ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРЫ
 
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  
 
 
 
94
тан шығар тіректі танып,тұңғиықтан сәулелі жа-
рыққа  жол  ашты.  Сөйтіп,  қазақ  ой  танымына 
теңдесі  жоқ  ғаламат  қозғау  салып,  ұлы 
өзгерістерге  жетеледі.  Бұл  не,  жай  ғана 
кездейсоқтық  па,  болмаса  жай  ғана  уақыт 
үндестігі  ме?  Жоқ!  Мұнда  терең  тамырлы  мән 
жатыр. Өйткені қазақ қоғамының ой-санасының 
қос алыбы, қос санаткер, қоғамдық дамудың әр 
деңгейінде  өмір  сүргенмен,  үнемі  ойы  үндес, 
жүрегі 
тілдес 
келіп 
отырғаны 
талассыз 
шындық.  ХІХ  ғасырдың  соңы  ХХ  ғасырдың 
басында  қазақ  тарихында  көптеген  өзгерістер 
болған. Бұл кезеңде Ресей үкіметі жаңа рефор-
маларды  жасап,  қоныстану  саясатын  іске 
асырды. Ел билеу жүйесіне өзгерістер енгізіліп, 
ұлттық сана мен салттық жолы келісілді.  
Осындай  жан  жақты  қыспаққа  түскен  сол 
кезде  халықтың  тілін,  дінін  сақтау  үшін  қазақ 
топырағында әр түрлі ағым құбылыстар қалып-
тастырды.  
А.Байтұрсыновтың 
қоғамдық-дүниета-
нымдық  көзқарастары  белгілі  бір  дәрежеде  90 
жылдардың  басында  шыққан  басылымдар 
қатарынан орын тапқан. Және мұнда белгілі бір 
шарада  көрсетілетіндей,  өзіндік  нақтылауын 
талап  ететін,  А.Байтұрсыновтың  әлеуметтік-
дүнетанымдық  көзқарастары  негізінде  қазіргі 
кейбір қазақстандық зерттеушілердің қалыптас-
қан көзқарастары бар.  
Осылайша,  А.Байтұрсынов  материалист 
болып  табылады деген  пікір  кең  таралған. Бұл 
шындық.  Бірақ  оның  дүниетанымдық  құрылы-
мын,  саналылық  тұрғысынан  қарағанда,  сти-
хиялық материалистің көзқарасы ретінде анық-
тау  дәлірек  болып  табылады,  немесе  ол  оның 
саналылық  пен  нәтижесінен,  тіпті  таңдаудың 
кәсіби  оқытуына  негізделгеннен  гөрі,  қоршаған 
ортаға  саналы  және  зерделі  көзқарас  көрсет-
кіші болған.  
Ал  жалпы, А. Байтұрсыновтың  қоғамдық-
философиялық көзқарасының сипатталуы көрі-
нетіндей,  ол  жасаған  және  өмір  сүрген  сол 
дәуірдің  қиыншылықтары  мен  қарама-қайшы-
лығын  есепке  алмай,  оны  түсінуге  және  бара-
барлы бағалауға болмайды. Қазақ ағартушысы 
бұл  көзқарас  тұрғысынан,  ХІХ  ғғ.  және  ХХ  ғғ. 
басында қазақ даласы басынан кешірген қиын-
шылықтарын,  кем  дегенде  үш  тарихи  кезеңде-
рінің  рухани  елестері  мен  лебін,  өзінің  қоғам-
дық көзқарасында көрсеткен. 
Біріншіден,  бұл  кезеңде  ағартушылық 
процесі  капиталистік  қоғамдық  қатынастардың 
әлсіз  нысанында  өткенімен,  оның  басталғаны 
көрінеді, олар А.Байтұрсыновтан ғана емес, ал 
оның Абай Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уали-
ханов сияқты тікелей ізашарлары ағартушылық 
арқылы  қазақ  халқында  өзгерістер  мен  өрке-
ниеттілігінің  дамуына  үміт  туғызды.  Бұл  жерде 
қазақ  даласында  қоғамдық  тұрмыс  өзгерісін 
туғызған 
ағартушылық 
көзқарас,тек 
қана 
онымен  емес,  ал  сол  кезеңдегі  барлық  шоғыр 
қазақ ойшыл-зиялыларымен ойланғаны түсінді-
ріледі, олар ХІХ ғасырдың соңында өнеркәсіп кәсі-
порындарының, ұлттық буржуазия өкілдері, жұмыс-
шы  топтарының  пайда  болуы  және  дамуымен 
айқындалады  
 Байқасақ,  ағартушылық  сенімге  А.Байтұр-
сынов  кейін  де,  Қазан  төңкерісі  және  одан  кейінгі 
кеңестік  өзгерістерге  байланысты,  тіпті  радикалды 
уақыттарда  да  сенімде  болған.  Бұған  қазақ 
қайраткерінің  қазақ  тілінің  реформалануына  деген 
көбірек  көңіл  бөлуі  дәлел,  ол  морфология  мен 
дыбыстардың  дұрыс  айтылуына  қатысты  бірқатар 
реформалық іс- әрекет ұсынды. 
Екінші тарихи кезең бірінші ресейлік төңкеріс-
пен, Ресейдің мемлекеттік Думасының жұмысы тек 
оппозиционерлердің  ғана  емес,  сонымен  қатар, 
мемлекеттің  шек  жағалауындағы  тұрғындардың 
әлеуметтік  өзгерістерге  деген  үмітімен,  яғни  19ғ 
соңы  мен  20ғ  басымен  тікелей  байланысты.  Бұл 
үміт  халықтың  бұқаралық  деңгейінде  көрінген  жоқ, 
ол бәрінен бұрын ұлттық қазақ зиялыларының өкіл-
дерінің  көзқарастарынан  байқалды,  содан  кейін 
Қазақстандағы  1916  жылғы  оқиғалардан  жалғасын 
тапты. Мысалы, қазақ халқының ұлттық болашағын 
өзіндік  анықтауы  қиынға  түсті.  Егер  Ә.  Бөкейханов 
бұл  болашақты  Ресей  құрамындағы  ұлттық  авто-
номия  ретінде  көрген  болса  А.Байтұрсынов  бұл 
сұраққа  радикалды  қарады,  ол  қазақ  халқының 
жеке мемлекеттігін құру керек деп есептеді. 
А.Байтұрсыновтың  әлеуметтік  көзқараста-
рына  әсер  еткен,  айтарлықтай,  драмалық  үшінші 
кезең  қазан  революциясымен  және  одан  кейінгі 
радикалды  оқиғалармен  байланысты.  Қазақ  ағар-
тушысы  «мен  кез  келген  үкіметтің  соңынан  бара-
мын,  тек  ол  қазақ  халқының  гүлденуіне  және  ба-
қытты болуына бар үлесін қосса болды» деп айтса 
да,  Республикадағы  ағартушылықтың  болашақ 
наркомы  бола  тұра,  А.Байтұрсынов  өз  өмірінде 
бірінші  рет  Қазақстандағы  большевиктер  үкіме-
тінде жұмыс істей бастады. 
Бұл  жағдай  А.Байтұрсыновтың  кеңес  комму-
нистерінің  жоспарларына  шын  сеніп,  жаңа  өмірдің 
жүзеге асырылуына барша күшін жұмсап, қатысуы-
на дайын болғандығын білдіреді.  
Алайда  жаңа  билік  қазақ  зиялыларының 
алғашқы  толқынының  өкілдерін  алдағаны  барша-
мызға  мәлім.  А.Байтұрсыновтың  қазақ  ұлтының 
өзіндік анықталуы туралы үмітінің жүзеге асуы мүм-
кін болмады, ал А.Байтұрсыновтың өзі репрессияға 
ұшырады.  
Алайда,  ол  коммунистiк  ілімнің  дәлелденбе-
ген  қағидасына  соқыр  сеніммен  қарамады.  Ол 
кеңес марксизмімен әрдайым келісе бермейтін өзі-
нің ерекшелік қөзқарасын көрсетті. Осылай, ол тап-
тық  күрес  идеяларын  Ресейдiң  орталық  бөлігіне 
енгізумен  бірге,  шет  жағына  да  енгізуге  қарсы 
болды.  Оның  көзқарасы  бойынша  Қазақтың  жазық 
даласында  рулық  өзаракөмек,  дәстүрлi  қазақ 
қонақжайлылығы  түрінде  коммунистiк  тұрмыс  бас-
тамасы  әлдеқашаннан  бар,  сол  себептен  оның 
пікірі  бойынша  тап  ретінде  байларды  жою  орынды 
емес.  

ГУМАНИТАРНЫЕ И СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ
 
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  
 
 
 
95
 А.Байтұрсыновтың  белгіленген  рухани-
құраушыларын  жинақтап,  біздің  ойымызша, 
оның  көзқарасы  алғы  ұлттық  буржуазиялық 
өкіл  көзқарасымен  стихиялық  материализм 
көзқарасын ұстаған тұлға болып көрінеді. Бірақ, 
қазақ 
қайраткері 
ұлттық 
буржуазиялық 
әлеуметке  бағынышты  болмады  және  болуы 
мүмкін емес еді. Сонымен қатар екінші бағытта 
оның 
азаматтық-саясаттану 
позициясымен 
байланысы  маңызды  болды.  А.Байтұрсыновқа 
«философиялық  оқу»  терминінің  қатысы  бол-
мады,  немесе  ол  материя,  кеңістік,  уақыт,  тұр-
мыстық  мәселелерімен  және  т.б.  байланысты 
дүниетанымдық  сұрақтарды  өңдеумен  айна-
лыспаған. Осы сұрақтарды өңдеуде және зерт-
теуде  оның  әлеуметтік  –қоғамдық  көзқарасы, 
зиялылардың нақты өкілі азаматтық позициясы 
басты әдіспен айқындалды.  
Біздің  ойымызша  А.  Байтұрсыновтың 
позициясы  көп  жағдайда  30  жылдардағы  қазақ 
зиялыларының  жалпы  позициясының  бейнесі 
болып табылады. Кәсіби философтар болмаса 
да  олар  жалпы  әлеуметтік  идея  арнасында 
өздерін  толғандыратын  қазақ  халқының  бос-
тандық  идеясын  түпкі  әлеуметтік-философия-
лық көзқарасымен айта алды.  
Көзі  тірісінде  –  ақ  ұлт  көсемі  ретінде 
танылған  А.Байтұрсынов  болашақ  қазақ  мем-
лекетін  құру  жолында  ұлттық  мектеп,  ұлттық 
әскер құру, қазақты жерге орналастыру, сауда-
саттық пен өнеркәсіпті ұйымдастыру, жастарды 
тәрбиелеу  сияқты  сан  түрлі  мәселелермен 
айналысты.  Ол  көтерген  мәселелер  бүгіндері 
жаңа  мемелекет  құру  жолында  алдымыздан 
көлденең  шығып  отыр.  Тәуелсіздік  жолында 
атқарылып  жатқан  игі  істер  Ахмет  арманының 
жалғасы іспеттес деуге әбден болады. Бұл күн-
дері басымыздан өткеріп жатқан саяси – эконо-
микалық, әлеуметтік – құқықтық өзгерістер мен 
демократиялық  қоғам  орнату  барысындағы 
қиындықтар  мен  оларды  шешу  жолдарын  бір 
ғасырдай бұрын А.Байтұрсынов болжап, айтып 
кеткен болатын. Оның ұлт болашағы жайлы айтқан 
ойлары мен пікірлері қазіргі тәуелсіз  
Қазақстан  мемлекетінің  іргетасы,  тұғыры 
болып табылатыны сөзсіз. 
А.Байтұрсыновтың рухани мұрасында ұлттық 
төл  тарихымыздың  ең  күрделі  мәселелері,  оның 
ішінде  ұлт-азаттық  күресінің  бастауы,  мән-мағына-
сын,  түпкі  мақсатын,  өрлеу  кезеңдері  халықтың 
тарихи  арнасында  жан-жақты  зерделенген,  соны-
мен  бірге,  қазақ  халқының  отандық  атамекенінің 
қалыптасуы, осы жер шебінің бұзылмауы үшін жан 
пида  күресі  қазақ  мемлекеттігінің  іргетасының 
қалануы,  құрылымдық  нығаю  барысы,  ішкі  және 
сыртқы  саясат  өрісі,  қазақ  қауымының  әлеуметтік 
құрылымы,  жер,  шаруашылық,  рухани  болмыс 
салалары  ғылыми  негізде  ауқымды  да  терең 
қаралған.Жоғарыда 
ықшамдай 
тұжырымдаған 
және  біз  бұл  жылы  сөз  етпеген  Ахаң  еңбектеріне 
арқау  болған  тақырыптар,  сөз,  жоқ  ұлттық  төл 
тарихымыздың да күрделі мәселелері. 
Ахмет  Байтұрсыновты  күрескер  қайраткер, 
ақын,  журналист,  ғалым,  ағартушы-санаткер  еткен 
де,  біріншіден,  халқына  деген  сүйіспеншілік,  екін-
шіден,  алысты  болжаған  көрегендік.  Оның  артына 
қалдырған  бай  мұрасын  қарастырғанда,  алдына 
қойған  осы  күрескерлік  мақсатына  байланысты 
бағалау ләзім. 
 
Әдебиеттер: 
1  Антология  мировой  философии.  -  Т.4.  -  М, 
1989. 
2  Введение  в  философию:  Учебник  для 
высш.  уч.  заведений.  В  2  ч.  /  [Фролов  И.  Т.,  Араб-
Оглы  Э.  А.,  Арефьева  Г.  С.  и  др.]  2-е  изд.  –  М.: 
Республика, 2002. 
3  История  русской  философии  /  Ред.  кол.: 
Маслин М. А. и др. – М.: Республика, 2001. 
4  Байтұрсынов  А.  Ақ  жол.  Алматы:  Жалын, 
1991. 
5  Байтұрсынұлы  А.  Шығармалар  жинағы.  4 
том. Алматы: Алаш, 2006. 
 
 
УДК 101 
 
СВОБОДА, ВЛАСТЬ И СТАТУС 
 
Бондаренко 
Ю.Я. 
– 
к.филос.н., 
профессор 
кафедры 
философии 
Костанайского 
государственного университета им. А.Байтурсынова 
 
Tүйін 
Бұл  мақала  және  тұлға  қарым-қатынасының  еркіндігі  мен  статусының,  оның  бойындағы 
билігінің қиын мәселелеріне арналған.  
Аннотация 
Статья посвящена сложной проблеме взаимосвязи свободы личности, ее статуса и власти, 
которой она обладает.  
Summary 
The article is dedicated to the complex problem of individual freedom’s interconnection, its status and 
power, which it has.  
 

ГУМАНИТАРЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ҒЫЛЫМДАРЫ
 
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  
 
 
 
96
Проблема  свободы  –  одна  из  централь-
ных,  как  в  истории  философии,  так  и  в  мировой 
культуре  в  целом,  и  важнейшей  ее  составляю-
щей  является  проблема  соотношения  свободы, 
власти и статуса, неотделимая, в свою очередь, 
от  проблемы  самообладания  или  властвования 
над  самим  собой:  «Себя  сумеешь  одолеть  –  и 
покоришь тогда весь мир», как гласит восточная 
мудрость.  
Приступая  к  очередному  рассмотрению 
этой  проблемы, можно  было бы,  как  это  обычно 
и  бывает,  начать  с  сопоставительного  анализа 
различных  определений,  как  свободы,  так  и 
власти.  Но  подобное  проделывалось  много-
кратно.  Кроме  того,  серьезный  анализ  опреде-
лений и подходов, данных в различные эпохи и в 
различной  социокультурной  среде,  уже  сам  по 
себе  представляет  кропотливую  работу,  достой-
ную  монографии.  Возьмем,  к  примеру,  ставшее 
расхожим определение «свобода есть познанная 
необходимость», оказавшееся в ряде отношений 
базовым  в  словарях  и  учебниках  философии 
советского  периода.  Сегодня  любой  студент 
может скачать из Интернета остроумные рассуж-
дения  о  том,  что  не  тут-то  было:  тот  же  заклю-
ченный 
может 
сознавать 
«необходимость» 
своего  заключения,  что  отнюдь  не  сделает  его 
более свободным. Не будем останавливаться на 
том,  что  в  подобного  рода  интеллектуальных 
играх искусно смешиваются различные значения 
слова,  его  различные  оттенки.  Обратим  внима-
ние  лишь  на  то,  что  подобные  определения 
хороши сами по себе, прежде всего, для дискус-
сий  в  достаточно  подготовленной  студенческой 
аудитории,  для  оживления  собственной  фан-
тазии и мысли студента. Но в своем буквальном 
звучании и для практики современного примене-
ния  они  выглядят  примерно  так  же,  как  выгля-
дело  бы  бальное  платье  XIX  века  в  маршрутке 
или  автобусе  либо  телеграф  и  факс  там,  где 
можно воспользоваться электронной почтой. Тут 
либо следует хотя бы стремиться к максимально 
полному  погружению  в  тот  мир  аллюзий, 
созвучий,  духовной  и  материальной  культуры, 
где  родилось  это  афористично-парадоксальное 
определение  свободы,  либо,  без  обходных 
маневров,  обратиться  к  поискам  новых  форм 
одежды  собственной  мысли,  точно  так  же,  как 
мы  постоянно  ищем  новые  формы  одежды  для 
собственных  тел.  В  этом  смысле  направлению 
таких  поисков  в  свое  время  соответствовали 
такие  определения  свободы,  которые  можно 
было  встретить,  например,  в  философских  сло-
варях: «Свобода – способность человека дейст-
вовать  в  соответствии  со  своими  интересами  и 
целями,  опираясь  на  знание  объективной  необ-
ходимости».  [1,  с.595]  Оставим  для  дальнейших 
дискуссий  завершающую  часть  формулировки, 
ибо как раз наши возможности познания «объек-
тивной необходимости», да и сама эта необходи-
мость  –  предмет  очень  не  простых  размышле-
ний,  и  примем  оставшуюся  часть  данного  опре-
деления,  как  рабочую  и  обратимся  к  понятию 
власти.  В  том  же  словаре  читаем:  «Власть,  в 
общем  смысле  способность  и  возможность  осу-
ществлять свою волю, оказывать определяющее 
воздействие  на  деятельность,  поведение  людей 
с  помощью  какого-либо  средства  –  авторитета, 
права,  насилия  (экономическая,  политическая, 
государственная, семейная и др.» [1, с.85]. 
Как  видим,  понятия  в  определенном  отно-
шении  перекрещиваются,  наслаиваются  друг  на 
друга. И в самом деле, разве «способность чело-
века действовать в соответствии со своими инте-
ресами  и  целями»  не  подобна  «способности  и 
возможности  осуществлять  свою  волю»?  Но,  в 
таком  случае,  не  свидетельствует  ли  расшире-
ние  сферы  власти  и  о  расширении  сферы  сво-
боды? С другой стороны, насколько тогда может 
соответствовать истине, и при каких обстоятель-
ствах, древний афоризм о том, что «можно быть 
свободным в оковах и рабом на троне?». 
Эти  вопросы,  в  свою  очередь,  подводят 
нас  к  вопросам  о  соотношении  декларируемой, 
формальной  власти,  статуса  и  сферы  реальных 
возможностей  человека,  включая  и  диапазон 
возможностей  в  принятии  личных  решений, 
причем  таких,  которые  бы  соответствовали, 
пусть  и  субъективно  понятым,  но  собственным 
целям и интересам?  
С  одной  стороны,  размышлениями  над 
этим  пронизано  множество  историко-философ-
ских трудов, мемуаров и т.д. и т.п. Но, как пред-
ставляется,  с  другой  –  панорамного  сквозного 
исследования  этой  проблемы,  исследования, 
которое  по  своим  масштабам  было  бы  сопоста-
вимо,  скажем  с  тойнбианским  «Постижением 
истории», пока еще нет. Совершенно естествен-
но, что в небольшой статье нельзя претендовать 
даже на подобие такого исследования, но можно 
очертить  контуры  ряда  проблем  и  поставить 
либо  вспомнить  те  базовые  вопросы,  которые 
напрямую связаны с темой нашего разговора. 
Вполне  понятно,  что  и  очерченный  здесь 
круг вопросов и их последовательность и группи-
ровка  представляют  лишь  один  из  возможных 
вариантов  исследования,  оказывающегося  в 
наши дни особенно актуальным. 
Начнем  с  того,  что  участников  реальных 
исторических  процессов  на  протяжении  тысяче-
летий, прежде всего, заботили две неотделимые 
друг от друга стороны проблемы: сфера свободы 
того,  кто  наделен  властью  и  ее  предполагаемая 
либо подлинная зависимость от места индивида 
в  социуме  и,  соответственно,  на  ступенях 
социальной  иерархии,  с  другой  же  –  сфера  сво-
боды  подданных,  граждан…,  включая  и  свободу 
от  личного  произвола  вышестоящих,  обратной 
стороной  которой  может  быть  зависимость  от 
обычая, закона, установившихся на тот или иной 
момент «правил игры». 
Так  мы  подходим  к  одному  из  «краеуголь-
ных  камней»  нашей  общей  проблемы:  диалек-
тике  сочетания  различных  аспектов  свободы  и 

жүктеу/скачать 13,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: