М.Əуезовтың «Абай жолы» романындағы болмыстардың орыс

«Сорғалаған нөсердей жырын тыңда ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
113 
ƏОЖ 82:396(574) 
Р.С.Каренов  
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
 «Сорғалаған нөсердей жырын тыңда Дулаттың...» 
Мақала XIX ғасырдың  алғашқы  жартысындағы  көрнекті  ақын  Дулат  Бабатайұлының  өмірі  мен 
шығармашылық  қызметіне  арналған.  Философ-ақынның  шығармаларында  өзі  өмір  сүрген  кезеңнің 
маңызды  мəселелерін  қалай  жырлағаны  көрсетілген.  Ақынның  адамзат  өміріндегі  жəне  табиғаттағы 
болып  жататын  өзгерістерге  өз  пайымдық  сипаттамасын  беруге  ұмтылысы  баяндалған.  Парыз,  ар-
ождан, мораль жəне адамгершілік мəселелері бойынша ақынның ой-толғамдарына көңіл бөлінген. Ду-
лат Бабатайұлының көптеген қанатты сөздердің, шұрайлы өрнексөздердің, шешендік шиырларының, 
философиялық  түюлердің-толғаулардың  авторы  екендігі  айрықша  дəріптелген.  Отандық  поэзия 
тарихындағы ақын мұрасын айшықтандыратын оның өз туындыларына ғана тəн ерекше қасиет - өлең 
өлшеулерін түрлендіруі екендігі дəлелденген. Дулат жырау өз заманының үлкен ойшыл болғандығы 
пайымдалған. 
Кілтті  сөздер:  ақын,  жалпы  поэтикалык  үрдістер,  поэтикалык  əлем,  жеке  есімдер,  айшықты  ойлар, 
теңеулер, табиғат лирикасы, казақ поэзиясы, ұлылық нəрі, ұлттық қайнар көзі, ескіше оқыған, сауатты 
ақын, саяси-əлеуметтік мəселелер, қоғамдық мəселелер. 
 
Кіріспе 
Дулат  Бабатайұлы — туған  елінің  тарихи  бір  кезеңін  жырлап  өткен  қайталанбас  ақын,  хакім 
Абай өнеге алған ұстаздарының бірі де бірегейі. 
Ақын  Несіпбек  Айтұлы  «Ұлттың  ұлы  жыршысы»  атты  мақаласында: «Талантты  сыншы 
Тұрсынжан Шапай: «....Абайдан бастап жалпы поэтикалык үрдістермен қатар ақынға ерекше ықпал 
еткен оның поэтикалык əлемінде үзілмей желі тартып жататын жеке есімдер пайда болды. Абай үшін 
қазақ  топырағындағы  ең  алғаш  тұлға  даусыз — Дулат»  десе [1], халық  жазушысы  Қабдеш 
Жұмаділов: «Өз  кезінде  Дулаттың  ұлы  Абайға  ұстаз,  үлгі  болғанын,  кейін  Абай,  Мағжандар 
дамытқан  айшықты  ойлар  мен  теңеулердің  бастау  кезі  Дулатта  жатқанын  көзі  қарақты  оқырман 
жақсы  біледі», — дейді...  Академик  Қ.Жұмалиев  «Абайға  дейінгі XIX ғасырда  өмір  сүрген 
ақындардың  ішінде  поэзиямызға  жаңа  бір  түр  кіргізген  ақын — Дулат» — деп,  Дулаттың  ақындық 
талантына  аса  жоғары  баға  берген  еді.  Дулаттың  қазақ  поэзиясына  алып  келген  жаңалығы  туралы 
халық  жазушысы  М.Мағауин  де: «Ақынның  көңіл-күй,  табиғат  лирикасы  да  сол  дəуірдегі  казақ 
поэзиясы үшін жаңашыл сипатта болды» деп, Қ.Жұмалиевтің ойын нақтылай түседі. Осындай ойды 
М.Жармұхамедұлы да айтқан болатын. Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Рабиға 
Сыздықова  Дулат  жырының  табиғатына  одан  əрі  ішкерілей  кіріп: «Қазақтың  жазба  поэзиясының 
алғашқы  нышандары  Дулат  өлеңдерінен  көрінеді.  Іргетасын  қалаған  Абай  болса,  соны  қалау  кезеңі 
туғандығын, қалайша қалаудың алғашкы үлгілерін көрсеткен Дулат» деп, Дулат ақынның ұлы Абайға 
өнеге болар ой қалдырып, оның əлемдік биікке көтерілуіне алтын баспалдақ, рухани іргетас, сондай-
ақ  ұлылық  нəрінің  ұлттық  қайнар  көзі  болғандығын  дəл  басып  айтады.  Дулат  жөнінде  əдебиеттің 
білгір мамандары осындай ойға тоқтайды», — деп ерекше толғанады. 
«Дулат жырау кім?» деген сауалға ақынның өз дəуірі, яғни, оны жалғанның жарығына шығарған 
қоғамдық, тарихтық ерекше жағдайлар жауап береді. 
Бабатайұлы Дулат қазаққа «қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, қайырусыз жылқы бақтырған» Абылай 
дəурені  өткен,  отаршылардың  ортамызды  ойып  орын  алып,  төрімізге  жетіп,  төбемізден  қарай 
бастаған  аса  бір  ауыр  кезеңінде  дүниеге  келді.  Дулатты  тудырған  дəуір  оған  ел  басына  төнген 
отаршылдық  ауырлықтың  салмағы  мен  одан  келер  қауіпті,  сондай-ақ  оның  соңғы  нəтижесін  жете 
танытты. Сондықтан да Дулат — өзі жасаған заманға, отаршыл зорлығына, ол қауымға қызмет еткен 
əкімдерге,  аға  сұлтандық  билікке  түбегейлі  қарсы  шыққан,  халқының  тəуелсіздігін  көксеген  əрі 
күрескер, əрі реалист ақын. 
Зерттеушілер  Дулат  Бабатайұлының  туған  жылы 1802 жыл  деп  бірауыздан  көрсетсе,  қайтыс 
болған жылы 1871 жыл [2,3] немесе 1874 жыл [4,5] деп жазып келеді. 
«Найман»  атты  еңбекте [6] мынадай  деректер  келтірілген: «Біздің  ойымызша, 1802 жылы 
туылып, 1871 жылы  қайтыс  болды  деген  пікір  шындыққа  көбірек  жанасатын  тəрізді.  Дулаттың 

Р.С.Каренов  
114 
Вестник Карагандинского университета 
өмірбаянына  қатысты  деректерде  осы  дата  көбірек  айтылады.  Ата-тек  таралымы  Найман  тайпасы 
құрамындағы  төрт  Төлегетай  тобына  жататын  Қаракерей  ішіндегі  Сыбан  руынан  шығады.  Туып-
өскен  жері  қазіргі  Алматы  жəне  Шығыс  Қазақстан  облыстарының  түйіскен  жері  Балқаш  көлі  мен 
Аякөз маңы. Дулаттың өмірбаянына қатысты деректер осымен шектеледі». 
Бізге жеткен өлеңдерінде кездесетін кейбір деректерге қарағанда, Дулат ескіше оқыған, сауатты 
ақын  болған.  Ол  өз  өлеңдерін  кейініректе  қолжазба  кітап  етіп  тізіп  жүрген.  Шығармаларына 
қарағанда, ол молдалар арқылы сол кездегі қазақ даласына тараған діни көзқарастардың шеңберінде 
дін  туралы  біршама  түсінігі  болған.  Əсіресе  кең  тараған  Қожа  Ахмет  Йассауи  хикметтерін  құрмет 
тұтып,  одан  үлгі  алған.  Өзінің  ішкі  жан  дүниесіне  терең  үңілуі  арқылы  көпшілік  байқай  бермейтін 
адамның  жаман  қасиеттерінің  сырын  ашқан.  Сауық-сайран  өмірден  бас  тартып  өмір  сүргенде  ғана 
халықтың ішкі бірлігін күшейтіп, мықты тұлғалар шығады деп тұжырымдаған. 
Жырау өзі туған өлкеде ғана тұрып қоймай, Шығыс, Оңтүстік Қазақстан жерлерін жəне Арқаны 
түгел аралаған. Ертедегі ақындар үлгісінде тəрбиеленіп өскен. Əуелі ақын айтыс, əзіл-оспақ ретіндегі 
өлеңдер шығарып айтып жүрген. Бірақ кейін ол ел арасы, ауыл іші, жергілікті тақырыпты жырлаудан 
гөрі саяси-əлеуметтік, қоғамдық мəселелерді жырлауға ойысқан [7;444]. 
Дулат  Бабатайұлының  өлеңдерін  жазып  алып,  сақтап  келген  Шыңғыстау  ақындары.  Əсіресе 
ғылыми жұршылыққа табыс еткен халық ақыны Шəкір Əбеновтың еңбегі ерекше. 
Ескі  шежіре,  халық  əдебиетінің  білгірі  Шəкір  Əбенұлы  Дулат,  Жанақ,  Сабырбай,  Түбек, 
Байкөкше  секілді  ақындардың  мұрасын  тұңғыш  рет  қағазға  түсіріп,  бүгінгі  ұрпаққа  жеткізген [8]. 
Оның күəлігі бойынша, Дулаттың өлеңдерін Ғаббас Бəйділдаұлынан жазып алған. Ал Ғаббас кезінде 
бұл  өлең-толғауларды  əкесі  Бəйділданың  қолжазбасынан  көшірген.  Бəйділда  ақсақал (1839–1919) 
Дулатты  жақсы  білетін,  өкшелес  адам  болған.  Ол  Дулат  өлеңдерін  жазып  алып,  қолжазба  күйінде 
сақтап келген. Қазақстан Ғылым академиясының Əдебиет пен өнер институты қолжазба қорындағы 
Дулат өлеңдерінің біразы (1500 жолдай) соның сақтауы арқылы жеткен. 
Қолжазбада  Дулат  Бабатайұлы  жөнінде  мынадай  қызық  мəлімет  бар: «Дулат  Жантуғановтың 
қысқа өмірбаяны. Дулаттың руы Сыбан, одан бері келген Жарасқұл деген таптан шыққан. Бір ат, бір 
қамшыдан  басқа  мал  бітпеген  кедей  болған.  Кедей  болса  да,  атқа  мінгендер  қасына  ертіп,  атын 
«Барақтың  жаршысы»  қойған.  Дулаттан  туған  Қайрамбай  деген  кедей  адам  болды,  кəсібі  ағаштан 
қасық  жасап,  ел  аралап  балаларға  ұстататын.  Қайрамбайдың  баласы  Сейітқазы  деген  болды, 1921–
1923  жылдар  «Қосшы»  ұйымына  болыс  болып  тұрды,  оқымаған  қараңғы  адам  еді,  одан 28–29 
жылдары  байларды  кəмпескелегенде  белсенділердің  бірі  болып  жүрді, 1932 жылы  қыста  қайтыс 
болды. Одан Ұмытқұл, Рахменқұл деген екі бала қалып еді, олар 33–34 жылдары өлді, немере ағасы 
Еспол дегеннен бір бала бар, одан басқа тұқым жоқ» [9]. 
Өкінішке орай, кешегі Кеңес заманы от тілді өр ақынның асқақ рухынан қаймығып, оның отты 
жырларын  неғұрлым  алыс  лақтырып,  терең  көмуге  тырысты.  Халқын  бодандықта  ұстағысы  келген 
сол замандағы билік халықшыл ақынын ұмыттыруға күш салды. 
Əдебиетті  зерттеудегі  сыңаржақ  сынға  түрен  салған  Қазақстан  Компартиясы  Орталық 
Комитетінің  əдебиет  жəне  өнер  жөніндегі 1947 жылғы  қаулысы  Дулат  мұрасына  жағылған  қара 
бояулардың,  таңылған  теріс  пікірлердің  көсеушісі  болды.  Арада  он  екі  жыл  өткенде  əдебиет 
мəселелеріне  арналған  ғылыми  конференцияда (1959 жылы  өткен)  ұсыныс  жасалып,  Дулат  жəне 
Мұрат  шығармаларын  «мектептерде  оқыту  қажетсіз  деп  саналсын»  деген  қорытынды  шығарылды 
(«Қазақстан»  энциклопедиясы, 3-т., 295-б.).  Бұл  ақиық  ақын  шығармаларына  берілген  саяси  үкім 
болды. 
Отар елдің негізгі саяси-экономикалық шешуші тұтқаларын өз қолына жинақтаған империялық 
жүйе, патша миссионерлері, коммунистік билеушілер ұзақ уақыт бойы оның мəдениеті мен əдебиетін 
сүзгіден  өткізіп,  реттеп  отырғанын  біз  енді  біліп  жатырмыз.  Сол  себептен  ойшыл,  парасатты, 
суреткерлік үні өзгелерден ерекше ақын Дулат Бабатайұлы бір ғасырдан аса уақыт рухани тұтқында 
болып келді [10]. 
Дулат  шығармалары  беріге  дейін  (өткен  ғасырдың 80-жылдарына  дейін)  дүрбіден,  одан  қалса 
құрықтан құтылған жоқ. Мұның бəрі — тарихтың яки тағдырдың тəлкегі демеске лажың жоқ. Бірақ 
саф алтынды ешқашан тот баспайтыны анық. 
90-шы  жылдардың  басынан  тəуелсіз  қазақ  елі  тəуелсіз  ақын-жыраулырын  іздеуге  кірісті.  Көп 
жылдардағы  қысталаңнан  соң  Дулат  шығармалары  да  күзеусіз,  түзеусіз  шыға  бастады.  Ақын 
поэзиясын енді еркін талдап, тексеруге мүмкіндік туды. 

«Сорғалаған нөсердей жырын тыңда ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
115 
Бұл  арада  əдебиет  зерттеушісі  Құлмат  Өмірəлиевтің  Дулатты  қайта  тірілтудегі  жанқиярлық 
еңбегін  ұмытуға  болмайды.  Ғалым  ақын  шығармаларына  толық  текстологиялық  зерттеу  жүргізу 
арқылы  бөгде  дүниелерден  арылтып,  сұрыпталған  Дулат  Бабатайұлының  «Замана  сазы»  жинағын 
даярлап, баспаға ұсынды. Бұл кітап автор дүниеден өткеннен кейін (1991 ж.) жарық көрді. 
Соңғы  жылдары  жаңа  таным  аясында  дулаттанушы  Қайрат  Раевтың  құрастыруымен 
«Өсиетнама» («Ғылым»  баспасы, 2001) жəне  «Тұнық  тұма» («Раритет»  баспасы, 2002) жинақтары 
дүниеге келді. Əсіресе, ақын мұрасының жай-жапсарын білгісі келгендер Қ.Раев құрастырған «Дулат 
Бабатайұлы: шығарамалары мен тағылымы» деген кітапты («Раритет» баспасы, 2003) парақтауы тиіс. 
Кітаптың  бірінші  бөліміндегі  Дулат  жырау  туындыларын,  екінші  бөліміндегі  арнайы  ғылыми 
зерттеулерді  сүзіп  өткенде,  халқымыздың  көл-дария  мұрасының  тағы  да  бір  шалқар  өлкесін 
тамашалап, көп-көп тағылымға кенеліп, мақтаныш сезімге бөленесің [11]. 
«Дулаттану»  дейтін  үлкен  арнаның  қалыптасуында  басын  бəйгеге  тіге  жүріп,  еңбек  жазған 
ғалымдардың 
арасында 
филология 
ғылымдарының 
кандидаты 
Э.Пертаеваның 
«Дулат 
Бабатайұлының  ақындығы»  атты  кітабын [12] атаған  жөн.  Білімді  ғалымның  жырау 
шығармашылығына  ерекше  көңіл  бөлуінің  өзі  Дулаттың  қайталанбас  ақындығына  бас  игендігін 
дəлелдейді.  Əсіресе 1880 жылы  Мəулекей  Сейітұлының  алғы  сөзімен  Қазанда  шыққан 
«Өсиетнаманың»  Дулаттың  өлеңдері  екендігін  көрсеткен  зерттеушінің  дəйектері  нақты  əрі  дəлелді 
[12; 29,30]. 
Сонымен, қазіргі уақытта Дулат туралы ғылыми жаңа түсініктер орнығып келеді. Сөйте тұрса да 
кейбір  тілші-ғалымдар  тарихи  шындықты  бұрмалап,  ақынға  басқаша  баға  беру  талабын  сөз  қылып 
жүр [7;445]. 
Біздің  ойымызша,  Дулат  Бабатайұлының  шығармашылығына  қиянат  жасаудың  да  шегі  болуға 
тиіс. XIX ғасырдың  екінші  жартысында,  яғни 1880 жылы, «Өсиетнама»  деген  атпен  жарияланған 
кітапта кейбір полиграфиялық кемістіктердің, жеке сөздің бұрмалануы, бөгде сөздің араласуы орын 
алған.  Бірақ  жинақтың  Дулаттың  өз  атымен  шыққаны,  оның  өз  стиліндегі  туынды  екені  еш  күмəн 
тудырмайды. 
Біріншіден, «Өсиетнамаға»  енген  Дулат  өлеңдерінің  бірқатары  ақынның  көзі  тірісінде  Санкт-
Петербургте  қазақ  мəдениетінің  жанашыры  В.Радловтың  өзі  жинастырып  құрастырған  «Образцы 
народной литературы тюркских племен» (СПб., 1880) атты жинақта жарияланған. 
Екіншіден, «Өсиетнамадағы» өлеңдердің барлығы кезінде ақын аузынан ауызша да, жазбаша да 
жазылып, хатқа түскен. 
Үшіншіден,  Дулат  өлеңдері  Ш.Əбеновтың  жазып  алған  нұсқалары  бойынша  латын  жазуына, 
одан  кейін  орыс  əліпбиіне  көшірілген.  Қазір  жыраудың  көптеген  өлеңдері  ҚР  Ұлттық  ғылым 
академиясының Орталық кітапханасында сақтаулы. 
Біз  бұл  жағдайларды  ақиқат  үшін  ескертіп  отырмыз  жəне  Дулат  шығармаларын  жоққа 
шығарушылардың қайсысы үшін де айғақ жауап деп санаймыз. 
Қорыта  айтқанда, Дулат  Бабатайұлы  соңғы  жылдары  туған  халқымен  табысты. Ол  халық  жəне 
əдебиет тарихындағы өз орнын алды. Бұл қазақ халқының мақтанышы. 
Ақынның өзі туралы өлеңдері 
Дулат  Бабатайұлы — қазақ  жырын  мазмұн  мен  тақырып,  түр  мен  көркемдік  тəсілдер 
тұрғысынан жаңа сатыға көтерген кемеңгер ақын. 
Хас жырау «Тегімді менің сұрасаң...» деп басталатын өлеңінде [13; 62–65] сан қырлы алмастай 
ажарлы жырларының қасиетін ашу үшін: 
 
Тегімді менің сұрасаң, 
Қалың Найман нуынан. 
Жырымды менің сұрасаң, 
Сары алтынның буынан. 
Сырымды менің сұрасаң, 
Тұманың тұнық суынан. 
Кеудеме қайғы толған соң, 
Тұнық жырмен жуынам. 
Сорғалаған нөсердей 
Жырын тыңда Дулаттың. 

Р.С.Каренов  
116 
Вестник Карагандинского университета 
Тасқын судай ағызып, 
Шербет балдай тамызып, 
Торқалы топыр тойында, 
Топ бас қосар ойында, 
Қасқа, жайсаң алдында 
Топ жиынды Дулаттым. 
 
Айдасаң алыс жерім-ді, 
Алсаң ащы терімді, 
Өзіне-өзі сенімді, 
Тоят төс, салпы ерінді, 
Топтан торай бермейтін 
Тұлпар аттай қунақпын. 
Қайырсыз сараң малыңды, 
Еріншек есек жарыңды, 
Халыққа емес сыйымды 
Парақор баспақ биіңді, 
Ел бүлдіргіш бегіңді 
Улы тілмен улаттым. 
 
Сана беріп ойына, 
Қуат беріп бойына, 
Аққан жасы сел болған, 
Етегі толы көл болған, 
Беріш боп шері байланған, 
Ұйқы беріп қайғы алған 
Қайғылыны уаттым. 
 
Жырымды менің тыңдаған 
Сөз ұғатын соңғы адам 
Тыңдаудан əсте тынбаған. 
Гауһардай дүрге бұлдаған, 
Сарқырап аққан жылғадан 
Жыр арнасы суатпын. 
 
Шашудай болып шашылар 
Меруерттей асыл сөз деген, 
Жыршылардың шайыры 
Асыл сөзді езбеген. 
Нысананы дəл басып, 
Қалаған жерден көздеген. 
Қамқа бірдей бола ма 
Қалам мата бөзбенен. 
 
Қосылып алтын қорымас 
Мырыш пен мыс, жезбенен, 
Меруерттей сөзбен шашайын 
Бойыма біткен асылым 
Ақындық əсер қуатын, — 
 
деп  түйдек-түйдек  ой  ағымдарын  төгілдіреді.  Асыл  мен  жасықтың,  арзан  мен  қымбаттың  қадіріне 
жетіңдер дегендей ойды мегзейді. Ақын өз өлеңін нөсерге, екпінді дауылдай тұлпарға теңейді. 
Өзін таныстырған тағы бір өлеңінде («Айтпасымды айтқыздың...» [13;148–155]) жырау өзіне-өзі 
мынадай мінездеме береді: 
 

«Сорғалаған нөсердей жырын тыңда ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
117 
Менің атым — Байғыз қарт 
Көзге түсер сиқым жоқ, 
Орынсыз күлер күлкім жоқ, 
Есепсіз ұйықтар ұйқым жоқ. 
 
Көзге кораш бойым бар, 
Теңізден терең ойым бар, 
Шынардан биік санам бар, 
Атан өгіз ағызған 
Ақылдан алпыс салам бар, 
 
Қорған құрыш сөзім бар, 
Бұлттан өтіп мұнарды 
Болжайтұғын көзім бар, 
Қаралдымнан атым зор, 
Белгілі атым əлемге. 
 
Бұл  шығармадағы  «теңізден  терең  ойы,  шынардан  биік  санасы,  атан  өгіз  сыйғызған,  ақылдан 
алпыс  сабасы,  қорытқан  құрыш  сөз,  бұлттан  өтіп,  мұнарды  болжар  көз»,  т.б.  салыстыру,  эпитеттер 
шеберлік куəсі бола алады. Ақынның шынайы тұлғасы танылады. 
Дулат Бабатайұлы өзі туралы өлеңдерінде ақындық өнерді жоғары бағалайды. Бұрын жас кезінде 
адасып,  кез  келгенге  еріп,  кейде  өлеңге  өнер  ретінде  жете  маңыз  бермей,  жеңіл  қараған  кездері 
болғанын  айтып  қынжылады.  Ал  ер  жетіп,  ел  қадірін,  сөзін  түсінгеннен  бастап,  өмірінің  соңғы 
кездеріне  дейін  ел  жайын,  заман  сырын  жырлап,  жағымсыз  мінездерді  сынап,  терең  сыр  шерткенін 
ескертеді. 
Дулат  шығармаларының  ішінде  ұзақ  арнау  өлеңдер,  нақыл-өсиет  ретінде  айтылатын 
дидактикалық  термелер,  ертегі-аңыз  сюжетінде  жазылған  толғаулар,  бірнеше  мысал  сөздер  бар. 
Шығармаларының идеялық мазмұны да əр алуан. Олар негізінен қазақ қоғамындағы белгілі кезеңнің 
тарихи шындығын қамтиды. 
Ақиық  ақыннан  қалған  осы  бай  əдеби  мұраға  əділ  баға  беру  үшін  оның  өлең-толғаулары  мен 
мысал-нақылдарын негізінде төрт салаға бөлген дұрыс сияқты. 
Бірінші  топқа  жататын  толғауларында  ақын  өз  заманының  əлеуметтік  мəселелерін;  ел 
басқарудағы  əкімдікте  аға  сұлтан-төрелер  мен  би-болыстардың  озбырлық  əрекеттерін;  қазақ  елінің 
патша үкіметіне бағынуын; атамекені, жер-суынан айырылғанын қозғайды. Екіншіден, адамның жас 
кезеңдері  жөнінде  толғаған  өлеңі  жəне  кəсіп  туралы  шығарған  туындылары.  Үшіншіден,  жеке 
адамдарға  арналған  өлең-толғаулары.  Төртіншіден,  поэмалары  жəне  нақыл,  мысал  ретінде  айтқан 
шығармалары. 
Жыраудың қоғам өміріне, əлеуметтік өзгерістерге,  
патша үкіметінің отарлау саясатына арналған шығармалары 
Əлеуметтік  тақырыпты  сөз  еткенде,  елдің  азаттығын  жырлағанда  Дулат  ақынның  басты-басты 
идеясы  бірінші  салаға  кірген  шығармаларынан  айқын  көрінеді.  Жыраудың  қазақ  қоғамын  алға 
дамыту мақсатында атқарған қызметіне байланысты төмендегідей қорытындыға келуге болады. 
Біріншіден,  ол  халық  бойынан  батырлық  рухты  мақсат  етіп,  ата-баба  дəстүрін,  өлкенің  сұлу 
табиғатын,  бай  рухани  мұраны  жеткізуші  шежіреші  қарт.  Қазақ  халқының  шетел  басқыншыларына 
қарсы  күресте  көрсеткен  ерлігін,  соған  басшылық  еткен  хандары  мен  батырларын  мадақтайды.  Бұл 
саладағы  шығармаларының  көрнектісі — «Ата  қоныс  Арқадан»  атты  толғауы [13; 88–91]. 
Шығармада  жоңғарлардың  қазақты  Арқадан  қуып,  Сыр  бойына  бостырып  жібергенін,  сол 
қиындықтан  қазақ  халқы  өзінің  ерлік  күресі  нəтижесінде  ғана  құтылғанын  суреттейді.  Халықтың 
алып күшін, өз жерін, туған елін қандай жаудан да қорғай алатынын еске салады: 
Ата қоныс Арқадан 
Қалмақтың таймай іргесі, 
Сөлі кетіп қазақтың, 
Қалған кезде сіркесі 
Əбділмансұр хан болды: 

Р.С.Каренов  
118 
Вестник Карагандинского университета 
Хан болмады қазаққа, 
Ағарып атқан таң болды. 
 
[Қосылып басы қазақтың,] 
Алатаудан асырды 
Арқадан айдап калмақты. 
Бозбалаға мінгізді 
Сайгүлік пен саңлақты. 
Шабаны тұлпар жүйрік боп, 
Сайынға шауып шаңдатты. 
Шалағайы берік боп, 
Шала мерген жамбы атты. 
Сарыарқа мүлде бейіш боп, 
Елі еркін, кейіс жоқ, 
Мыңнан бірді таңдатты. 
Төрт түлікке толтырды, 
Толағай тұлдыр қыратты. 
Тандыр болған жылғадан 
Сарқырап тұрып су ақты. 
Өзен қып өрге ағызды, 
Жылжыған жылым бұлақты. 
Қураған шынар көгеріп, 
Қу тұқыл алды қуатты. 
Ақ маңдайлы арудың 
Жұпармен шашын сылатты. 
Оңы — күн, солы — ай болды, 
Қара суы — май болды. 
Бесіктен белі шықпаған 
Жасы өсіп бас болды. 
Жетім өсіп теңелді, 
Жетісіп жесір кенелді. 
Шалшық суы көл болды, 
Құрамалар ел болды. 
 
Дулаттың  «Ата  қоныс  Арқаға»  мазмұндас,  үндес  келетін  үш  өлеңдері  бар.  Олар  мыналар: 
«Ақжайлау  мен  Сандықтас» [13; 81,82], «О,  Сарыарқа,  Сарыарқа!» [13; 82,83], «Тауды  екіге 
жарасың» [13; 83,86]. 
Ақын  жырларының  жаһұты — «Ақжайлау  мен  Сандықтас» толғауы. Бұл  өлеңде  ата  қоныстың 
сұлу табиғаты əсем суреттеледі: 
 
Ақжайлау мен Сандықтас – 
Атамның қонған қонысы: 
Түн асса тұтам түгі өскен 
Басылмайтын сонысы! 
 
Аққан бұлақ сай-салаң, 
Шытырман тоғай айналаң, 
Жоның жайлау кең алаң, 
Атам қонған қең далам! 
Мендей сені қызғанар 
Бауырыңда өскен қай балаң! 
Көл қорыған қызғыштай 
Сен десе салам байбалам. 
Жайлауыңды көргенде— 
Жадыраймын, жайланам. 

«Сорғалаған нөсердей жырын тыңда ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
119 
Өксігіңді ойласам — 
Ұйқы беріп, қайғы алам. 
 
Өзінің кіндік қаны тамған Сандықтас жерін ақын өзінше қастерлейді. Бие байлап, жаз жайлап, 
ырысы  шайқалмай  жатқан  елдің  құтты  қонысы  еді  деп  ардақтайды.  Халқының  тұрмыс  тіршілігіне 
қолайлы  болғанын  айта  келіп,  сол  мекенінен  айырылып  қалғанына  қайғырады.  Туған  жер  үшін  дал 
болған адал перзенттің жан айқайы таңғажайып теңеулермен беріледі: 
 
Ой, Сандықтас, Сандықтас  
Атамның қонған жайлауы! 
Қайнардан суың қайнауы 
Шалғынға жонын көмілтіп, 
Құлынды қазақ байлауы, 
Бал татыған бағланның 
Езілтіп етін шайнауы 
Сенің арқаң емес пе 
Лықсытып малды айдауы. 
 
Мынау азған заманда 
Сөзінің кетіп байлауы, 
Келелі биде кезек жоқ, 
Қоритын болыс сайлауы. 
Қаларсың бір күн, Сандықтас, 
Құлан жортпас бел болып, 
Самалың салқын соғатын 
Сары ызғырық жел болып. 
 
Қазақ  табиғатын,  жерін  жырлағанда  Дулат  түлеп,  тебіреніп  кетеді.  Əсіресе  оны  «О,  Сарыарқа, 
Сарыарқа!» атты толғауын оқығанда байқаймыз: 
 
О, Сарыарқа, Сарыарқа! 
Самалың салқын жон едің, 
Сырдан ауып келгенде, 
Жапырылмай шалғының, 
Балауса балдыр балғының 
Тимеген ірге соны едің; 
Ойың балау шайырлы 
Толықсып толып лықсыған 
Олқы емес едің, толы едің, 
Өрісің бейбіт дер едің, 
Қонысың кең кер едің, 
Тебініңді теуіп тел өскен 
Төрт түлікті жер едің, 
Ойың көкпен ойылған, 
Қом жасап түйең тойынған, 
Жылқыңның шабы бусаған, 
Ыңыранып қой жусаған, 
Шөбіңді сенің татқан мал 
Құламасы сусаған, 
Масаты кілем жайғандай 
Қоныстың шұрай жері едің! 
Иə, туған жерге деген сезімді соншама нақты, айқын жеткізу ақындықтың үстіне, ой саралығын, 
сезім даналығын қажет етсе керек-ті. 
«Тауды  екіге  жарасың»  деп  басталатын  өлеңде  жырау  Сарыарқаның  төсінен  құлай  аққан 
Аягөздей сұлу өзенге тіл қатып сырласады. Тілсіз табиғатқа арнап сөз тастайды: 

Р.С.Каренов  
120 
Вестник Карагандинского университета 
 
Аягөз, сенің бойыңда 
Несібе, ырыс тегіс кой, 
Сай-салаң — толған жеміс қой. 
 
Қырың — малдың кіндігі, 
Ойың — өнім егіс қой. 
 
Айтуға ауыз келе ме, 
Аягөз кімнің жері еді? 
«Жер сауырын жайлауды 
Ел сауыры» дер еді. 
«Жер кімдікі?» — дегенде, 
Аға сұлтан, қазылар 
Не деп жауап береді? 
 
Сауыр жерден айырылып, 
Қазақ елі жұқарды, 
Сауыр емес, шап болды, 
Заманға сай адамы – 
Қу заманға сұм басшы 
Сорымызға тап болды. 
 
Жағаңа дуан түскен соң, 
Суыңды орыс ішкен соң, 
Аягөз, суың қағынды. 
 
Бұл  жерде  ұлы  ақын  Дулат, «адам — қоғам — табиғат»  арасындағы  ажырамас  бірлікті  бір-
бірімен шендестіре отырып, ойды шебер жеткізудің жолын орайлы келтірген. 
Екіншіден, Дулат Бабатайұлы заманның тынысын жақсы сезіне білген əрі əділ бағасын берген. 
Ол  халықтың  бірлігін  сақтап  қалудың  жолы  рухани  тұтастықта,  дəстүр  тазалығында  екендігін 
ұғынып, халықтың рухани көсемі болған. Өз жырларында, өлеңдерінде осыны қатты насихаттайды. 
Мысалы, «Тырнақтай меңі болған соң» деген толғауында [13; 98–103] ақын ел тəуелсіздігі үшін 
күресте қазақ халқының алауыз болмай, бірлігі мығым болуы шарт екенін айтады. Бұл мəселеде ол 
құмырсқаның тірлігін үлгі етеді: 
 
Сендер түгіл құмырсқа 
Ісін қойып дұрысқа, 
Илеуін сап жабылып, 
Жемін тасып сабылып, 
Бір орыннан табылып, 
Біріне бірі бағынып, 
Береке-бірлік шақырды. 
..................................... 
Жорғалап тозған бөдене — 
Бас қоспайсың үмеге, 
Бəтуа кетті аузыңнан, 
Сөзіңе адам сене ме? 
Бытырап азып-тозған ел 
Бөдене емей немене? 
 
Жəндіктің  ең  кішкенесі — құмырсқа  да  бірлесе  илеуін  салады,  тірлік  үшін  күресіп,  дамыл 
таппайды. Біз сол құмырсқа құрлы бірлік-тірлік жасауға тиіспіз деп, халық намысына тиеді [7; 447]. 
Кемеңгер  жырау «азған  елдің  ішінде  Дулат  сынды  сорлыда  ұйқы, тыныштық бола  ма?» деп  ашына 
қойған сұрақпен сөзін аяқтайды. 

«Сорғалаған нөсердей жырын тыңда ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
121 
Үшіншіден,  Дулат  Бабатайұлы — мемлекетшіл  адам.  Халықтың  бойында — мемлекетті  сүю, 
ұлтты сүю сезімдерін қалыптастыруға ұмтылған саяси күрескер тұлға. 
Өз  заманында  халықтың  ниеті  бұзылып,  беті  бері  қарамастай  болып  өзгергенін  анық  сезінген 
жырау  өзінің  уытты  жырларымен  халықты  ойлантуға  ұмтылады.  Бұл  жерде  Дулаттың  ел  басқарған 
рухани  көсемдерінің  бірі  болғандығы  көрінеді.  Төмендегі  жыр  жолдары («Асқар  таудың  сəні  жоқ» 
атты өлеңі [13; 103,104]) біздің пікірімізді дəлелдей түседі: 
 
Шешендіктің сəні жоқ — 
Сөзіне сүттей ел ұйып, 
Қолтығына ел сыйып, 
Басына бақыт қонбаса; 
 
Қайырсыз байдан пайда жоқ — 
Нашарға жəрдем бермесе, 
Кем-кетігін көрмесе, 
Көн болып қатса сіреуі, 
Екіге сатса, біреуі 
Несиенің өсімі 
Мөлшерлі жоқ кесімі 
Үзбей құйса толмаса; 
 
Сұлулықтың сəні жоқ 
Көрсеқызар күлкі ғой, 
Шаруа істемей сылап бой, 
Жол саудаға жолдаса; 
 
Би мен бектің сəні жоқ — 
Елін қорғай алмаса, 
Тура жолға салмаса, 
Ыстығына күймесе, 
Суығына тоңбаса; 
 
Батырлықтың сəні жоқ — 
Түн ұйқысын төрт бөліп, 
Елерген тұлпар ерттеліп 
Толғаулы найза қолға алып, 
Тұйғын құстай толғанып, 
Сары садақ асынып, 
Егескен жауды қашырып, 
Ұлын қорып жауынан, 
Ерулеген егер дауынан 
Тұтамдап оқ жонбаса. 
 
Ақынның  осы  көлемді  шығармасы  мазмұны  байлығымен  бірге,  қазақ  өлеңінде  өзіне  дейін 
кездесе бермеген бітімімен дара. 
Төртіншіден,  Дулат  Бабатайұлы — қазақ  халқының  болашағына  төнген  ұлттық  қауіптерді 
анықтап, содан сақ болудың жолын ұсынған стратег. 
Дулаттың  кезінде  халықты  екі  жақты  қанау  үстемдік  алды:  бір  жағынан,  патшалық  үкімет 
өктемдігі, екінші жағынан — елін сатқан шонжарлардың езгісі еді. Мұндай жағдайда халықта қандай 
береке,  күй-жай  болсын!  Жұрт  тарыққан,  аш-жалаңаш,  екіжақты  езгі,  екіжақты  қорлау,  екіжақты 
талау! Осының бəрі ұлы ақынды қатты ойландырды. Ол: 
Балаусалы, балғынды 
Баяғыдай салаң жоқ; 
Кең қоныс, еркін өрісті 
Баяғыдай далаң жоқ; 

Р.С.Каренов  
122 
Вестник Карагандинского университета 
 
Қорғалап өскен қояндай — 
Еркімен өскен ерленіп 
Ер жүректі балаң жоқ; 
Боран соққан қой болдың, 
Жел жағыңда панаң жоқ, — 
 
деп еңіреді («Ал қарағай сұлу сындардай» [13; 112–114]). 
Өзі айтқандай, елді алауыздық жайлап кеткен. Жұрт бір-біріне сенуден қалған. Неге? Өйткені ел 
басқарушыларда  əділдік  жоқ.  Олар  ұры  мен  қарыны,  сұм  мен  сұмырайды,  алдамшы  мен  арамды 
жақтайды. 
Мысалы,  жырау  «Атаны  бала  алдады»  деп  басталатын  өлеңінде [13; 108–109] бұрынғы  заман 
өтіп кетті дей келе, өз заманының қайшылықтарын былай суреттейді: 
 
Қой зор болып түйеден, 
Құлын зор боп биеден, 
Сөз оралмай жүйеден, 
Бұзақы би боп тізілді. 
 
Лашын өрлеп ұша алмай, 
Ер майданға түсе алмай, 
Үлкеннің тілін кіші алмай, 
Елдегі жақсы бұзылды. 
 
Мəстек озып бəйге алды, 
Тайынша бұл боп, тай қалды, 
Бағасыз қыран жай қалды, 
Достықтың қылы үзілді. 
 
Ителгі туып сұңқардан, 
Жабы туып тұлпардан, 
Топтан торай бермейтін, 
Түн асқан сайын өрлейтін 
Төрт аяқтан ақсады 
Томаға көзді боз тарлан. 
 
Бұл шығармасында ақын қайырымсыз билер мен қатал аға сұлтандардың қаһарынан қаймыққан 
бұқара көпшілікті көлді қорып шырылдаған қызғышқа теңейді. Осылардың барлығынан: 
 
Елім дер ер қалмады, 
Артына қарар бұрылып; 
Тырнадан би сайладың 
Ашпассың, елім, көзіңді, — 
деген ащы қорытынды шығарады. 
Сонымен,  Дулат  өмірде  болып  жатқан  өзгерістерге  сескене  қарайды.  Заман  азды  деп  түйеді. 
Азғындық  белгілерін  өмірдің  барлық  саласынан  көреді.  Əкім,  молда,  ишан,  бай-мырза  бəрі  азды, 
тозды, бұзылды, зұлымдық үстем болды дейді ол «Ал қарағай сұлу сындардай» деген толғауында: 
 
Осындай заман кез болды 
Ер дегенің ез болды, 
Қамқа, торғын бөз болды, 
Саф алтының жез болды, 
Арындаған тұлпарың 
Азғындап шабан, шалаң боп. 
 

«Сорғалаған нөсердей жырын тыңда ... 
Серия «Филология». № 2(62)/2011 
123 
Мұндай  бұзылған  дүниені  өзгертпей  болмайды  деген  қорытынды  жасайды.  Бірақ  сол 
қиындықтан құтқарар жолды таба алмайды. Анық нысана көздеп пайдалы ойлар ұсына алмайды. 
Ақын XIX ғасырдың 40–50-жылдарында өндіре жазды. Бұл — Ресей патшалығының қазақ жерін 
отарлау  саясатының  барлық  салада  бел  алған  кез  еді.  Осы  уақытта  Дулаттың  өзі  ашық  айтқандай, 
«Сөзім бар да, көзім жоқ!» деп, ащы шындықтың уын ұрттаған ұлағатты тұлғалар легі пайда болды 
[14]. 
Жырау  халықтың  жүрекжарды  ақиқат  сырын  айту  үшін  туған  даралардың  ғұмырын 
жалғастырды. «Сөзім бар да, көзім жоқ» атты тамаша толғауында [13;104–105]: 
 
Мөңіреп жұртқа ой қайтты 
Бұзауы өлген сиырдай. 
Лəпсі — төбет қабаған: 
Жемтік көрсе тұра ма 
Ырылдап танау жиырмай, 
Өзімнен өзім қызғанып, 
Азын-аулақ жиғаным 
Өзіме де бұйырмай. 
 
Күнəм — жойқын, тəубем — аз, 
Тіршіліктен не таптым? 
Дүние — жемтік, мен — төбет, 
Соны бақпай, не бақтым? 
Ырылдасып əркіммен, 
Не қапқыздым, не қаптым..., — 
деп  күңіренді.  Қандай  жанға  жақын,  жүрекке  жылы  шумақтар!  Сом  алтын,  сарапталған  сара  ой. 
Қазақтың төл тағдыры, төл сөзі. 
Біздің  қорыта  келе  айтармыз,  Дулат  Бабатайұлы XIX ғасырдың  екінші  жартысындағы  қазақ 
əдебиетіне ірі үлес қосқан, аса көрнекті тұлғалардың бірі болды. Өз заманасының келелі мəселелерін 
көтеріп, олардың шешімін іздеді. Жаңа жағдайдағы қазақ қоғамында бой көрсете бастаған көлеңкелі 
көріністерді  дəл танып, қатты сынға  алды. Сөйтіп, «Дулат шығармаларының күшті  жақтары неде?» 
деген сұраққа жауап іздесек, ең алдымен, қарт жыраудың замана өзгерісін жіті танып, сол кездегі ел 
басына  түскен  ауыртпалықты  қатты  сезінгенін,  халқына  қабырғасы  қайысып,  егіле  мұң  шерткенін, 
шығар  жол  таба  алмай  торыққанын;  екіншіден,  ақынның  асқан  шеберлігін,  оның  өлең-жырларында 
көркем теңеулер, əсем тіркестер, айшықты сөздер көп ұшырасатынын баса айтқан болар едік. 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Айтұлы Н. Ұлттың ұлы жыршысы // Егемен Қазақстан. — 2003. — 3 қырк. — 3-б. 
2  Екімыңжылдық дала жыры / Бас ред. Ə.Нысанбаев. — Алматы: Қаз. энцикл. Бас ред., 2000. — 752-б. 
3  Жеті ғасыр жырлайды: Екі томдық. 1-т. — Алматы: Жазушы, 2004. — 400-б. 
4  Зар заман: Жыр-толғаулар / Құраст. С.Дəуітов. — Алматы: Жалын, 1993. — 176-б. 
5  Абай. Энциклопедия / Бас ред. Р.Н.Нұрғалиев. — Алматы: Қазақ энцикл. Бас ред.; Атамұра, 1995. — 720-б. 
6  Қазақ ру-тайпаларының тарихы. Найман. Х-т. 2-кіт. — Алматы: «Алаш» тарихи-зерттеу орталығы, 2008. — 92-б. 
7  Сүйіншəлиев Х. Қазақ əдебиетінің тарихы: Оқулық. — Алматы: Санат, 1997. — 928-б. 
8  Əбенов Ш. Дастандар. — Алматы: Жазушы, 1991. — 5-б. 
9  Дүйсенбаев Ы. Ғасырлар сыры. (Қазақ əдебиеті тарихынан очерктер). — Алматы: Жазушы, 1970. — 30-б. 
10  Жалалова Ə., Табей К. Дүбірлеп қайта туды Дулат ақын // Қазақ əдебиеті. — 1993. — 1 қаңт. — 7-б. 
11  Елеукенов Ш. Дулат пен Махамбет // Егемен Қазақстан. — 2003. — 28 тамыз. — 4-б. 
12  Пертаева Э. Дулат Бабатайұлының ақындығы. — Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 2000. — 131-б. 
13  Бабатайұлы Д. Замана сазы: Өлеңдер мен дастандар / Құраст., басп. əзірл. Қ.Өмірəлиев. — Алматы: Жазушы, 1991. 
— 160-б. 
14  Егеубай А. Ақылдың ақсарайы // Қазақ əдебиеті. — 2003. — 5 қырк. — 4, 5-б. 
 
 
 

Р.С.Каренов  
124 
Вестник Карагандинского университета 
Р.С.Каренов  

жүктеу/скачать 2,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: