалық  мазмұн  үш  өлеңді  бір-біріне
жақындата  түседі. Бірақ  жеке-жеке алғанда  үш
шығармада да өзіндік айтары бар автор дарын-
ның  қайталанбас  дербес  қолтаңбасы  екендігін
мойындамасқа  лажымыз  жоқ  [7;  49-56].
"Пайғамбар",  "Күншығыс",  "От"  өлеңдері
ақынның  өзге  өлеңдеріне  қарағанда,  авторлық
идея,  поэтикалық  мазмұн  үш  өлеңді  бір-біріне
жақындата  түседі. Бірақ  жеке-жеке алғанда  үш
шығармада да өзіндік айтары бар автор дарын-
ның  қайталанбас  дербес  қолтаңбасы  екендігін
мойындамасқа  лажымыз  жоқ  [8;  49-56].
Жалпы  мәселенің  шешілмеген  жақтарын
айқындау.  Символизмнің  философиялық  аста-
рын  және  ақын  жанының  ерекшеліктерін  есеп-
ке алғанда Мағжанның бұл өлең А.Шәріп: "Сим-
волистердің  өмір-өлім"  ара  қатынасын  айқын-
дауда  сауаттанған,  саналы  түрде  сүйенген  қай-
нары  -  Ницшенің  Мәңгі  Қайта  Оралу  туралы
ілімі",  -  деп  байланыстырған болатын  [9;  3].  Ал
бұл  жөнінде  Ш.Елеукенов:  "Мағжан  өлеңдерін-
де жиі ұшырасатын өмір мен өлім проблемасы
толығу үстінде Фрейдтің Танатос инстинкті дей-
тінге  байланысты  пікірлері  қазақ  ақынына
қатты  әсер  еткендігі  байқалады",  -  дейді.  өлең
"қажыдан  енді,  күш  бітті"  деп  басталады  да,
өңшең  ажалына  кезіккендерді  тізбектей  жөне-
леді.  Бейтаныс  адам  о  дүниеге  аттанса  да,  жас
қайың  құласа  да,  майдандағы  ұлан  оққа  ұшса
да,  Бетпақшөлде  адасқан  сорлы  опат  болса  да,
он  бестегі сүлу  көз  жасына тұншығып жан тап-
сырса  да, жас  жігіт  айдын  көл астындағы  толқ-
ын  шаш  жалаңаш  сұлуларды  құшқан  бойда
жан тәсілім етсе де - бәрінің рефрені, қайырма-
сы біреу: өлім әрдайым ақынға тәтті күй болып
естіледі.  Ежелгі  дәстүр  бойынша  сұм  ажалға
лағнет  айтылмайды.  Ақын  жаны  тітіренбейді,
қайта  "балқиды".  Қорытынды  шумақ  былайша
түзіледі:
Бетімнен тәтті  бір сүйіп,
Алдыңа  алшы  әлдилеп..
Келші,  өлім,  тезірек.
Жан  ұшудан  тоқтады,
Жынданып  енді  соқпайды.
Кешегі  асау жас жүрек,
Балқиды  жаның  бұл  күйге.
Мені де, өлім, әлдиле..
әлдиле,  өлім,  әлдиле!
Ақын шынымен-ақ қара басына өлім тіледі

жүктеу/скачать 1,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: