2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар

Бес томдық шығармалар жинағы
62
Бұрын қазақ пішенді дұрыс шаппаған. Пішен қорын жыйнамаған. Қыста 
мал көбінесе далада тебінде жүрген. 
Кеңес үкіметі жұтты жеңді. Əр жерде мəшійне – пішен стансалары ұй-
ымдастырылды. Бұл стансалар қалқоздарға пішен шабұуға жəрдем етеді. 
Бұл  күнде  мəшійнемен  пішен  көп  шабылады.  Шөпті  сүрлеуге  болады. 
Сүрленген  шөп  көп  сақталады  жəне  малға  жұғымды  болады.  Пішенді 
уақытында шабұу керек, уақытында жыйнау керек. 
§ 2. 
Расскажите о сеноуборке. 
№ 46. Сабақ.
§ 1. Оқұу.
Астық дайындау науқаны.
Бүгін біздің мекемеден шөп қалқозға кеткен екпінді бірійгəдіміз келді. 
Бірійгəді бастығы Мырзақан қызметкерлердің жалпы жыйналысында шөп 
қалқоз тұуралы сөйлейді:
-  Қалқозшылар  егінін  жыйнап  болды.  Жоспар  бойынша  үкіметке 
астығын тапсырды. Қалаға он рет қызыл керүуенмен астық əкелді. Келесі 
егіске тұқым қалдырды. Қалған астықты еңбек күніне қарай бөлісті. Екпін-
ді төрт еркек, бес əйелге бəйгі берілді. Жұмыста кемшіліктер де болған. 
Кемшіліктерді кезінде жойдық. Жұмысты дұрыс ұйымдастырдық. Жұмыс 
қарқыны күшті болды. 
Біз  жұмыстың  тез  бітүуіне  жəрдем  бердік.  Қалқозшылар  арасын-
да  көпшілік  жұмысын  ұйымдастырдық.  Қалқоздың  қабырға  гəзетін 
шығарұуға көмек бердік. Қалқоз быйылғы жоспарын жүз пүрсент орында-
ды. Жеке шарұуаларды қалқозға тартұуға көмек бердік. 
– Жасасын қалқоз құрылысы! 
(Қол шапалақтау)...
§ 2. 
Расскажите о хлебоуборке по картине помещенной на стр 59.
№ 47. Сабақ.
Біздің қалқоз.
Біздің қалқозда жүз үй бар. Жүз үйде бес жүз жан бар. Оның 245 еркек, 
255  əйел.  Бала 80, жұмыс  адамы 350. Біздің  қалқоз  бəлшебектік  қалқоз, 
қалқозшылар ауқатты.
Біздің  қалқоз  егін  салады  жəне  мал  бағады.  Қалқозда  құрал-сайман
түзейтін ұсталар бар. Қалқоз жерді мəшійнемен жыртады, тұқымды мəшій-
немен себеді. Қалқоз егінді мəшійнемен орады, басады. Быйдайдан дійір-
менге ұн тартады. Əуелі мемлекетке астық тапсырады. Мемлекет жоспа-
рын орындап, тұқым қорын төгіп, артықты өзі ішеді, кəперетіпке сатады. 
Түсімді еңбекке қарай бөледі. Біздің қалқоз еңбекті дұрыс ұйымдастыра-
ды. Жалқаулармен, ұрылармен, тап дұшпандарымен айанбай күреседі. 

Бес томдық шығармалар жинағы
63
№ 48. Сабақ.
Малды жақсы күт. 
Біздің қалқозда мал көп. Біз малды жақсы күтеміз. 
Қалқоз  атпен,  түйемен,  өгізбен,  мəшійнемен  жүк  тасыйды  жəне  басқа 
жұмыстарды да істейді. Біз малдың күшін, сүтін, жүнін, етін пайдаланамыз. 
Түйе сүтінен шұбат, жылқы сүтінен қымыз жасаймыз. Сыйыр, қой, ешкі сүті-
нен айран, ірімшік, құрт жасаймыз. Малды жақсы күтейік. Сатсыйалдық мал 
шарұуашылығын өркендетүуге бəріміз де жəрдем берейік. Партыйа орталық 
кəмійтетінің 1934-ж. үйендегі піленүмі мал өсірүу тұуралы қаулы шығарды. 
Мал өсірүудің дұрыс жолын көрсетті. Партыйа қаулысын орындайық.
№ 49. Сабақ.
Мал шарұуашылығы.
Қазағыстан қалық шарұуашылығында мал шарұуашылығының маңы-
зы  зор.  Қазағыстанда  қазақ  қалқының  көпшілігі  мал  өсіреді.  Қалқозда 
сапқозда  мал  көп.  Сапқоздарда  сыйыр,  қой,  жылқы  өсіреді.  Мал  шарұу-
ашылығы сатсыйалдық негізге құрылып келеді. 
Өткен жылдарда мал шарұуашылығында кемшіліктер көп болды. Бай-
құлақ кесірінен, өткен басшылықтың қатасынан Қазағыстанда мал шарұу-
ашылығы  орасан  күйзелді.  Бұл  күнде  күйзелген  шарұуашылыққа  көп 
жəрдем беріліп жатыр. Алдағы бірнеше жылда Қазағыстан шығыста мал 
шарұуашылығынан бірінші орын алұу керек. Мал шарұуашылығын өркен-
детүуге бүтін кеңес жұртшылығы белсене қатысұу керек.
№ 50. Сабақ. 
Сайасаттық бөлім. 
Біздің  МТС  жанында  сайасыттық  бөлім  бар.  Сайасаттық  бөлім  он 
қалқоздың ішінде басшылық етеді, жəрдем береді. 
Сайасаттық бөлім қалқоздардың барлық жұмысына іс жүзінде жəрдем 
береді, басшылық етеді. Қалқозға кіріп кеткен тап дұшпандарымен күре-
седі, мəденій-көпшілік жұмысын дұрыс жолға салады. Сайасаттық бөлім 
қалқозшылардың  сауатсыздығын  жойұуға,  гəзет-жорнал,  оқұу  құралда-
рымен қалқозшыларды қамсыздандырұуға көмек береді. 
Сайасаттық  бөлім  ауқатты  қалқозшы,  бəлшебектік  қалқоз  үшін  күре-
седі. Сайасаттық бөлімнің маңызы өте зор, міндеті үлкен. 
№ 51. Сабақ. 
§ 1. Қалқоз ұйымдары. 
Біздің қалқозда бірнеше ұйым бар. Бізде кəперетіп, оқұу үйі, кілүп, пій-
əнер ұйасы, кəмсамол ұйасы, партыйа ұйасы, мектеп бар. 
Мектепте  балалар  оқыйды.  Кəперетіп  өзінің  мүшелеріне  нəрсе 
жетістіреді. Кілүпте жыйылыс болады. Оқұу үйіне гəзет-жорнал оқыймыз. 
Қоғам  жəне  кеңес  ұйымдары  өзара  сатсыйалдық  жарысқа  түседі.  Əр 
бес  күндікте  істеген  жұмыстарының  қорытындысын  шығарады.  Екпін-
ділерді  қ ы з ы л   т а қ т а ғ а, жалқауларды  қ а р а   т а қ т а ғ а  жазады.
Расскажите, какие организации имеются у вас. 

Бес томдық шығармалар жинағы
64
№ 52. Сабақ.
Темір жол. 
Темір жолдың пайдасы өте көп. Темір жолмен пойыздар жүк жəне адам 
тасыйды. Бір жерден екінші жерге мақта, астық, басқа нəрселерді тасый-
ды. Темір жолдың шарұуашылыққа да отан қорғау жұмысына да пайдасы 
көп. Бірақ темір жол жұмысында кемшілік əлі көп. Темір жолда сатсыйал-
дық, кеңесшілдік жауапкерсіздік əлі көп. 
Кеңес  жұртшылығы  сол  кемшіліктерді  жойұуға  жəрдем  етүу  керек. 
Темір жол сайасат бөлімдеріне жұртшылықтың жəрдемі керек.
Сонда ғана темір жолдағы кемшіліктерді жойа аламыз. Темір жол жұ-
мысын дұрыс жолға қойа аламыз. Сонда ғана партыйа мен үкімет деректібі 
орындалады. 
№ 53. Сабақ. 
Сапқоз.
Сапқоз  кеңес  шарұуашылығы.  Сапқоздарды  мемлекет  ұйымдастыра-
ды. Сапқозға малды, барлық мəшійне-сайманды жəне тұқымды мемлекет 
өзі  береді.  Сапқоздағы  жұмысшылар  мен  қызметшілерге  еңбекақыны  да 
мемлекет береді. Сапқоздың малы, астығы, бар табысы мемлекет қолында 
болады. 
Сапқоздың негізгі түрі: Мал сапқозы мен астық сапқозы. Мал сапқозы-
ның негізгі түрлері: сыйыр сапқозы, жылқы сапқозы, қой сапқозы.
Сапқоз  мемлекеттік  ірі  шарұуашылық.  Сапқоздар  ауыл  шарұу-
ашылығында сатсыйалдық құрылыстың ірі тірегі. Сапқоз шарұуашылығы 
–  үлгілі  болұу  керек.  Сапқоз  жұмысында  кейбір  кемшіліктер  бар.  Ол 
кемшіліктерді тез жойұуымыз керек. 
Қазағыстанның қартасы

Бес томдық шығармалар жинағы
65
№ 54. Сабақ.
Қазақ  респүблійкесі.
Қазағыстан жерінің көлемі өте кең: 3 мүлійен шаршы кійлометірдей. 
Бұрын қазақ даласы патша үкіметінің отары болған. Өктəбір  төңкерісінен  
соң 1920-жылы Қазағыстан  өз алдына сатсыйалдық кеңес респүблійкесі 
болды. Кəмүнес партыйасының басшылығы арқасында Қазағыстан шарұу-
ашылық, мəденійет, сайасат жағынан көп жұмыстар істелді.
Қазағыстан жаратылыс байлығы мол. Қазағыстан кенге бай. Мұнда тас 
көмір, мұнай, темір, қорғасын, мыс, алтын, күміс көп. Көлдерде балық пен 
тұз көп. Қазағыстанда егістік жер де жеткілікті.
Қазағыстанда түрлі кəсіп бар. Қалық егін салады, мал бағады, балық ау-
лайды, мақта салады, аң аулайды. Қазағыстанда ірі өндірістер орнады. Қа-
зағыстан ірі өндірістері: Рійдір, Қарағанды, Қарсақпай, Балқаш құрылысы, 
жер мұнайы, тағысын  тағылар.
Қазағыстандағы  балықты  ірі  көлдер:  Балқаш  пен  Арал  жəне  Кəспій 
теңізі. Бұлардан жылда көп балық ауланады.
№ 55. Сабақ.
С Е Н І М   Қ А Т.
Маған  март  айына  тійесілі  жалақымды  Макар  Педоропқа  алұуға 
тапсырдым. 1934-ж. 31-март.
№1 баспақана жұмысшысы Тəжі ұлы А.
Мөр
    Тəжі ұлының қолын күуəландырамын:
Баспақана  іс басқарұушы Жақан ұлы.
І /ІV-34

Бес томдық шығармалар жинағы
66
№ 56. Сабақ.
 А Н Ы Қ Т А М А.
Мыйқайыл  Ійбаноп  «Төңкеріс»  кəперетібінде  шарұуашылық  
менгерүуші болып қызмет істеді. Айына екі жүз елүу (250) сом жалақы 
алады.  Бұл  анықтама  сақтық    кəссесіне  тапсырұу    үшін  берілді. 1934-
жылы, 25-нойабір.
Мөр
«Төңкеріс» кəперетібінің қатшысы:        
Айабек ұлы.
Напишите справку о чем нибудь. 
№ 57. Сабақ.
 Т І Л   Қ А Т (распеске)
Жер кəмесійесінің бастығы жолдас Тəжі ұлынан қалқозқа барұу үшін 
жолға он бес (15) сом абанс алдым.
М. Ійбаноп
25/ІІІ-36-жыл
Т І Л   Қ А Т (распеске)
Мен,  Кəстек  ауданы  «Талап»  қалқозының  мүшесі,  Балтабек  қызы 
Шолпан атқарұу кəмійтетінің өкілі Ійбан Белоптан қалқозымызға керекті 
отыз (30) дана ұустап жəне қалқоз тұуралы жазылған он (10) кітап алдым. 
                                                                  Ш.Балтабек қызы
1/ІХ-36-жыл 
Напишите расписку по вашему усмотрению. 

Бес томдық шығармалар жинағы
67
№ 58. Сабақ.
Штамп орны
                      КҮУƏЛІК
  «Талап»  қалқозының  мүшесі  жолдас  Жаналы  ұлы  Əбітай  Алматы 
қаласындағы  ауыл  шаруашылық  құрал  қоймасынан  егінге  керек  құрал 
(сайман) алұуға барады.
Барлық ұйымдар, мекемелер Жаналы ұлына жəрдем берүуін өтінеміз. 
Күуəлік дұрыстығына қол қойамыз, мөр басамыз.
Мөр
   Қалқоз басқармасының бастығы: Бабажан ұлы
Қатшы Мартенор
Напишите удостоверение. 
№ 59. Сабақ.
АУДАНДЫҚ АҒАРТҰУ БӨЛІМІНЕ.
     
«Көк  сұу»  мектебі  сізге 1933-34-оқұу  жылы  істелген  жұмысының 
есепті байандамасын жібереді.
   Қосымша: 20 беттік байандама.
               Мектеп бастығы:                     (қолы)
    
Напишите препроводительную бумагу.                                                                 
№ 60. Сабақ
ҚАЗАҒЫСТАН  ОҚҰУ КЕМЕСЕРІЙЕТІНЕ.
Ійбан Əндірейіптен.
 А Р Ы З.
  Қазақша жаза да, оқый да, сөйлей де білемін. Орысша орта дəрежелі 
мектепті  бітірдім,  кеңседе 7 жыл  қызмет  қылдым.  Мені  қалшылық 
орнына алұуынызды етінемін.
                                                   Ійбан Əндірейіп.
Алматы қаласы
1935-жыл. Марттың 30.

Бес томдық шығармалар жинағы
68
АУДАНДЫҚ АҒАРТҰУ БӨЛІМІНЕ.
«Талап» қалқозының мүшесі
Базарбай ұлы Салмақпайдан
 А Р Ы З.
            Балам  Əлібек  быйыл  төртінші  кіласты  бітіріп  еді.  Жасы 14-те. 
Ақсұудағы Интернат мектебінің 5-кіласына  алұуыңызды өтінемін.
                                                                                                                                      
Базарбай ұлы
1934-жылы, үйелдің 25.
Напишите заявление. 
«СТАЛІН»  ҚАЛҚОЗЫНЫҢ БАСҚАРМАСЫНА.
Темір ауданы VII-азаматы
Мұқыйт ұлы Асаннан
 А Р Ы З.
Мені  қалқозға  мүшелікке  алұуыңызды  өтінемін.  Өзім  тұуралы  мына 
мағілметтерді  білдіремін:  жасым 35-те,  қат  таныймын,  кедеймін.  Бай-
құлақтың  азғырұуымен  қалқозға  кіре  қойған  жоқ  едім.  Бірақ,  бізге 
қалқоздан пайдалысы жоқ екен. Үй ішімде 5 жан бар, оның екеуі жұмысқа 
жарайды.
                                                                                                            
Мұқыйт ұлы Асан.
1934-ж. 25-декəбір.
№ 61. Сабақ.
ШАҚЫРҰУ ҚАҒАЗ.
Н.
Лепсі  көшесі  №...  үйде  тұратын  ж.  Н.Н.....  Алматы  қаласы  бірінші 
бөлім  тергеушісі 19...ж...күні  ертеңгі  сағат 10-ға  күуə  есебінде  жауапқа 
шақырады.
                                              Бірінші бөлім тергеушісі: (Н.Н.)
Ж...........................................................ұіына
ҚАБАРЛАНДЫРҰУ.
19....ж......мартта,  кешкі  сағат 6-да,  қалалық  кəсіпшілер  кенесінің 
мəжілісіне келүуіңізді өтінеміз.    
КҮН ТƏРТІБІ:
1. Балалар панасыздығын жойұудың 10 күндігін өткізүу тұуралы.
2. Балалар панасыздығын жойұу жұмысының барысы тұуралы.
3. Түрлі мəселелер.
                                       Қатшы: Н.Н.
                                                                   

Бес томдық шығармалар жинағы
69
Напишите повестку. 
№ 62. Сабақ.
ПРОТОКОЛ №...
1935-жылы өктəбірдің 13 күні, мекеме қызметкерлерінің жалпы жый-
ылысы болды. Жыйылысқа қатынасқандар саны – 150 адам:
Жыйылыс төрағасы А. Петіроп
Қатшысы Қойшыбайұлы.
Қаралды:
Қаулы етілді:
1. Өктəбір мыйрамын 
өткізүу тұуралы
1. Мыйрамға дайарлық жасауға үш кісіден 
кəмесійе  сайлансын:  Шұура,  Ійбан,  Жамал. 
Кəмесійеге мына жұмыстар жүктелсін:
а)  Өктəбір  тойын  өткізүуге  дайындық 
жасасын. 
ə)  Мыйрамға  арнап  қабырға  гəзетінің 
нөмірін шығарсын. 
б) Мыйрамға арнап сауық кеші қойылсын.
2. Местком мыйрам өткізүуге 500 сом ақша 
шығарып, кəмесійеге жəрдемдессін.
Жыйылыс ағасы: (қолы)
Қатшысы: (қолы)

Бес томдық шығармалар жинағы
70
ҮШІНШІ 
ІІІ. Таблица спряжений 
Основа казахских глаголов – ІІ лицо ед.ч. повелительного наклонения. 
прибавление к ней 
Положительная форма
Л
 и
 ц
 о
Единственное число
Множественное число
По сингармонизму
По про-
гресс.
уподоблен.
По сингармонизму
По прогресс.
уподоблен.
Твердое
спряже-
ние
Мягкое
спряже-
ние
После 
конеч. 
корневого 
глухого
Твердое 
спряжение
Мягкое 
спряжение
После конеч. 
корневого 
глухого
Настоящее-будущее время
ІІІ{
ІІ{
І{
жаз-ады
сұра-йды
жаз-асың
сұра-йсың
жаз-амын
сұра-
ймын
бер-еді
же-йді
бер-есің
же-йсің
бер-емін
же-ймін
мн. ч.
жаз-асыңдар
жаз-асыз
жаз-асыздар
сұра-йсыз
жаз-амыз
сұра-ймыз
одинаково
бер-есіңдер
бер-есіз
бер-есіздер
же-йсіз
бер-еміз
же-йміз
с ед. ч.
Прошедшее время
ІІІ{
ІІ{
І{
жаз-ды
сұра-ды
жаз-дың
сұра-дың
жаз-дым
сұра-дым
бер-ді
же-ді
бер-дің
же-дің
бер-дім
же-дім
айт-ты
айт-тың
айт-тым
мн. ч.
жаз-дыңыз
сұра-дыңыз
жаз-дық
сұра-дық
с ед. ч.
бер-діңдер
бер-діңіз
же-діңдер
же-дің
бер-дік
же-дік 
одинаково
айт-тыңыз
айт-тыңдар
айт-тық
Повелительное наклонение
ІІ{
І{
ІІІ{
жаз
сұра
жаз-айын
сұра-йын
жаз-сын
сұра-сын
бер
же
бер-ейін
же-йін
бер-сін
же-сін
жаз-ыңыз
жаз-ыңдар
сұра-ңыз
сұра-ңдар
жаз-айық
сұра-йық
мн.
бер-іңіз
бер-іңдер
же-ңіз
же-ңдер
бер-ейік
же-йік
чис.
ед. число
как 

Бес томдық шығармалар жинағы
71
Отрицательная форма 
(отрицание –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе вставятся между основой и личн. 
приставкой)
Единственное число
Мн.число
Приставки 
причастий:
Прошедшее время
После гласных и 
звонких звуков -ған 
или -ген после глух. зв. 
-қан или -кен.
Приставки 
деепричастий:
Прошедшее время
После гласных -п 
согласных –ып.
Наст. время:
ал-атын
бер-етін
қара-йтын  
По сингармонизму
По 
прогресс.
уподоблен.
Мягкое
склонение 
Твердое
склонение
После 
конеч. 
корневого 
глухого
Настоящее-будущее время
жаз-байды
сұра-майды
жаз-байсың
сұра-майсың
жаз-баймын
сұра-маймын
бер-мейді
же-мейді
бер-мейсің
же-мейсің
бер-
меймін
же-меймін
айт-пайды
кес-пейді
айт-пайсың
кес-пейсің
айт-
паймын
кес-пеймін
мн.ч. как ед. ч.
жаз-байсыз
жаз-баймыз
Прошедшее время
жаз-бады
сұра-мады
жаз-бадың
сұра-мадың
жаз-бадым
сұра-мадым
бер-меді
же-меді
бер-медің
же-медің
бер-медім
же-медім
айт-пады
кес-педі
айт-падың
кес-педің
айт-падым
кес-педім
мн.ч. как ед. ч.
жаз-бадыңыз
жаз-бадық
Повелительное  наклонение
жаз-ба
сұра-ма
жаз-байын
сұра-майын
жаз-басын
сұра-масын
бер-ме
же-ме
бер-мейін
же-мейін
бер-месін
же-месін
айт-па
кес-пе
айт-пайын
кес-пейін
айт-пасын
кес-песін
жаз-баңыз
жаз-байын
мн.ч. как ед. ч.
БӨЛІМ. 
Приложение № 1
казахских глаголов
Все другие производные глаголы образуются из этой основы через
соответствующих приставок. 

Бес томдық шығармалар жинағы
72
Т а б 
Особое внимание обратить на 
Обычная форма
Вопросы (сұрау)
Единственное число
После 
гласных
После 
звонких
После 
глухих
После носовых: 
н, ң, м
Им.п. – атау. кім? не? (кто? 
что)
__
__
__
__
Род. п. – ілік жалғау, кімнің? 
ненің? (чей? чего?)
тың (нің) дың (дің) тың (тің) ның (нің)
Барыс жалғау. неге? 
қайда?кімге? (чему? за что? на 
что? куда? кому?)
ға (ге) 
ға (ге)
қа (ке)
қа (ге)
Вин. п. табыс жалғау кімді? 
нені?  (кого? что?)
ны (ні)
ды (ді)
ты (ті)
ды (ді)
Исх. п. шығыс жалғау қайдан? 
(откуда? из чего? от кого?)
дан (ден) дан (ден) тан (тен) нан (нен)
Мест.п. жатыс жалғау. қайда? 
қашан (где? когда?)
да (де)
да (де)
та (те)
та (те)
Т а б 
склонение местоимений мен, сен, ол, бұл, сол, өзім, өзің, өзі, 
Падежи
Личные местоимения 
Указательные местоимения
Ед. число
Мн. 
число
Ед. число
мн. число
Атау
Іл.жал.
Бар.ж.
Таб.ж.
Шығ.ж.
Жат.ж.
Мен, сен, ол
Ме-нің, се-нің, о-ның
Ма-ған, са-ған, о-ған
Ме-ні, се-ні, о-ны
Ме-нен, се-нен, о-дан
Мен-де, сен-де, он-да 
Біздің
Бізде 
Бізді 
Бізден
Бізде 
Бұл, сол, 
Бұ-ның, со-ның
Бұ-ған, со-ған
Мұ-ны, со-ны
Мұ-нан, со-нан
Мұн-да, сон-да
Бұлардың  
Бұларға 
Бұларды 
Бұлардан 
Бұларда 

Бес томдық шығармалар жинағы
73
Притяжательная форма
Единственное число
Множественное число
І лицо
ІІ лицо
ІІІ лицо
ым (м)
ың (ң)
ы (сы)
Для  образования  мн.  числа 
между  основной  и  падежным 
окончанием 
вставляются 
приставки: 
После  гласных,  полугласн. 
плавных р, л –лар (-лер)
После глухих тар (тер) 
После звонких ... дар (дер) 
Это  относится  к  обычной  и  к 
притяжательной форме.
ымның (мның)
ыңның (ңның) ының (сының)
ыма (ма)
ыңа (іңе) (ңа)
ыңа (сына)
ымды (мды)
ыңды (ңды)
ың (сың)
ытынан (тынан) ыңынан (ңнан) ынан (сынан)
ымда (мда)
ыңда (ңда)
ында (сында)
л и ц а 
Приложение № 2
приставки притяжательной формы
л и ц а 
Приложение № 3
қайсы по особому, приложенному здесь образцу
Возвратные местоимения
Вопросит. местоимения
Ед. число
Мн. число
Ед. число
Мн. число
Өзім, өзің, өзі
Өзім-нің, өзің-нің, өзі-нің
Өзім-е, өзі-ңе, өзі-не
Өзім-ді, өзің-ді, өзі-н
Өзім-нен, өзің-нен, өзі-нен
Өзі-де, өзің-де, өзім-де
Өзіміз
Өзіміздің 
Өзімізде 
Өзімізді 
Өзімізден 
Өзімізде
Қайсы
Қайсы-ның
Қайсы-ған
Қайсы-ны
Қайсы-дан
Қайсы-да
Қайсылары
Қайсылардың 
Қайсыларға 
Қайсыларды 
Қайсылардан 
Қайсыларда

Бес томдық шығармалар жинағы
74
ІІІ. Сөздік – словарь
Слова в словаре расположены в порядке казахского алфавита. В сло-
варь вошли все те слова, которые имеются в тексте, слова даны в началь-
ной форме, т.е. имена приведены в имен. падеже, глаголы во 2-лице един. 
ч. повелительного наклонения. Только те глаголы, которые в повелитель-
ной форме не переводимы на русский язык, даны в личной форме из`яви-
тельного наклонения. Для синонимов в скобках даются синонимические 
варианты.  Знак – перед  приставками  означает  предыдущий  корень  или 
основу.
А.
Абангарт – авангард.
Абанс – аванс.
Абақты – тюрьма.
Аш – открой (есік аш), голодный (аш кісі).
Ашшы – горький.
Ашыл – откройся.
Ашық – открытый, -то.
Ажырат – ликвидируй.
Адам (кісі) – человек.
Аға – старший брат.
Ағаш – дерево.
Ағартұу – просвещение (ағартұу жұмысы – работа на просв.).
Ағұс – август.
Ағылшын – Англия, англичанин.
Ағыс – течение.
Ай – луна, месяц.
Айа – жалей (мен айаймын – я жалею).
Айағы – конец (істің айағы – конец дела), нога, ножка, прит. форма – 
айақ.
Айанбай – не жалея;  безпощадно.
Айақ – нога ( оң айақ – правая нога). Чашка (ағаш айақ – деревянная 
чашка), конец.
Айақ кійім – обувь.
Айақта – докончи.
Айаз – мороз.
Айда – гони, гоняй.
Айдау – изгнание, ссылка.
Айғыр – жеребец.
Айнал – повернись, поворачивайся, кружись, вертись.

Бес томдық шығармалар жинағы
75
Айнала – кругом, вокруг.
Айқай – крик.
Айқайла – кричи.
Айран – кислое молоко.
Айт (сөйле, де) – говори, расскажи, скажи, (ол саған не айтты – что 
он тебе сказал. Мен қазақша сөйледім – я говорил по-казахски. Ол не деді 
– что он говорил, сказал)
Айып – вина.
Айыпкер – виновник, ответчик, обвиняемый.
Айыпта – обвиняй.
Айыпкер ақталды – обвиняемый оправдан, обелен. 
Айыпкер қараланды – обвиняемый обвинен.
Айырпылан – аэроплан.
Академійе – академия.
Ал – бери, возьми, получай, доставай себе. Перед (чего-нибудь).
Ала – пестрый, пегий, полосатый.
Ала кел – захвати с собой.
Алаң – площадь.
Аласа – низкий.
Алда – обманывай (сен алдайсың – ты обманываешь). Впереди (тақта 
алда тұр – доска стоит впереди).
Алда қашан – давно (ср: көптен).
Алдауыш – обманщик, обманчивый.
Алға бар – впереди. Иди вперед (от слова ал).
Алма – яблоко (Алма ал-ма – не бери отриц. форма гл. ал).
Алқа – коллегия.
Алтын – золото.
Алып бар – отнеси.
Алпыс – шестьдесят.
Алты – шесть.
Алұушы – покупатель, тот, кто берет.
Алыс – далеко (мен алыстан келдім – я издалека приехал). Поменяй, 
обменяй (кітап алысайық – поменяем книги).
Аман- (есен, сау) – здоров, -вый ( сенің жолдасың аман – твой тов. 
здоров. Есенсіз бе? – здоровый ли вы? Мынау сау мал – это здоровая ско-
тина).
Аман ба? (есен, сау ма) – здравствуй (буквально – здоров ли?).
Амандас – здороваться ( біз амандасамыз – мы здороваемся).
Амбұлаторыйа – амбулатория.
Ана (шеше, əже) – мать (ана, шеше – общее название матери, əже – в 
отношении людей в смысле «мама»).
Ана тілі – родной язык.

Бес томдық шығармалар жинағы
76
Ана – то, -т. (ана, əне) – вон.
Анкет (əнкет) – анкета.
Анықтама – справка.
Аң – зверь.
Аңшы – зверолов, охотник.
Апа – старшая сестра, мама.
Апар – отнеси, снеси туда (сокр. от слова алып бар).
Аптабоз – автобус.
Аптамабел – автомобиль.
Аптаномыйа – автономия.
Ақ – белый, теки, невинный (ақ қағаз – белая бумага; сұу ақты – вода 
потекла, бұл ақ кісі – это невинный человек).
Ақша – деньги.
Ақжал – Акжальские прииски.
Ақмақ – глупый, дурак (ақымақ кісі – глупый человек, ой ақымақ – о, 
дурак).
Ақта – бели, побели, обели. Оправдай – глагол от прилагательного ақ  
напр.: үй ақтады – побелил дом; сот ақтады – суд оправдал, т.е. обелил).
Ақтөбе – Актюбинск.
Ақыл – ум, ақылды – умный, ақылсыз – безумный.
Ар – честь, совесть. 
Ара – пила,  пчела,  расстояние;  через  (болат  ара  –  стальная  пила.
Ара ұшады – пчела летает. Арасы алыс – расстояние далеко, күн ара – через 
день).
Арал – остров. Аральское море.
Арасында – между, среди. (Оқұушылар арасында – между учеников).
Арба – телега.
Арт – зад.
Артта – сзади, позади, на зади. 
Артты – превысилось, повысилось.
Артық – свыше, излишек; лишний (жүзден артық – свыше ста. Артық 
астық – лишний хлеб, излишек хлеба).
Арзан – дешево, -ый.
Арық – худой, тощий. Арық – канал (ол арық ат – та тощая лошадь).
Арыз (мəлімдеме) – прошение, заявление.
Ас – пища. Вари, повесь (мен ас жедім – я ел пищу, я кушал. Тамақ ас 
– вари пищу, обед. Етті ағашқа ас – мясо повесь на дерево).
Асшы – повар.
Аспан (көк) – небо.
Асқана – столовая.
Аста – внизу. Асты – нижная сторона чего-нибудь.
Астана – столица.

Бес томдық шығармалар жинағы
77
Астық – хлеб в зерне, мукой. Нан –  хлеб печеный. Егін – хлеб на кор-
ню (астық науқаны – хлебоуборочная кампания. Нан жедім – хлеб ел).
Асыл – ценный, дорогой, улучшенный.
Асылдандыр – улучшай породу (скота).
Асық – торопись, спеши (мен асығамын – я тороплюсь). Игральная 
бабка (асық ойнады – в бабки играл).
Ат – лошадь-мерин. Имя, стреляй. (бұл жас ат – это молодая лошадь. 
Атың кім? – как твое имя? Əскер мылтық атты – войн выстрелил из ружья).
Ата – дед, назови, называй (қарт
 ата 
– старый дед, мынау ыстанса-
ны не деп айтады? –  как называется станция).
Атал – называйся (страд. глагол напр: Бұл қалай аталады ?– это как 
называется).
Атқар – исполняй, исправляй (работу).
Атқарұу – исполнение, исполнительный.
Ау – сеть.
Ауа – воздух.
Аудан – район.
Аудар – переведи, переверни, перелицуй.
Аула – лови (буквально – лови сеть). Двор (бала аулада – ребенок во 
дворе).
Ауқатты – зажиточный.
Аурұу – больной.
Ауыл – аул, деревня.
Ауыр – тяжелый, болей (ауыр жүк – тяжелый груз. Бала ауырады – 
ребенок болеет).
Ауыз – рот.
Аттан – выступай в поход (букв. садись на коня).
Аттаныс – поход (мəденійет аттанысы – культпоход).
Аз – мало, азады – выражается, худеет.
Азамат – гражданин, -ка.
Азат – свободный.
Азырақ – немного.
 

жүктеу/скачать 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: