№2(74)/2014 Серия филология
жүктеу/скачать 3,8 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қ А Р А Ғ А Н Д Ы У Н И В Е Р С И Т Е Т I Н I Ң ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ К А Р А Г А Н Д И Н С К О Г О
- У Н И В Е Р С И Т Е Т А ISSN 0142-0843 ФИЛОЛОГИЯ сериясы № 2(74)/2014
- Кубеев Е.К., д-р юрид. наук, профессор
- М А З М Ұ Н Ы С О Д Е Р Ж А Н И Е ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ
- ƏДЕБИЕТТАНУ ЖƏНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА
- ЖУРНАЛИСТИКА МƏСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ЖУРНАЛИСТИКИ
- ХРОНИКА ХРОНИКА
- ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ
- Көркем мəтіндегі метафораның стильдік қызметі
| Қ А Р А Ғ А Н Д Ы У Н И В Е Р С И Т Е Т I Н I Ң ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ К А Р А Г А Н Д И Н С К О Г О У Н И В Е Р С И Т Е Т А ISSN 0142-0843 ФИЛОЛОГИЯ сериясы № 2(74)/2014 Серия ФИЛОЛОГИЯ Сəуір–мамыр–маусым 30 маусым 2014 ж. 1996 жылдан бастап шығады Жылына 4 рет шығады Апрель–май–июнь 30 июня 2014 г. Издается с 1996 года Выходит 4 раза в год Карагандинский государственный университет имени академика Е.А.Букетова Бас редакторы — Главный редактор Кубеев Е.К., д-р юрид. наук, профессор Зам. главного редактора Х.Б.Омаров, д-р техн. наук Ответственный секретарь Г.Ю.Аманбаева, д-р филол. наук Редакция алқасы — Редакционная коллегия М.И.Абдуов, редактор д-р филол. наук; Г.Ю.Аманбаева, д-р филол. наук; З.Т.Жумагали, д-р филол. наук; Ж.А.Жакупов, д-р филол. наук; Ш.М.Мажитаева, д-р филол. наук; Т.Т.Савченко, д-р филол. наук; Ж.Н.Жунусова, д-р филол. наук; Н.И.Букетова, д-р филол. наук; А.С.Адилова, д-р филол. наук; Б.Шалабай, д-р филол. наук; М.К.Исаев, д-р филол. наук; Н.Ж.Шаймерденова, д-р филол. наук; С.А.Матяш, д-р филол. наук (Россия); М.Д.Джусупов, д-р филол. наук (Узбекистан); У.М.Бахтикиреева, д-р филол. наук (Россия); Т.В.Белошапкова, д-р филол. наук (Россия); К.Жанбозулы, д-р филол. наук (КНР); Ж.Д.Рапишева, отв. секретарь
канд. филол. наук
Тел.: 77-03-69 (внутр. 1026); факс: (7212) 77-03-84. E-mail: vestnick_kargu@ksu.kz Сайт: vestnik.ksu.kz
Редакторы Ж.Т.Нұрмұханова Техн. редактор А.М.Будник Издательство Карагандинского государственного университета им. Е.А.Букетова 100012, г. Караганда, ул. Гоголя, 38, тел.: (7212) 51-38-20 e-mail: izd_kargu@mail.ru
Басуға 29.06.2014 ж. қол қойылды. Пiшiмi 60 84 1/8. Офсеттік қағазы. Көлемi 21,8 б.т. Таралымы 300 дана. Бағасы келiсiм бойынша. Тапсырыс № 72.
Подписано в печать 29.06.2014 г. Формат 60 84 1/8. Бумага офсетная. Объем 21,8 п.л. Тираж 300 экз. Цена договорная. Заказ № 72.
Отпечатано в типографии издательства КарГУ им. Е.А.Букетова © Карагандинский государственный университет, 2014 Зарегистрирован Министерством культуры и информации Республики Казахстан. Регистрационное свидетельство № 13109–Ж от 23.10.2012 г.
2 Вестник Карагандинского университета М А З М Ұ Н Ы С О Д Е Р Ж А Н И Е ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ Мажитаева Ш., Нығметова Н., Хамзина Г., Бодық Г. Көркем мəтіндегі метафораның стильдік қызметі ................................................. 4
Бодык Г. Стилистическая функция метафоры в художественном тексте .................................... 4
өмірінің тарихи, мəдени жəне ақпараттық коды ..................................................................... 12
Адилова А.С., Бейсен Ф. Годонимы — исто- рический, культурный и информационный код жизни народа ................................................ 12
Сөзжасам саласындағы туынды сөз бен туынды түбір мəселелері ........ 18
и производных корней в системе словообра- зования ................................................................. 18
Көне
ескерткіштердегі септік
жалғауларының қазіргі түркі тілдеріндегі сипаты ....................... 23
ристика падежных окончаний древне-
тюркских памятников в современных тюрк- ских языках .......................................................... 23
Қазіргі қазақ тіліндегі кірме терминдер жайында ............................................................... 30
Rapisheva Zh.D., Tazhikeyeva A., Seidahmetova Z.K. About the borrowed terms in modern Kazakh language ................................................................ 30
ономастикалық кеңістігіндегі бейресми кісі есімдерінің орны ................................................. 35
неофициальных имен в ономастическом про- странстве казахского языка ................................ 35
сы тілінің көркемдігі .......................................... 41
Художественность лирики Толегена Айбергенова ........................................ 41
Қадырова Л.Б. Тіл- дің шығуы туралы теориялар ............................ 47
Кадырова Л.Б. Тео- рии о возникновении языка ................................ 47
лілік/белгісіздік мəселесі ................................... 53
сти/неопределенности в тюркском языкозна- нии ........................................................................ 53
жасамның лексика-семантикалық тəсілдер арқылы жасалуы ................................................. 58
Сапарова К.О. Образование подражательных слов лексико-семантическим способом слово- образования .......................................................... 58
ФОЛЬКЛОРТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И ФОЛЬКЛОРИСТИКА Каренов Р.С. ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары ұлы өкілдері бірінің ғылыми жəне ағартушылық қызметі (Халел Досмұхамедов- тың қайтыс болғанына 75 жыл толуына орай) . 66
деятельность одного из великих представите- лей казахской интеллигенции начала ХХ века (к 75-летию со дня смерти Халела Досмуха- медова) ................................................................. 66
мұрасы ................................................................. 78
78 Каренов Р.С. Түркі филологиясының атасы Махмұт Қашқари жəне оның дүниеде теңдесі жоқ «Диуани лұғат ат-түрк» атты мұрасы ....... 86
Каренов Р.С. Слово об основоположнике тюркской филологии Махмуте Кашкари и о его непревзойденном произведении «Диуани лугат ат-турк» ...................................................... 86
Сəбит
Дөнентайұлының саяси-əлеуметтік лирикасы . 105
политическая лирика Сабита Донентайулы ...... 105
Қаусылқан Қозыбайұлының жасампаздық шеберлігіндегі салалас ұқсастықтар туралы .... 111
терстве китайского писателя Лау Шы и Кау- сылхана Козыбайулы .......................................... 111 Содержание Серия «Филология». № 2(74)/2014 3
тұрғыдан зерттеу ................................................ 115
interdisciplinary approach ..................................... 115 Матейко Л., Цингерова Н. Словакиядағы Ресей бейнесі: таптауырын жəне БАҚ-тағы қазіргі саяси метафора....................................... 123
Словакии: стереотипы и современная полити- ческая метафора в СМИ ...................................... 123 Рүстемова Ж.А., Шəкірова Қ.М. Драмалық шығармалардағы мінез мəселесінің зерттелуі . 128
ние проблемы характера в драматических произведениях ..................................................... 128
адресаттың циклқұрушы қызметі ...................... 134
адресата в поэзии М.Цветаевой ......................... 134 Кенжебекова Ж.А. Мəди Бəпиұлының мəдени мұрасы жəне азаматтық ұстанымы ................... 140
культурное наследие Мади Бапиулы ................. 140 Əбдуова Н.М. Өлең-шежіренің өзекті қырлары 143 Абдуова Н.М. Актуальные вопросы стихо- творных произведений шежире ......................... 143 Харитонова Л.М.
Поэтикалық Қарағанды портретінің кейбір қырлары .............................. 152
рету поэтической Караганды .............................. 152
Телеэфирде хабар жүргізудің ерек- шелігі ................................................................... 159
ва Т.Л. Специфика выступления в телевизи- онном эфире ......................................................... 159 СЫН КРИТИКА Əбдуов М.І., Қазбеков Т.Б. Елім, жерім деп өмір сүрген нар тұлғаға арналған құнды зерттеу ................................................................. 164
вание, посвященное выдающемуся государст- венному деятелю, посвятившему свою жизнь территориальному единству Казахстана ........... 164
шеберлік» атты республикалық ғылыми- тəжірибелік конференция туралы хабар ........... 171
канской научно-практической конференции «Сөз жəне шеберлік» .......................................... 171 АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР ............. 174
СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ ................................ 174
4 Вестник Карагандинского университета ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ ƏОЖ 81’
Ш.Мажитаева 1 , Н.Нығметова 2 , Г.Хамзина 3 , Г.Бодық 1
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті; 2 Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті; 3 М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Петропавл (E-mail: s_mazhit@mail.ru) Көркем мəтіндегі метафораның стильдік қызметі Мақала көркем əдебиетте, оның ішінде прозалық шығармаларда актив қолданылатын троптардың бірі — метафораның стильдік қызметін қарастыруға арналды. Авторлар метафораның жасалу жолдарына, түрлеріне жан-жақты тоқталды. Тіл білімінде жəне əдебиеттануда метафораға берілген анықтамалар келтірілді. Көркем мəтіннен жиналған метафоралық қолданыстар жүйеленіп талданды. Бұл мысалдар арқылы метафораның көркем шығарма тілінде маңызды стильдік қызметімен қатар ана тіліміздің баюына, толысуына өз үлесін қосатыны анықталды.
ауыспалы мағына, авторлық метафора, танымдық метафора.
Халық тілі тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін білдіретін, бейнелі ойды бедерлеп жеткізетін өрнекті сөз орамдарына аса бай. «Сөздің, немесе тілдің, көркемдігі» дегенде, ең алдымен, оның əсерлілігін ұғамыз. Əсерлі сөйлеу, яғни көркем тілмен сөйлеу, өз ойын өзгеге шама-шарқынша айқын түсіндіру — тек өнер адамдарына ғана емес, мəдениеттімін деген бар қауымға міндет əрі қажет. Суретті бейнелі, көркем ойлау арқылы бір нəрсенің тікелей өзін емес оған ұқсас өзге затқа не құбылысқа балап, мағынасын, мазмұнын тереңдете, əсерін күшейту дейтін болсақ, онда бұл көркемдеу құралы болған метафораны əр түрлі етіп қиыстыру шығармада үлкен шеберлікті талап етеді. Троптардың ішінде көркем əдебиетте, оның ішінде прозалық шығармаларда актив қолданылатыны метафора. Метафоралық қолданыстардың өнімділігін аталған жазушылардың повестерінен де көре аламыз. Метафора жасау көптеген семантикалық процестердің нəтижесінде туады. Айталық, ол, ең алдымен, жаңа ұғымды жасаудағы троптың бір түрі; екіншіден, полисемия тудыру құралы; үшіншіден, метафора эмоционалды-экспрессивті лексика жасауға белсенді түрде қатысады; төртіншіден, синоним жасауда метафораның өзіндік орны бар; бесіншіден, метафора тілдің терминологиялық өрісінің кеңеюіне де ықпал жасайды; алтыншыдан, жаңа мағыналық тіркестердің дүниеге келуіне əсер етеді. Қ.Жұмалиев өзінің еңбегінде: «Метафора — тіл табиғатында терең тамыр жайған сөйлеу өнеріміздің барлық саласынан бой көрсететін жалпы тілдік категория, сөзді астарлай қолдану» десе [1; 2], академик З.Қабдолов: «...метафора (гр. metaphora — көшіру) — сөз мəнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау, сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, əсерін күшейту», — дейді [2; 201]. «Əдебиеттану терминдер сөздігінде»: «Метафора, ауыстыру (гр. сөзі — ауыстырып қою), екі нəрсені, құбылысты салыстыру жəне жанастырып-жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін сөз немесе сөз тіркесі. Мысалы, Абай өлеңдерінде кездесетін жастықтың оты, жүректің көзі,
Көркем мəтіндегі метафораның стильдік қызметі Серия «Филология». № 2(74)/2014 5
тілінде кездесетін қарапайым түрлері: іші күйіп, бойы мұздап, орақ ауызды, от тілді деген секілді болып келеді. Метафораның кейбір түрлері теңеуге жақын, мысалы, тас жүрек, ақ көңіл. Бірақ метафорада теңеудегідей екі нəрсені теңеп салыстырудан гөрі, олардың арасындағы ұқсастық жақындықты, сезім-əсер жалғастығын тірек ету басым болады. Көбінесе сондай екі нəрсенің бірі айтылып, екіншісін емеурін жасап, сездіреді [3; 227] деп түсініктеме берілген. Қазақ тіл білімінде метафораны көркемдік тəсіл ретінде таныған жəне алғаш рет тұжырым жасаған А.Байтұрсынов. Тілдік қолданыста сөз метафоралармен түрленеді, ажарланады жəне бейнелі құралға айналады. Бұны метафораға берілген анықтамалар мен теориялық пікірлер дəлелдейді. Лингвистикалық сөздіктерде метафораға берілген түсініктерге тоқталатын болсақ, «Тіл білімі сөздігінде»: «Метафора (гр. Metaphora — ауыстыру) — троптың бір түрі, ұқсастық, сəйкестік жəне т.б. негізінде сөздер мен сөз орамдарының ауыспалы мағынада қолданылуы» деп беріледі, ал метафоралану былайша түсіндіріледі: ауыспалы мағынаның пайда болуы мен оның экспрессивті қасиеттерінің күшеюі нəтижесінде сөздің мағыналық аумағының кеңеюі» [4]. Қазақ тіл білімі ғылымында да көркем əдебиеттің тілі мен стилін, сөз зергерлерінің шеберлігі сөз болғанда метафораға соқпай кетпейді, көптеген ақын-жазушының шығармашылық мəнерін сөз еткенде, метафораның түрлі тілдік қызметіндегі қасиеті мен ерекшеліктерін талдайды. «Лингвистикалық түсіндірме сөздікте» метафораға былайша анықтама беріледі: «Метафора (гр. Metaphora — ауыстыру) — троп немесе сөйлеу механизмі. Метафора — сөздің басқа мағынада қолданылуы. Риторика мен лексикологияда метафора номинациялық құрал ретінде қарастырылады» [5]. Сонымен қазақ тіл білімінде метафораға А.Байтұрсынов, М.Балақаев, Б.Хасанов, Ə.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлдарының анықтамалары бар. М.Балақаев «Метафора деп заттардың, құбылыстардың ішкі-сыртқы ұқсастығына қарай ауыс мағынада жұмсалуын айтамыз» [6] деп анықтама береді. Профессор Б.Хасанов «Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы» атты еңбегінде тілдік метафораларды арнайы қарастырып, тура мағынадан ауыспалы мағынаның туындауы көбінесе метафораның негізінде пайда болатынын айтады [7]. Ғалым қазақ тіліндегі метафоралардың лексикалық жəне грамматикалық басты ерекшеліктерін өзінің теориялық еңбегінде айқындады. «Метафоралы сөз саптауда таныс емес зат пен құбылыс міндетті түрде жақсы таныс нəрсемен салыстырылады» [7; 18]. «Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады» [8]. Қазір тіл білімінде метафораның адамның ойлау үрдісін қалыптастырушылық қасиетін ескере отырып, оны басқа қырынан қарастырады. Когнитивистикамен айналысушы ғалымдар осы тақырыпқа қызығушылықтарын білдіреді. Метафора ұғымдарды қалыптастырып, дайын таңбалар арқылы оларды атайды. Мəселен, Б.Қасым өз еңбегінде когнитивтік феномен ретінде танылған метафораның аталым жасаудағы маңызына тоқталады: «Метафора — тілде əмбебап құбылыс. Оның əмбебаптығы тілдің құрылымында жəне қызметінде көрінеді. Ол тілдің түрлі аспектісі мен қолданыстық қызметін қамтиды». Б.Қасым метафораның тілдік сипаты туралы «Тілдік метафорлар — туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттеніп, соның нəтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы. Метафора аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру қызметіне көшеді» [9], — дейді. Метафора заттар мен құбылыстардың белгілерінің ассоциациялануы, байланысуы арқылы жасалады, ойды дамытады. Əр түрлі салыстырулар шығарма тіліне көркемдік береді. Метафора сөздердің мағына ауыстырып жұмсауы. Метафораны тілдік қолдану сипатына қарай түрлерге бөлушілік бұрыннан қалыптасқан. Ғалымдар метафораның құрылымын түрліше саралайды. Мысалы, Б.Хасанов қазақ метафораларын екіге бөледі: «Біріншісі — белгілі бір шешеннің сөз саптауынан пайда болған индивидуалдық метафора, екіншісі — халықтық сипат алған дəстүрлі метафоралар» [7;138]. А.Ысқақов былай дейді: «Метафораның ең басты стильдік ерекшелігі — бейнелілігі, ойды бейнелі түрде жеткізетіндігі. Ол сондықтан да көркем əдебиет стилінде жиі қолданылады. Ал, ғылыми, кеңсе, ресми іс қағаздары стильдерінде метафора дəл мұндай дəрежеде кездеспейді» [10]. Ғалым Т.Қоңыров метафораның жасалуына теңеудің негіз болатындығын айтады: «Əрбір теңеудің көлеңкесінен метафоралық мағына көрініп тұрады» [11].
Ш.Мажитаева, Н.Нығметова, Г.Хамзина, Г.Бодық 6 Вестник Карагандинского университета Метафорамен теңеуді айыра білу мəселелерін ғалымдар көптеп қарастырған. Мысалы, Қ.Жұмалиев метафора мен теңеудің мынадай ұқсастықтары мен айырмашылықтарын көрсетеді: «...теңеулердің жұрнағын қысқартсақ, метафора болып, метафораға теңеу жұрнақтарын жалғаса, теңеуге айналады. Екінші, теңеуде де, метафорада да екі нəрсе қатар алынады, əйтсе де, қазір бұл екеуінің арасындағы айырмасы да ашық нəрсе. Бірінші, теңеуде бір нəрсе екінші нəрсеге теңелсе, метафорада баланады. Теңеу: бұл — пəлендей, сол тəрізді секілді десе, метафора: бұл — соның өзі деп кесіп айтады. Мағына жағынан, əрине, екеуі бір емес. Екінші, теңеудің өзіне тəн жұрнағы бар да, метафораның өзіне тəн жалғау не басқа сөздері бар. Үшінші, теңеуде теңеу жұрнақтарының теңейтін сөзге жалғануы міндетті түрде болса, метафорада сөзге метафоралық мəн беретін сөздер, не жалғаудың үнемі бола беруі міндетті емес. Төртінші, теңеуде теңелетін нəрсе мен теңейтін нəрсенің екеуі де ұдайы қарама-қарсы тұрса, метафорада ұқсастығы бар нəрсенің бір жағы қалып қоюы мүмкін. Бірақ контекст бойынша ол нəрсені оқушы қиялы арқылы түсіне алады» [1; 215]. Метафораның мағына дамытудағы маңызы туралы А.Байтұрсынов, Ə.Болғанбайұлы, М.Балақаев, Ғ.Қалиұлының құнды пікірлері бар. Кейінгі зерттеулерде, мəселен, А.Сыбанбаева метафораны былай деп анықтайды: «Адамның ақыл-ойы салыстыруға келе бермейтін семантикалық концептерді (ұғымдарды) салыстырудың нəтижесінде метафора туындайды. Сондықтан метафораның жасалу механизмін зерттеу — адамның ойлау процесін зерттеу деген сөз» [12]. Тіл білімінде метафора семасиологиялық, ономасиологиялық, гносеологиялық, лингвистикалық тұрғыда зерттелді. Зерттеуші Г.Зайсанбаева метафораны когнитивтік бағытта қарастырып, былай түйіндейді: «Метафораның əр түрлі нысандар арасындағы ұқсастықтары солар туралы түсініктер арқылы қалыптасады. Сонымен қатар метафоралануға адамның эмоциялары, экстралингвистикалық білімі, тұрмыстық тəжірибесі кей жағдайда кездейсоқ түсініктер түрткі болып жатады. Адам тəжірибесі арқылы жинақталған білім қорындағы ақпараттардың өзара ауысуы танымдық үрдістермен байланысты. Аталым жасаудағы метафораның қызметі тілдің барлық салаларында қолданылады» [13]. Метафора тілде көркемдік қызметімен бірге жаңадан пайда болған ұғым, түсінікке неғұрлым дəл атау беріп бейнелейді. Метафора көңілге сыйымды, тіпті бір-біріне мүлдем сыйымсыз, қарама-қарсы ұғымдардың ассоциациялануы негізінде жасалып, үйлесімді, нанымды, көркем, жарқын бейне туғызады жəне ұқсату заңдылығына негізделеді. Ұқсату философиялық тұрғыда заттардың, құбылыстардың немесе процестердің бір қасиетіне қарай ұқсастығын тану əрекеті ретінде танылады. Метафорада ұқсастық тілдік бірліктердің тілден тыс сипатына байланысты. Аталымдардың қоршаған əлем заттары мен құбылыстары арасындағы əр түрлі ұқсастықты тануда, оны тілде белгілеуде адамның бай тəжірибелік қоры ескеріледі. Жаңа мағынаның тууына метафораның қызметі зор. Өзге тəсілдер сияқты метафора да тілдің дамуына қызмет етеді. Негізінен алғанда, метафора тура мағынадағы сөзді қажет етпей-ақ, оны көркем мəтіндегі контекст арқылы айқындайды. Мысалы: Бұл тіршіліктің темір қамыты қашанға бұлғақтатар дейсің («Аққыз», 62-б.) деген жолдардағы зат есімнен жасалған аттылы жəне қамыты метафоралары — осындай ауыспалы мағынадағы сөздер. Қолдануда тура мағыналы сөзге қарағанда метафора көркем сурет, образды өрнек, орамды ой беруге икемді, өткірірек келеді. Осы сөйлемдегі метафоралы сөздердің орнына тура мағынасы қойылса, онда сөйлемнің көркемдігі төмендер еді. Заттардың (құбылыстың) ішкі сыры мен сыртқы көрінісін, сыр сипатын оқырманның көз алдына елестететіндей етіп кескінін келтіріп, нақыштан беруде А.Сейдімбеков метафораны ұтымды қолданады: Əкеңнің азу тісін ақситып жүріп жиған аз дəулетін тиянақтай білмесең, ертең-ақ
«Метафора ауыстыру — екі нəрсені, құбылысты ауыстыру жəне таныстырып жақындату негізінде астарлы тың мағына беретін бейнелі сөз немесе сөз тіркесі. Ал метафораның алғашқы анықтамасы мен қызметін ұлы ойшыл Аристотель анықтап берген. Яғни мағыналық үйлесім қалыптастырудағы метафораның маңызды сипаттары — оның субъективтілігі мен ұғым тудыру қасиеті екендігін атап көрсетеді. Дүниені, болмысты танудың көзі — метафора. Кез келген метафора танымдық қызмет атқарады деуге болады. Оның бейнелілік, көркемдік сияқты қасиеттері мен қызметтерінен гөрі адам ойлауы мен тілінде танымдық қызметінің үлес салмағы басым. Белгілерінің ұқсастығына қарай бір заттың не құбылыстың басқа бір заттың не құбылыстың атауы мен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы метафора деп аталады» [14]. Көркем мəтіндегі метафораның стильдік қызметі Серия «Филология». № 2(74)/2014 7 Сонымен қатар когнитивтік бағытта метафора концепт тудыру құралы ретінде қарастырылуда. Зерттеушілер метафораның когнитивтік бағыттағы, яғни, таным нəтижесін беру құралы екендігі туралы мынадай қызметтерін атап көрсетеді: – болмыстағы бар заттармен теңестіру, ұқсату арқылы затқа атау беруі. Метафораның осы қызметі жазушылар шығармаларында мынадай мысалдар арқылы көрініс табады: Айналамыздың бəрінде уыз мұнар кілкейді («Қайдасың, қасқа құлыным», 100-б.). Тегі, шытынаған қызылшұнақ аяз олардың да тұмсығын қарып, сайлы, талды ықтасындарға қуған болуы керек («Тіршілік», 289-б.). Үзінділердегі уыз мұнар, қызылшұнақ сөздері болмыстағы бар заттар, қаламгерлер қызылшұнақ /шытынаған аяз/ сөзін аязбен тіркестертіріп, жаңа мағыналы образды сөз жасаған. Метафораның шектес емес ұғымдардың қасиеттері жаңа мағыналы сөздер жасауға, сол арқылы сөздік қорымызды байытуға өзіндік атсалысатындығын аңғаруымызға болады. Метафора танымының жемісі екендігіне осы сияқты мысалдар дəлел бола алады; абстрактілі мағынаны білдіретін жаңа ұғымдарды қалыптастырады. Мұндай метафоралар ғылымда концептуалды метафора деп аталады. Зерттеуші Д.Əлкебаеваның пікірінше, концептуалды метафора «өзінің бейнелілігін сақтай отырып, жаңа лексикалық мағынаға ие бола алатын сөздер тобы» [15]. Жазушылар шығармаларында осы сынды метафоралар да өзіндік қолданыс тапқан. Мысалы: Біз
(«Қайдасың, қасқа құлыным», 84-б.). Үйден шыққалы ешқайсымыз тіс жарып үндегеніміз жоқ, тек астымыздағы аттардың деміккен танау пырылы мен тағалы тұяқтың тасқа шақ-шұқ тиісі ғана осы жүрістің өсекшісіндей маңайға дабырлайды («Қайдасың, қасқа құлыным», 115-б.). Əйнектері де дағарадай-дағарадай, көзіммен өлшеп жібердім («Əжем мен Емші жəне Дəрігер», 290-б.). Осы асықпауымның ар жағынан ындыны құрыған құмарлық, бұйыртса енді қашпайтынына көзі жеткендіктен туындап жатқан қасақана жайбарақаттық байқалады («Тіршілік», 339-б.). жүктеу/скачать 3,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|