2 Бес томдық шығармалар жинағы Телжан Шонан лы Оқу құралдары, оқулықтар



Pdf көрінісі
бет4/20
Дата27.01.2017
өлшемі3,61 Mb.
#2801
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20
§ 2. Жазұу. 
Жұмыс. Проспрягать во всех временах:
1. Екпінді бол.
2. Жұмысқа кешікпе. 
3. Мəшійнаны сындырма.
4. Мемлекет мүлкін бұзба.
5. Үйді таза ұста. 
6. Еденге түкірме. 
№ 23. Сабақ. 
§ 1. Оқұу. 
Демалыс күні. 
Біз бес күн жұмыс қыламыз. Алтыншы күн демаламыз. Демалыс күні 
өндіріс те жұмыс істемейді. Мекемеде қызмет болмайды. Демалыс күні ма-
газіндер ашық болады. Пошта, телегірап ашық болады, пойыз тоқтамайды. 
Демалыс  күні  біз  жұмыс  қылмаймыз,  демаламыз.  Бұл  күні  жұмыс-
шы  жұмысқа,  қызметші  қызметке,  оқұушы  оқұуға  бармайды.  Дем  алыс 
күні біз таза ауаға шығамыз, таза ауада қыдырамыз, кійноға, тійаторға ба-
рамыз. 
Прочтите этот рассказ в 1 и 2 лицах прошедшего времени. 
§ 2. Жазұу.
Жұмыс. Напишите рассказ на тему: «Менің демалыс күнім қалай 
өтеді». 
№ 24. Сабақ.
Демеу. 
1. В казакском языке нет предлогов, как в русском. Для связи слов пред-
ложении и для уточнения их значения употребляется после значащего сло-
ва  особые  частицы-словечки,  называемые  демеу.  Демеу  ставится  всегда 
после того значащего слова, к которому они относятся и пишутся отдель-
но. Большинство демеу подчиняются влиянию предыдущего слова в отно-
шении сингармонизма и прогрессивной ассимиляции. 
Если сравнить с русским языком, то демеу при переводе передают зна-
чение русских предлогов, союзов и падежей, отсутствующих в казакском 
языке. 
Русские предлоги, управляющие падежами, на казакский язык не пе-
реводятся, т.к. в каз. языке их нет. Они передаются, главным образом, ка-
закскими падежными окончаниями или посредством демеу; мысалы: мен 
базарға нанға бардым – я ходил на базар за хлебом. Мен үйден саған келдім 
– я пришел из дома к тебе. Менде жақсы кітап бар – у меня есть хорошая 
книга. Мен аттан түстім – я слез с лошади. 

Бес томдық шығармалар жинағы
42
Демеу в казакском языке всего около полутора десятка, на которых са-
мые употребительные следующие:
1. Демеу мен (после гласных, полугласных и главных т.е.), пен (после 
глухих) и бен (после звонких) передают значение русского творительно-
го падежа или соединительного союза и, легко заменимого творительным 
падежом, мысалы: əке мен бала – отец и сын (или сын с отцом); ат пен 
сыйыр – лошадь и корова или корова с лошадью; қыз бен ұл – дочь и сын 
или сын с дочерью; қаламмен жаздым – писал пером; пышақпен кестім – 
резал ножом. 
2.  Демеу  да  или  де  после  гласных,  звонких,  смотря  по  мягкости  или 
твердости предыдущего слова), та или те (после глухих передает значение 
русского разделительного союза и или связывают два простые предложе-
ния в составе сложно-сочиненных. Мысалы: Əке де, бала да үйде жоқ – И 
отца, и сына нет дома. Оқұушылар да оқытұушылар да ереуілде болды 
– И ученики и учителя были на демонстрации. Оқытұушы келді де сабақ 
басталды – пришел учитель, и начался урок. Мен оқыдым да ол тыңдады – 
я читал, и он слушал. Сен айт та, мұнда қайт – ты скажи, и вернись сюда.
3. Демеу үшін – для, ради, из-за, за; мысалы: Сен үшін мен істедім – 
Для тебя я работал или за тебя я работал. Мен сен үшін келдім – Я при-
шел ради тебя или я из-за тебя пришел. 
4.  Демеу  тұуралы  (жайында) – о,  про,  мысал:  Сіз  не  тұуралы  оқы-
дыңыз – О чем вы читали? Мен сатсыйалдық жарыс тұуралы байандама 
қылдым – Я делал доклад о социалистическом соревновании. Бұл тұуралы 
мен ештеме білмеймін – Об этом я ничего не знаю. 
5. Сайын – еже; мысал: күн сайын – ежедневно, ай сайын – ежемесяч-
но, жыл сайын – ежегодно. 
6. Ғұрлы – как, ғұрлым – чем, тем; мысал: Сен ғұрлы мен де қазақша 
білемін – Как ты, и я знаю по-казакский. Кітапты неғұрлым көп оқысаң, 
сол  ғұрлым  қазақша  тез  үйренесің – Чем  больше  будешь  читать  книгу, 
тем скорее выучишься по-казакски. 
7. Көрі – чем (при сравнении) и управляет исходным падежом, мысал: 
Сенен көрі қазақша ол тəуір біледі – Он по-казакски знает лучше, чем ты. 
8. Шейін (дейін) – до; управляет падежом направлении и цели, мысал: 
үйге шейін (дейін) – до дома; сабаққа шейін (дейін) – до урока. 
9. Соң (кейін) передают зачение русского после и управляют исходным 
падежом, мысал: Жұмыстан соң мен үйге қайтамын. Жыйылыстан кейін 
мен  саған  келемін. – После  собрания  я  приду  к  тебе.  Байандамадан  соң 
маған  сөз  беріңіз. – После  доклада  дайте  мне  слово.  Шайдан  кейін  мен 
байандама дайарлаймын. – После чая я буду готовить доклад. 
10. Демеу относится и вопросительная частица ма? ба? па?
§ 2. Оқұу. 
1. Май мыйрамы. 
Мен  төсектен  тұрдым  да  бет-қол  жұудым.  Сонан  соң  шай  іштім  де 
демоныстыратсыйаға  кеттім.  Бала  да,  үлкен  де,  еркек  те,  əйел  де,  демо-
ныстыратсыйада болды. Демоныстыратсыйаға біз қызыл тұумен бардық. 
Қайтарда  жолдасыммен  бірге  жүрдім.  Метенгіге  шейін  біз  алаңға  жый-

Бес томдық шығармалар жинағы
43
ылдық. Мүйнет сайын қалық көбейді. Қалық жайау да, атпен де, арбамен 
де, мəшійнемен де келді. Сағат 12 метенгі ашылды. Бірінші май тұуралы, 
оның маңызы тұуралы, байандамалар болды. Құттықтау сөздер болды. Əу-
елі  партыйа  кəмійтетінің  өкілі,  онан  əскердің,  кəмсамолдың,  кəсіпшілер 
одағының, атқарұу кəмійтеттің өкілдері құттықтады. Құттықтаудан кейін 
əскер парат жасады. Параттан соң біз үйге тарадық.
§ 2. Жазұу. 
Жұмыс. Напишите рассказ на тему: «Біз 1-май демоныстыратсыйасын 
қалай өткіздік?»; использовать демеу.
№ 25
§ 1. Алұушы менен сатұушы.
– Жолдас, сізге не керек, айтыңыз!
– Маған ет керек!
– Міне ет. 
– Қой еті жоқ па?
– Бізде əзір қой еті жоқ, сыйыр еті бар. 
– Қой еті кешке болады. Аласыз ба?
– Жарар, бір кійло өлшеңіз! Ет қанша тұрады?
– Бірінші сорт ет 15 сом, екінші сорт ет 12 сом тұрады. 
– Барлығы менен қанша тійісті?
– Сізден барлығы 40 сом 55 тійін тійісті. Шек жазайын ба?
– Жазыңыз. 
– Кəссі қайда? 
– Кəссі əне!
– Беріңіз.
– Ақша төледім, алған затымды беріңіз!
– Міне затыңыз. 
§ 2. Жазұу. 
Напишите рассказ на тему: «Магазінде».
№ 26. Сабақ.
Амбұлаторыйада.
Тісім ауырды да, амбұлаторыйаға бардым. Амбұлаторыйа үлкен. Онда 
бірнеше  кабійнет  бар.  Əр  кəбійнетте  есікте  жазұу  бар:  ішкі  аурұулар, 
кəбійнеті, нербі аурұу кабійнеті, тіс аурұу кабійнеті, құлақ мұрын, тамақ 
аурұу кабійнеті. 
Аурұулар əуелі тіркеушіге барады, жазылады. Тіркеуші маған картішке 
жазады. 
– Памійлійең кім? Атың, əкең аты кім?
– Пəмійлійем Қаратайып, атым Мұрат, əкем аты Сəрсен.
– Обылысың, ауданың, ауылың қайсы?

Бес томдық шығармалар жинағы
44
– Ақтөбе обылысы, Темір ауданы, № 5 ауыл.
– Қайда қызмет істейсің?
– Қалқозда қызмет істеймін. 
– Жасың нешеде?
– Жасым 35-те.
– Қай жерің ауырады?
– Тамағым ауырады. 
– Мына нөмірді жоғалтпаңыз. 
№ 27. Сабақ. 
Доқтыр мен аурұу. 
– Жолдас. Мұнда отыр! Айт, қай жерің ауырады?
– Əлім жоқ.
– Былай отыр. Ауызыңды аш, тіліңді көрсет. 
– Болды. Басың ауырмай ма?
– Басым ауырады. 
– Қалай ұйықтайсыз?
– Кейде ұйықтай алмаймын.
– Тамақты жақсы жейсіз бе? 
– Онша жақсы жемеймін.
– Басың айналмай ма? 
– Шаршағанда басым айналады.
– Тамағың ауырмай ма?
– Жоқ, ауырмайды. 
– Сен қатты шаршағансың, сенің нербің ауырады. Сен дем алұу керек. 
Кітапты көп оқыма, салқын сұуға шомыл, дене шынықтыр, жақсы тамақ 
іш, шаршама, таза ауада бол. Əзір мен саған дəрі беремін, оны күнде үш 
рет ас соңынан іш. Түсіндің бе?
– Түсіндім. Тағы келейін ба?
– Дəрі таусылған соң кел, көрін. Əзір дəрі ішіп қараңыз, бəлкім тəуір 
болар.
Қорытұу.  Глагол  ІІІ  л.  в  вопросительном  предложении  настоящем-
будущем времени употребляется без личной приставки -ды, -ді, сохраняя 
лишь соединительную начальную букву приставки – а, е, й, Мысал: Ол 
келеме? Бала оқый ма, сенің сағатың жүре ме? Басың ауыра ма?
Напишите рассказ на тему: «Мен қалай доқтырға бардым?» 
№ 28. Сабақ. 
§ 1. Порядок слов в предложении. 
Вследствие  отсутствия  согласования  определения  с  определяемым 
словом,  слабости  согласования  дополнений  с  дополняемыми  словами, 
вследствие  слабой  выраженности  управления  слов  в  предложении,  в 
прозаической речи соблюдается строгий порядок слов. Порядок слов в 

Бес томдық шығармалар жинағы
45
казакском предложении играет примерно такую же роль, как окончания 
согласуемых и управляемых слов в русском предложении. При измене-
нии  места  слова  в  предложении  изменяется  и  его  синтаксическое  зна-
чение. Мысал: Мен жақсы кітапты оқыдым – Я читал хорошую книгу. 
Мен кітапты жақсы оқыдым – Я хорошо читал книгу. Мен жаңа кітап-
ты  оқыдым – Я  читал  новую  книгу.  Мен  кітапты  жаңа  оқыдым – Я 
только что (недавно) читал книгу. Ясно, что неправильная расстановка 
слов в предложении влечет за собою изменение или искажение смысла 
речи.
1.  С к а з у е м о е  всегда находится в конце предложения: Мен байанда-
ма жасадым – Я сделал доклад. Алматы Қазағыстан астанасы - Алма-а-
та – столица Казакстана. Қар ақ – снег белый, қасқыр сұр – волк серый. 
Так как при прямом порядке слов русское сказуемое ставится обычно 
после  подлежащего  близко  к  нему,  то  при  переводе  с  казакского  на  рус-
ский, необходимо переводить сказуемое (слево, стоящее в конце предло-
жения) тут же после подлежащего, иначе перевод может получиться бес-
связным и бессмысленным; мысал: Мен жақсы сүурет көрдім – Я видел 
хорошую картину. 
2. О п р е д е л е н и е ставится всегда непосредственно перед опреде-
ляемым словом мысал: Қалқозға жақсы мəшійне келді – В колхоз прибыла 
хорошая машина. Жұмысшылар жақсы үйлерде тұрады – Рабочие живут 
в хороших домах.
Слова, стоящие в ілік жалғау, отвечают на вопрос кімнің? (чей) и слу-
жат  к  которым  оно  относится;  мысал:  Партыйаның  он  жетінші  сійезі 
1934-жылы болды – Семнадцатый с’езд партии был в 1934 году. 
3.  Пояснительное  слово  выражающее  способ  действия  и  отвечающее 
на вопросы қалай? (как) и қайтып? (каким образом) ставится непосред-
ственно перед сказуемым; мысал: Мен үйден мекемеге жайау келдім – Я 
пришел пешком  из дома в учреждение. 
4.  П о д л е ж а щ е е  не имеет своего определенного места, но оно 
всегда стоит до сказуемого. Для ясности мысли в длинном предложении 
подлежащее следует ставить ближе к сказуемому. 
5. Вышеуказанный порядок слов нарушается при подчеркивании, отно-
шением какого-нибудь слова в предложении. В таком случае, подчеркива-
емое слово ставится непосредственно перед сказуемым, мысалы: Қалқоз-
дан қалаға мен келдім – Я (я, а не кто-нибудь другой) именно приехал из 
колхоза в город. Мен қалаға қалқоздан келдім – Я приехал в город именно 
из колхоза (а не из другого места). 
6. Вопросительное слово в вопросительном предложении ставится пе-
ред сказуемым, если это слово является сказуемым, то по общему правилу 
ставится  в  конце  предложения;  мысал:  Ауданнан  бүгін  кім  келді? – Кто 
приехал сегодня из района? Сен кеше қайда болдың? – Где ты был вчера? 
Бұл кісі кім? – Кто этот человек?
§ 2. Жазұу.
Переводите письменно следующие фразы на казакский язык. 
1. Поезд приходит в 12 часов. 2. Наш колхоз выполнил план на 100%. 3. 

Бес томдық шығармалар жинағы
46
Совхозы Казакстана разводят (выращивают) породистый скот. 4. Он при-
ехал  с 54-ым  поездом. 5. Эти  ботинки  я  купил  в  магазине  (из  магазина) 
Казторга. 7. Сколько человек было вчера на собрании.
№ 29. Сабақ. 
§ 1. Асқана.
Біздің қалада асқана көп. Қалада партыйа белсенділерінің, кəперетіптің, 
енженер-теқніке қызметкерлерінің асқаналары бар. Біздің асқана Өктəбір 
көшесінде №17 үйде. Біздің асқананың үйі бес бөлме. Біреуі алдыңғы кіш-
кене бөлме. Оң жақта бір бөлмеде кійім шешеміз. Сол жақта бір кішкене 
бөлмеде асқана талон сатады жəне бүупет бар. Үлкен залда тамақ ішеміз. 
Бір үлкен бөлме көкіне: онда тамақ пісіреді, сұу қайнатады. Бір бөлмеде 
ыдыс жұуады. 
Зал  кең,  таза  жəне  жазық.  Айнала  үлкен  терезе.  Залдың  ортасында 
орын үстел. Терезе алдында үш кісілік үстелдер бар. Үстелдерде гірəпійн 
мен қайнаған сұу қойады. 
Түсте біріншіге кеспе йа борш береді. Екіншіге ботқа йа кəтлет, палау, 
йа құуырдақ, йа басқа ет тамақ береді. Үшіншіге тəтті компот йа кійсел, йа 
сүт береді. 
Кешке  шай  немесе  көпе,  немесе  кəтлет  береді.  Тамақ  күнде 7 сомға 
түседі. 
Қорытұу. Йа, немесе, не употребляются при разделительных оборотах, 
как русское или-или, то-то.
§ 2. Жазұу. 
Опишите свою столовую.
№ 30. Сабақ.
§ 1. Қат. 
Асқар! 
Қатыңды  кеше  алдым.  Денім  сау.  Мен  орталық  атқарұу  кəмійтетінде 
қызмет қыламын. Жұмыс көп. Мен екпіндімін. Жақында маған бəйге берді. 
Мұнда  тұрмыс  жақсы.  Қала  үлкен.  Қалада  бақша,  мүзей,  тыйатыр, 
радійо, кійно көп. Ауа жақсы, жаратылыс əдемі. Күнде кешке бос күні бақ-
шаға, йа тыйатырға, йа кійноға барамын, йа лексійе, байандама тыңдауға 
барамын. 
Өзің  қалай  тұрасың?  Ауданда  жұмыс  қалай  жүреді?  Аудан  шарұу-
ашылығы қалай? Мұнда қашан келесің? Тез қат жаз.
Үй ішіне сəлем айт!
Жолдасың Н.Н. 20/VI-31-ж.
§ 2. Жазұу.
Жұмыс. Напишите письмо своему товарищу. 

Бес томдық шығармалар жинағы
47
№ 31. Сабақ. 
Құлақтандырұу үлгілері. 
1. Қалық ағартұу кəмійсерійетінің дөңгелек мөрі жоғалды. 
2.  Сергей  Ійбаноуіш  Бессоныптың  кəсіпшілер  одағының  мүшелік  бе-
леті, қызмет күуəлігі, паспырты жəне басқа дəкүметтері ұрланды. Іске ас-
пасын.
3. Торы ат жоғалды. Санында «Б.С.» таңбасы бар. Тапқан адамға сүй-
інші беріледі!
Əдіріс: Алматы, Карл Маркс көшесі № 21.
 Қ а з а ғ ы с т а н   б а с п а с ы.
4
Мемлекет бəнкесіне тəжірійбелі бұғалтыр, есепші, мəшійнеші керек. 
Шарт күуəлігі бойынша. 
ҚҰЛАҚТАНДЫРҰУ
5/VIII – 1935-ж. Қалалық партыйа жанында жыйылыс болды. 
Күн тəртібі: оқұу жылына дайындық тұуралы қалалық оқұу бөлімінің 
байандамасы. 
Жыйылысқа барлық мектеп бастықтары, № № кəзеттерінің редаксійе 
уəкілдері,  қалалық  камсамолдан,  кəсіпшілер  одағының  кеңесінен 
уəкілдер шақырылады. 
Қалалық партыйа кəмійтеті.
Напишите разные об’явления.
№32. Сабақ. 
§ 1. Сатсыйалдық жарыс. 
Көрідорда мынадай құлақтандырұу тұр:
Ертең  сағат 20/1 сағат 4 1/3 қызыл  бұрышта  көлектіптің  жалпы 
жыйналысы. 
К Ү Н   Т Ə Р Т І Б І:
1. Сатсыйалдық жарыс.
2. Қаржы жыйнау. 
3. Түрлі мəселелер.
Кəлектіп мүшелер кешікпей келүуге міндетті. 
Жұмыстан соң қызыл бұрышқа жыйналдық. Төраға сайладық. 
Төраға:  Жолдастар!  Жыйылыс  ашылды  деп  санаймыз.  Күн  тəртібіне 
қандай өзгерістер бар?

Бес томдық шығармалар жинағы
48
Көпшілік: Өзгеріс жоқ.
Төраға: Күн тəртібі қабыл алынды. Бірінші мəселе тұуралы сөз ж. Пе-
тропқа беріледі. 
Петіроп: Жолдастар! Қазақ тілін үйренүу ретінен біздің кəлектіп жер-
сұу кəмесеретінің кəлектібімен жарысқа түседі. Біздің шартымыз мына-
лар:
1. Сабаққа 100% қатысамыз. 
2. Сабаққа кешікпейміз. 
3. Быйыл 800 сөз үйренеміз. 
4. Быйыл келүушілермен қазақша сөйлесеміз. 
5. Быйыл кішкене қатынас қағаздарды ауданға қазақша жазамыз.
6. Қазақша кішкене қатынас қағаздарды оқый аламыз.
7. Ай сайын жарыс нəтійжесін тексереміз.
Төраға: Байандама бойынша кім сөйлейді?
Соколоп: Бұл шартқа бір қосымша керек. Меніңше ол мынау: қабырға 
кəзетінде қазақша бұрыш ашылсын.
Біреу: Соколоп дұрыс айтады. Ұсыныс қабыл алынсын. 
Төраға: Кім Соколоп ұсынысын мақұлдайды, сол қол көтерсін. 
Соколоп  ұсынысы  бірауыздан  қабыл  алынды. (Жыйылыс  қол  шапа-
лақтайды).
Төраға: Бұл мəселе бітті. Енді екінші мəселеге көшеміз. Екінші қаржы 
жыйнау тұуралы. Бородін! Байандама үшін сізге 10 мүйнет уақыт беріледі. 
(Бородін байандама жасайды).
Байандама  бітті.  Кімде  қандай  ұсыныс  бар?  Ұсынысыңды  айт!  Бұл 
ұсынысқа  кім  қарсы?  Қарсы  жоқ.  Ұсыныс  қабыл  алынды  деп  санаймын 
(қол шапалақтау). Түрлі мəселелерде кімнің мəселесі бар? (Мəселе жоқ). 
Жыйылыс жабылды деп санаймын. 
 
§ 2. Жазұу. 
Напишите проект соцдоговора. 
№ 33. Сабақ. 
§ 1. Словопроизводство.
1. Склонение и спряжение и образование новых слов с новыми значе-
ниями происходит путем присоединения к корню различных приставок.
2. Все приставки казакского языка делятся: 1) на словообразовательные 
–  ж ұ р н а қ  и 2) словоизменительные –  ж а л ғ а у. Словообразователь-
ные приставки служат для образования новых слов с новыми значениями, 
напр: балық – рыба, балықшы – рыбак.
К словоизменительным приставкам относится все падежные и личные 
окончания слов, простой и притяжательной формы. 
3.  Порядок  частей  состава  производного  слова  можно  представить  в 
таком  виде:  корень + словообразовательная  приставка + словоизмени-
тельная приставка. Следовательно, слово пишется слитно со всеми слово-
образовательными и словоизменительными приставками, напр: балықшыға 
– рыбаку. 

Бес томдық шығармалар жинағы
49
4.  В  слове  может  быть  несколько  словообразовательных  приставок  и 
каждая из них вносит соответствующее изменение в значении слова и все 
они непременно идут со словоизменительными приставками, мысал:
айып – вина (корень),
айыпта – обвиняй,
айыпты – обвинение,
айыптаушы – обвинитель,
айыптаушылар – обвинители,
айыптаушыларым – мои обвинители,
айыптаушыларымыз – наши обвинители,
айыптаушыларымызға – нашим обвинителям, 
айып+та+у+шы+лар+ым+ыз+ға.
5. Приставка -шы означает род занятия, профессию, мысал:
қалқозшы – колхозник (от қалқоз)
жұмысшы – рабочий (от жұмыс)
мəшійнеші – машинист, -ка (от мəшійне)
жолшы – путник (от жол)
малшы – пастух (от мал)
етікші – сапожник (от етік)
қатшы – секретарь (от қат)
6. Приставка -сыз (-сіз) означает отсутствие, неимения чего-нибудь, и 
соответствует русскому «без», «не имеющий», «не», заменяемый без, мы-
сал:
баласыз – бездетный (от бала)
атсыз – безлошадный (от ат)
жарықсыз – без света (от жарық)
отсыз – без огня (от от)
айыпсыз – невинный, безвинный (от айып)
жұмыссыз – безработный (от жұмыс)
өнімсіз – непродуктивный, непроизводительный (от өнім – продукция)
7. Приставка -лы (-лі) после гласных, полугласных, плавного «р», -ды 
(-ді),  после  звонких  и  -ты (-ті)  после  глухих  означает  наоборот  присут-
ствие, обилие, обладание и то на чем ездят, мысал:
малды – имеющий много скот
балалы – многодетный
құмды дала – песчаная степь
жауынды жаз – дождливое лето
астықты аудан – хлебный район
өндірісті аудан – промышленный район
арбалы адам – человек на телеге.
§ 2. Жазұу. 
Жұмыс. 1. Образовать новые слова посредством приставок присутсвия 
и отсутствия: ат, адам, күш, жол, ақыл, жоспар, мал, тау, ағаш, екпін, 
шөп, бақша. 
2.  Образовать  новые  слова  посредством  приставки  профессий:  ат,
оқұу, оқытұу, жазұу, сатұу, сұу, телепон, темір жол, егін, қарауыл, тас, са-
ғат.

Бес томдық шығармалар жинағы
50
§ 3. Оқұу. 
Қалқоздағы кəсіптер. 
Біздің  қалқоз  егін  салады.  Бұл  егінші  қалқоз.  Бұл  астықты  қалқоз. 
Қалқозшылар  ішінде  тырактыршы,  тырмашы,  себүуші  бар.  Тырактыр-
шы  тырактырмен  жер  жыртады.  Тырмашы  тырмамен  жер  тырмалайды. 
Себүуші тұқым себеді. Қалқоз мəшійнемен де, мəшійнесіз де жұмыс істей-
ді. 
Қалқозда сауын мал жəне көлік бар. Бізде сауынсыз үй жоқ. Малсыз үй 
де жоқ. Сауыншы қатындар сыйыр сауады. Малшы мал бағады. Қалқоздың 
шебері бар. Олар: етікші, үйші, пешші, ұста. Етікші етік тігеді. Үйші үй са-
лады. Пешші пеш салады. Ұста темір соғады. Қалқоздың барлық жұмысын 
басқарма  басқарады.  Біздің  қалқоз  аты  «Талап».  Біздің  қалқоз  астықты, 
малды, ауқатты қалқоз. Бізде малсыз, сауынсыз, астықсыз үй жоқ.
№ 34. Сабақ. 
§ 1.
1.  Приставка  -шыл (-шіл)  означает  приверженность  или  склонность 
или расположение к чему-нибудь, лучшее знание чего-нибудь, мысалы:
маркісшыл – марксист
ұлтшыл – националист (от ұлт)
ұлы орысшыл – шовинист
2. Приставка -лық, -лік (после гласных, полугласных и «р») -дық, -дік 
(после звонких) и -тық, -тік (после глухих). Именным словам отвлечению 
или обобщающее придает значение, а от прилагательных образует суще-
ствительное с общим значением, мысал:
балалық – детство
сатсыйалдық – социализм
жастық – молодость
қарттық – старость
тазалық – чистота
саулық – здоровье
пішендік – сенокосное угодье 
екілік – двойка
үштік – тройка
ондық – десятка
3. Приставка -дай (-дей) после гласных -тай (-тей) после глухих озна-
чает сравнение, подобие и соответствует русскому «как» или «с», мысал:
баладай – как ребенок или с ребенка
мендей – как я или с меня
қардай ақ – белый, как снег
көмірдей қара – черный, как уголь
құстай ұшады – летит, как птица.
сондай-солдай – как тот, такой.
5. Приставка -лас (-лес) после гласных, полугласных и «р», -дас (-дес) 
после звонких и -тас (-тес) после глухих, означает совместность чего-ни-
будь, общую принадлежность, сотоварищество, мысал: 

Бес томдық шығармалар жинағы
51
жерлес – земляк
ауылдас – односельчанин
аттас – тезка
замандас – современник
жолдас – спутник, товарищ.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   20




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет