Образ хана Кенесары в народной литературе

Кенесары ханның халық... 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
107 
R.S.Karenov 
The image of Khan Kenesary in national literature  
and historical research 
In this article presents the literary, historical and folkloric sources — historical songs, stories of eyewitnesses 
and their memories of the national liberation movement led by Kenesary Kassymov. It’s emphasized that 
among the historical songs and poems dedicated Kenesary Khan and Nauryzbaiy knight, takes a leading role 
«Song of Kenesary» famous poet Nysanbaya. It is noted that to determine the causes of the uprising of the 
Kazakhs in the 20–40-ies of the nineteenth century is important akyn Doskhozha song, composed by him dur-
ing this uprising. It is concluded that deserves special attention on the material Kenesary collected famous 
poet democratic direction M.-Zh. Kopeev. It is shown that an important group of folklore materials are folk 
memories akyns: Zhambul and Doskeiy. Reflect the views of individual scientists and researchers of the up-
rising Kenesary, which bore a pronounced anti-colonial mass character and played a progressive role in the 
history of the Kazakh people. 
 
 
References  
1  Lucky Agybay Batyr, Almaty: Gуlуm, 2002, 632 p. 
2  Zhanaev A. Ana tili, 2012, 44 (1145), November, 1–7, p. 6–7. 
3  Kene Hahn: Historical reflections and the play, epics, Almaty: Zhalyn, 1993, p. 16–55. 
4  Berdibay R. Kazakh, 13–27, 50–52 (670–672), 2013, December, 13–27, p. 12–13. 
5  Myrzagaliyeva K. Akikat, 2012, 11, р. 127–128. 
6  Beisenbayev P. Star family. Legendary figure: Pride of the Nation Kenesary Kassymuly (1802–1847), 2011, 21 (33), p. 24–26. 
7  Doskozha. Ken Hahn: Historical reflections and the play, epics, Almaty: Zhalyn, 1993, p. 56–60. 
8  Kazakh literature: Encyclopedia, Almaty: Ministry of Education and Science of Kazakhstan; Institute of Kazakhstan, 1999, 
750 p. 
9  Lucky Agybay Batyr / Songwriters, publishers responsible A. Ismakova, S. Sakenov, Almaty: Gylym, 2002, p. 27–129. 
10  Kaskabasov S. Egemen Kazakhstan, December, 24, 2013, p. 6. 
11  Pazylov A. Alash, 2010, 4 (31), p. 48–53. 
12  Kopeyuly M.-Zh. Kokshetau, 2011, 2 (14), p. 40–51. 
13  Alimbaev D. Kene Hahn: Historical reflections and the play, epics, Almaty: Zhalyn, 1993, p. 197–210. 
14  Ismakova A. Literature Alash, Almaty: Mektep, 2009, 560 p. 
15  Zhumabaev M. Zhuldyz, 1990, 10, p. 115–122. 
16  Koygeldiyev M. National political elites. Fate and the case (XVIII–XX century). Research, Almaty: Zhalyn, 2004, 400 p. 
17  Zhambyl. Kene Hahn: Historical reflections and the play, epics, Almaty: Zhalyn, 1993, p. 146–148. 
18  Myrzagalieva K. Akikat, 2012, 3, p. 73–75. 
19  Bekmahanov E. Star family. Legendary figure: Pride of the Nation Kenesary (1802–1847), 2011, 21 (33), p. 8, 9. 
20  Bektemisov A. Kazakh, 31–32 (597–598), 2012, August, 3–10, p. 5. 
21  Ospanuly S. Kazakh, 31–32 (597–598), 2012, August, 3–10, p. 7. 
22  Maulenov S. Star family. Legendary figure: Pride of the Nation Kenesary Kasymuly (1802–1847), 2011, 21 (33), р. 43. 
23  Zhantemirova R. History of Kazakhs, 2011, 4 (109), р. 46, 47. 
24  Esenberlin I. Ten-Works, 7, 3, Nomads: historical trilogy, Almaty: Zhazushy, 1986, 328 p.
  
 
 
 
 
 

108 
Вестник Карагандинского университета 
ƏОЖ 82.0 
С.Ысқақұлы 
Қытай Халық Республикасы, Іле педагогикалық университеті 
(E-mail: 554323028»qq.com) 
Таңжарық ақынның табиғат лирикасы  
Мақалада Таңжарық ақын табиғат лирикасындағы пейжаздық өлеңдеріне ғылыми талдау жасау басты 
мақсат  ретінде  алынған.  Ақын  туындыларындағы  адам  жəне  табиғат  мəселесі  тығыз  сабақтастықта 
қарастырылды. Автор ақынның пейзаждық лирикасын І.Жансүгіров жырларымен салыстыра отырып, 
олардағы  үндестік  пен  ерекшеліктеріне,  табиғатты  суреттеудегі  қаламгерлік  шеберліктеріне  баға 
береді.  Іле  табиғатының  əсем  келбетін  жырлаудағы  суреткерлік  шеберлігі  дəлелденді.  Қытайдағы 
қазақ  əдебиетінде  классик  ақын  саналатын    Таңжарық  Жолдыұлы    табиғат  лирикасы  саласындағы 
көркем  туындылары  арқылы  мол  үлес  қосқандығы  əдеби-теориялық  тұрғыдағы  талдаулар  жасау 
арқылы нақты сөз болады.  
Кілт  сөздер:  Қытайдағы  қазақ  əдебиеті,  Таңжарық  Жолдыұлы  шығармашылығы,  қазақ  поэзиясы, 
табиғат лирикасы, пейжаздық өлеңдер, əдеби-теориялық талдау. 
 
Əлем  əдебиетіндегі  поэзияда  табиғат  лирикасы — сонау  ықылым  замандардан  бері  жырланып 
келе жатқан өзекті де өміршең тақырыптардың бірі. Классик ақындардың барлығы да осы тақырыпты 
жырлауда  небір  асыл  жауһар  жырлар  қалдырды.  Əр  ұлттық  əдебиетте  табиғат  лирикасы  сол 
халықтың  таным-түсінігі,  тарихи  дүниетанымы  арқылы  көрініс  табатыны  дау  туғызбайтын  мəселе. 
Қазақ  əдебиетінде  ақын-жыраулар  толғауларында,  Ыбырай,  Абай,  Мағжан,  Сəкен,  Ілияс  жəне  тағы 
басқа  лирик-ақындар  шығармашылығында  табиғат  лирикасы  ұлттық  нақышпен,  халықтық  таным-
білікпен  жырланғаны  мəлім.  Қытайдағы  қазақ  əдебиетінде  де  табиғат  лирикасын  жырлауда  өзіндік 
ерекшелікпен,  суреткерлік  шеберлікпен  танылған  бірталай  ақындар  бар.  Солардың  ең  таңдаулысы 
болып  табылатыны  əдебиет  тарихынан  ойып  тұрып  орын  алған,  өршіл  де  өміршең  лирикасымен 
бағаланатын классик ақын — Таңжарық Жолдыұлы. 
Аса  дарынды  ақын  Таңжарық  Жолдыұлының  қазірге  дейін  бізге  жеткен  мұра  саны 25858 жол 
болып,  шығармаларының  екі  томдық  толық  жинағы  Қытайда  жəне  Қазақстанда 2001, 2002 жж. 
баспадан шығып, халқымен қауышты. Осы екі томнан тұратын  шығармалар жинағында адам жəне 
қоғам, адам жəне табиғат тақырыптары логикалық бірізділіктегі жүйеде арқау болғанын байқаймыз. 
Бұл орайда шығармаларын жинап, зерттеуші О. Егеубаевтің ақын өлеңдері мен поэмаларының 
отыз мың жолға жуығы сондай үрейлі, тар жол тайғақ кешу, қысылтаяң жағдайда өмірге келгендігін 
айта  келіп: «Ұлтымыздың  тарихында  арғы  бет,  бергі  бетте  қаншалаған  бағлан  ақындардың  жарық 
жұлдызы  абақтыда,  айдауда  сөнгендігін  барлығымыз  да  қанық  білеміз.  Бірақ  солардан  бір-екілі 
шығармасы  болмаса  түрме  құпиясын,  жауыздық  сырын,  өзінің  жан  азабын  Таңжарықтай  түрме 
түбінде  кісендеулі,  күлеткілі  отырып,  қанша  мыңдаған  өлең  жолдарымен  қағаз  бетіне  таңбалап 
кеткен бірде-бірі  болмаған.  Таңжарық — бүкіл  қазақ  əдебиетіне  түрме  тақырыбын  əкелген  тұңғыш 
ақын», — деп түйіндеуі шындыққа сай деп білеміз [1].  
Таңжарықтың қай өлеңін оқысаңыз да, көркем Іленің сұлу табиғаты мен мұндалап тұрады. Ақын 
халықтың  көңіл-күйін,  қуанышы  мен  жұбанышын  табиғаттың  ішкі  иірімдеріне  сіңіре  отырып,  оны 
өзінің туған жерге, өскен елге деген терең сүйіспеншілігімен ұштастыра жырлайды.   
Академик Р. Нұрғалидың Ілияс Жансүгіровтің табиғат лирикасын талдау барысында «Ілиястың 
пейзаж лирикасының ішіндегі еуропалық үлгілерге ұқсамайтын, ұлттық бояуы айрықша қанық, қазақ 
тілінің бейнелеу қуатының керемет қуатын көрсеткен, ерекше бітімді, стильдік-көркемдік тұрғыдан 
бірегей  туындысы — «Жетісу  суреттері», — деп  жазады [2].  Табиғат  лирикасында  Таңжарықтың 
талғам-талантын танытарлық, шоқтығы биік шығармасы: 
Байқасаң Іле жердің ортасындай, 
Егерде дене болса қолқасындай. 
Тауы алтын, тасы күміс, ағашы жез, 
Сулары еркек қойдың сорпасындай, — 
деп  айрықша  ықыласпен  суреттеген  құтмекен — Іленің  көркем  табиғатын  кестелеген  «Іле  сипаты» 
атты  ең  тамаша  лирикалық  толғауы  деуге  болады.  Ақын  өлеңдерін  бір  тау  тізбегі  десек,  оның  көк 
тіреген шыңы осы өлеңі деуге болады.  

Таңжарық ақынның табиғат лирикасы 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
109 
Ілияс суреттеп отырған Жетісу да, Таңжарық жырлап отырған Іле де шекаралас екі мемлекетке 
бөлініп қалғаны болмаса, бір аймақ, бір өлке екені белгілі. Таңжарық өлеңмен суретін салған Іле де 
—  жер  жанаты  аталған  Жетісудің  бір  бөлігі.  Бір-біріне  жалғасып  жатқандықтан,  жер  бедері  де, 
табиғат көрінісі де бірдей болуы себепті екі ақынның суреттеуінде де ұқсастық, сабақтастық болуы 
заңды.  Бұл  жағынан  Ілиястың  табиғат  лирикасымен  үндестігі  бар  екеніне  жарқын  мысалдар  көп. 
Алайда  екі  өлеңдегі  ұқсастықты,  үндестікті  кейінгісі  алдыңғысын  қайталау  емес,  керісінше,  бір 
өлкені,  ондағы  табиғат  көрінісін  суреттеудегі  жалғастық,  бір-бірін  толықтыру  деп  түсінуіміз  керек. 
Қанша ұқсастық бар дегеннің өзінде сөз қолданыс, ұйқас түрі, бейнелеу тілі, суреттеу тəсілі жағынан 
Таңжарық  өзіндік  қолтаңбасын  таныта  білген.  Оның  өлеңдерінде  табиғаттың  көркем  көрінісі 
соншалықты  дəл,  жарасымды,  сəйкес  бояулармен  кестеленеді.  Өздерінің  туып-өскен  балалық, 
жігіттік, азаматтық шақтарын өткізген, зары мен мұңы, күйініші мен сүйініші, қуаныштарының куəсі 
болған туған жер табиғаты екі ақынды да тебірентпей, жүректерін тербемей қоймаған. 
Ілияс  Жансүгіров «Жетісу суреттерінде»: 
Ыстық көл — жер айнасы мөлтілдейді, 
Балқашты қамыс қамап желкілдейді. 
Аттанған алты өзені Жетісудың 
Балқашқа бауырымдап еңкілдейді, — 
деп немесе 
Қарқара қалың қазақ көбесіндей, 
Албанның албырт-ерке енесіндей. 
Қарағай қапталдағы, жыныс арша, 
Қыдырлы малдың құтты келесіндей. 
Текестің көкке өрлеген тік қиясы 
Сымпиып сол маңайдың төресіндей. 
Мың жылқы мышырая жантайысқан 
Өзгесі жүгініскен төрешідей. 
Былшықай, Бесжырғалаң, Түптің түрі 
Қатықтың жаланбаған тегешіндей. 
Қарқара жарасымды жасыл жайлау 
Үй — күлше, құрттың жайған өресіндей, — 
деп Жетісу аймағына кіретін географиялық мекен, өзен мен көл, тау мен жота, шың мен қия, жайлау 
көрінісі, сыр-сипаты, өзіне тəн ерекшелігі нақтылана суреттелсе, Таңжарық «Іле сипатында»: 
Шетен тұр қатарында былқ-сылқ етіп, 
Байлардың жаңа өспірім мырзасындай. 
Күбірлеп жапырақтар қылады өсек, 
Бұлардың жайын білген сырласындай. 
Немесе 
Тұнжырап түсі суық ұшпа тастар, 
Шапаны — арша болып, жалбыр астар... 
Итмұрын итиіп тұр сөз аша алмай, 
Өмірі қапалықтан көз аша алмай, — 
 
деген  тəрізді  орман  ағаштарын,  тау-тасты,  өсімдік  əлемін  адам  келбетіне  келтіре,  жан  бітіре 
бейнелейді. Ілияс та, Таңжарық та өздерінің кіндік қандары тамған өлкенің тау-даласын, өзен-көлін, 
орман-тоғайын,  тас  қиясы  мен  майсалы  жазығын,  жер  бедерін,  жабайы  аң  мен  жан-жануар  əлемін 
ерекше  сезіммен  жырлайды.  Ондағы  өсімдік  дүниесін,  қарағай  мен  қайыңның,  тобылғы  мен 
тораңғының,  шетен  мен  шеңгелдің,  арша  мен  ырғайдың,  итмұрын  мен  қарақаттың,  рауғаш  пен 
таңқурайдың,  бүлдірген  мен  жауқазынның  табиғат  аясында  өскен  халықтың  өкілі  ғана  жіті  аңғара 
алатын  қасиеттерін  аша,  сұлулыққа  толы  табиғат  ананың  мейірбан  кейпін,  көркем  көрінісін  шебер 
суреткерлікпен жасай білген. 
Біз ақынның табиғат лирикалары мен ауыл өмірін суреттеген өлеңдерін оқығанымызда, одан Іле 
сынды гүл жамылған сұлу өлкенің жанды да əсем табиғатын көрсек, сол табиғатқа етене араласып, 
біте  қайнасқан  қазақ  халқының  өз  тұсындағы  тамаша  тұрмыс  өрнегін  көре  аламыз.  Қысқасы, 
Таңжарық шығармалары — қазақ халқының сол бір дəуірінің жанды картинасы əрі Іле табиғатының 
айнасы. «Əдебиетіміз тарихында бұрын-соңды Қытай қазақтарының бір дəуірлік кешулерін, тұрмыс-

С.Ысқақұлы 
110 
Вестник Карагандинского университета 
тіршілігін, сахара табиғатын, салт-санасын, мəдениетін, этнографиясын — бəрін-бəрін Таңжарықтай 
шыншылдықпен,  терең  толғаныспен,  қайталанбас  даралықпен  жырлаған  ақын  болған  емес» [3], — 
деген пікір орынды сияқты … 
Тоқ сенде, семіз сенде, арық сенде, 
Күйзеліп, күйбең қағып күн өткізген, 
Дүниеде күйсіз жүйрік анық сенде... 
Осы жеткен ісіне бойы жетпей, 
Айрылған асығынан зарлы сенде. 
Бұнда да бүтіннің орнына бөлшек, жалпының орнына жалқы қолданылу арқылы, ауысып келген 
заттың  уəкілдік  сипаты,  образды  ерекшелігі  дараланып,  тілі  көркемдетілген.  Мазмұн  нақышталып, 
сезімдік бояуы қоюлана түскен. 
Ілені көрмеген оқырман ерен суреткерлікпен жазылған «Іле сипатын» оқығанда, гүлге оранған 
Іленің  көркем  табиғатына  таңданбай,  тамсанбай,  тəнті  болмай  тұра  алмайды,  бейне  Іле  аңғарына 
барып қайтқандай сезімге кенеледі. Демек, бұл өлеңді Іленің поэтика тілімен салынған географиялық  
картасы десек те болғандай. Поэзия тілімен осындай жанды да жалынды сурет салу тек Таңжарықтың 
қаламына тəн. Ендеше, өлең шумақтарына зер салып көрейік. 
Іленің тауы биік, ені жалпақ, 
Жамылған жасыл көрпе, баста ақ қалпақ. 
Жіберіп екі бұтын екі жаққа, 
Көсіліп жатыр жайға, кеуде шалқақ. 
Мұнда  ақын  екі  жағы  екі  үлкен  тау  тізбелерімен  қоршалған  Іленің  табиғи  көрінісін  суреттеп, 
етегі  көкорай  шалғын,  қалың  орманмен  көмкеріліп  тұрған,  басын  мəңгі  қарлар  мен  мұз  қаптаған 
Тəңіртауының  айшықты  образын  жасайды.  Жансыз  табиғатқа  адамға  лайық  қимыл-қозғалыс  бере 
психологиялық кейіптеу тəсілін қолданады. Бірде жасыл көрпе жамылып, ақ қалпақ киіп, аяғын еркін 
көсіліп, кең кеудесін шалқақ ашып жатқан қазақ жігітіне баласа, енді бірде: 
Жамылған түлкі ішігін бəйбішедей, 
Шынтақтап жатыр көлбеп, төсін ашып. 
Қалқайған қасындағы қара шоқы, 
Отырған баласындай етін қасып, — 
деп түлкі ішігін жамылып, шынтақтап жатқан немесе немерелерін айналасына жиып алып, арқасын 
қасытып,  соны  рахат  көріп,  үрім-бұтағын  мақтаныш  сезініп,  шүкірлік  етіп,  ауылға  ұйытқы  болып 
отырған мейірімді анаға теңейді. Бұл суреттеуден ақынның туған жерге деген терең сүйіспеншілігі, 
сағынышы  мен  ыстық  ықыласты  лебі  аңқып  тұр.  Келесі  жолдарда  кескіндеу,  қимыл-əрекет,  сезім 
қуаты басым: 
Жартаста жалбыраған жапырақтар, 
Жалаудай жалпылдайды қойған асып. 
Сылық етіп, сүзе қарап, күлімсіреп, 
«Қылық-қылық» деп суы жатыр жылжып басып. 
Шым батып, шымыр қағып, шыр айналып, 
Көбігін езуінен шетке шашып... 
Міне,  бұл — сөзбен  салған  сурет.  Бүк  басқан  ну  орманды  жартастарда  жалаудай  жалпылдап 
тұрған жапырақтар, тау баурайында сынаптай сырғып жатқан мөлдір бұлақтар, ондағы топ-тобымен 
серуендеп  асыр  салып  жүрген  балықтар  қатарлы  үлкенді-кішілі  детальдер  осы  ортаға  тəн  тамаша 
жарасымдылық  пен  үйлесім  ақынның  жүйрік  қаламынан  қағыс  қалмаған.  Əрі  əдемі  келісім  тауып 
бейнеленген. Мұндай жасыл пүліш, жұпар гүлдерге бөленген айнакөл, асау өзенді мекенге адам ғана 
емес,  алуан  түрлі  жануарлар  да  таңдап  келіп  тұрақтап,  өсіп-өркендеп,  өз  алдына  бір  көрік 
қосатындығы табиғи. Ақын енді бір кезекте құстар дүниесін суреттеп: 
Мамырлап жағасында аққу мен қаз, 
Жақтырмай жақындасаң қыңқылдасып. 
Балпаңдап үйрек пенен сары ала қаз, 
Ұрысқан кемпір-шалдай мыңқылдасып. 
Таранып қанаттарын қарабайлар, 
Күрсініп, науқас шалдай ыңқылдасып. 
Əскердей мəрш ойнаған сап-сап болып, 
Көкқұтан, тырна көлде сыңқылдасып... — 
дейді. 

Таңжарық ақынның табиғат лирикасы 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
111 
Бұдан  көрікті  табиғатқа  адам  емес,  жан-жануардың  да  бауыр  басып,  өзгеге  қимастай  терең 
махаббат  орнататындығын  байқаймыз.  Іле  өзені  жəне  оның  тармақтары  бойында  тек  аққу  мен  қаз 
ғана  емес,  үйрек,  сары  ала  қаз,  қарабай,  көкқұтан,  тырна…  қатарлы  көп  түрлі  құстар  əр  алуан 
дыбыспен бірі шал-кемпірше сөйлескендей, бірі науқас адамдай ыңқылдап, неше қилы  əуендермен 
өз алдына бір дүние болып үндестік тауып көрсетіледі. Бұндай табиғи сұлулық төрт тұрманы сай Іле 
сияқты мекендерде болады. Кез келген жерде бола бермейді. Ақын осыны мақтанышпен жыр етеді.  
Өлеңнің ендігі бір бөлігінде Іле өзені мен оны құрап, оған құйып жатқан тарауларын: 
Іленің басы Күнес жылжып аққан, 
Сарқырап құйған бұлақ əр тараптан. 
Қасында Шақпы деген бір тарауы, 
Ағыны артығырақ шапқан аттан. 
Қас деген сол жағында бір сіңлісі, 
Баладай асау мінген жалбаң қаққан. 
Жырғалаң, Көксу, Текес оң жағында, 
Текіртіп мас адамдай атқа шапқан. 
Қосылып бəрі келіп бір Ілеге, 
Аптығын сонда басып, тыным тапқан, — 
деп  Іленің  сабырлы  ағатын  негізгі  тұлғасы — аптығып  шапқылайтын  бұлақтар  мен  өзеншелерден 
құралатындығын бір қырыннан əдемі етіп, жанды бейнеде суреттейді [4].  
«Іле сипаты» — бастан-аяқ төгіліп тұрған сөз маржаны. Ізгілік пен сұлулыққа бөленген, көркем 
теңеулердің алқасы. 
Өлкесі бəйбішенің денесіндей, 
Мұхиттың кеудесі бар кемесіндей. 
Барлығын бауырына алып, тұр тербетіп, 
Өсірген өз қолымен енесіндей. 
Екі тау — екі жақта білегіндей, 
Аспанның ағаштары тіреуіндей... 
Мұндағы тізбектелген теңеулер ақынның  буырқанған сезімінен, толқын атқан қиял қанатынан, 
көрікті ойдың елегінен, дария көңілінен, толғауы тоқсан қызыл тілінен сорғалаған. Толғауда тұтас Іле 
өңірі  адам  денесіне  ұқсатылады.  Одан  соң  соған  жалғас  ілгерілей  түсіп,  Іле  алқабындағы  тау  мен 
дала,  жоталар  сол  адамның  дене  мүшелеріне  келісімді  теңеліп,  біртұтас  тұлғалы  бейне 
қалыптастырады.  Бұл  тек  теңеулік  тəсілдермен  бейнеленген  көркем  көрініс  қана  емес,  кейіптеу, 
эпитет, əсірелеу ұлғайту, кішірейту формасына келтірілген неше түрлі көріктеудің тоғысуынан туған 
алып адам тұлғасы екені айшықты образымен айқын білініп тұр. 
Бестөбе, Бестамақтар — бүйрек, бауыр, 
Қатесіз Аралтөбе — жүрегіндей. 
Көк көрпе жатыр бойға өлшенілмей, 
Есептің бұлақтары бөлшегіндей, 
Көрінген көк жазықтан көк төбелер — 
Бұлтиған жас қыздардың емшегіндей... — 
деп теңеу дəнекерлігінде тауды білегіндей, Аралтөбені жүрегіндей, бұлақтарды есептің бөлшегіндей, 
жоталарды жас қыздың емшегіндей деп мейлінше кішірейтіп əсірелеп тұр. 
Демек, «Іле  сипатында»  Іленің  бүкіл  жер  түзілісін,  табиғатын,  байлық  қайнарын  жағрафиялық 
картаға ұқсас көз алдыңа жайып салады. Көрініс пен көңіл-күй нақты қабысқан, кейіптеу мен теңеу 
орынды  қолданылған,  психологиялық  мінез  бен  қимыл-əрекет  əдемі  астасқан  табиғат  лирикасын 
тудырған.  Таңжарық – нені  суреттесе  де,  жеріне  жеткізіп,  жан  дүниеңе  күшті  ықпал  етерліктей, 
айрықша талғампаздықпен, табиғи əрі образды етіп бейнелейтін суреткер ақын. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Егеубаев О. Қытайдағы қазақ əдебиетінің жарық жұлдызы: Халықарал. ғыл.-теор. конф. материалдары. — Алматы, 
2003. — 4-б. 
2  Нұрғали Р. Арқау. — 2-т. — Алматы: Жазушы, 1991. — 481–482-б. 
3  Ахметов О. Сөнбес  алау // Сөнбес алау. — Күйтің: Іле халық баспасы, 1994. — 135-б.  
4  Тұтқабекұлы Ж. Іле сипатына талдау // Іле педагогикалық институты  ғылыми журналы. — 1988. — № 1. — 27-б. 

С.Ысқақұлы 
112 
Вестник Карагандинского университета 
С.Искакулы 
Пейзаж в лирике Танжарык акына 
В статье главная цель автора — научный анализ и показ пейзажа в лирике  Танжарык акына. В произ-
ведениях  акына  тесно  переплетены    проблемы  человека  и  природы.  Сравнивая  пейзажную  лирику  
акына со сказаниями Ильяса Жансугурова, автор статьи мастерски описывает природу, их созвучие и 
особенности. Танжарык Жолдыулы, считающийся классиком казахской литературы в Китае, своими 
произведениями  внёс большой литературно-теоретический вклад в становление казахской лирики. 
 
S.Iskakuly 
Natural lyric poetry of Tanzharyk akyn 
In this article the primary objective of author is a scientific analysis of landscape in the lyric poetry  of 
Tanzharyk of akyna. In works of akyna densely casebound  problem of man and nature. An author, 
comparing the landscape lyric poetry  of akyna to the stories of Il'yasa Zhansugurova, masterly describes 
nature, their consonances and features. Besides an author argues trade of image of beautiful appearance of 
nature of valley Silt in the songs of akyna. Tanzharyk Zholdyuly, considered the classic of kazakh literature 
in China, brought in a large literary-theoretical contribution the works  to the image of natural lyric poetry. 
 
 
References  
1  Egeubayev O. Bright star of the Kazakh literature in China. Proceedings of the international scientific-theoretical 
conference, Almaty, 2003, p. 4. 
2  Nurgali R. Аrkau, 2, Almaty: Zhazushy, 1991, p. 481, 482. 
3  Akhmetov O. Ungoing out flame, Kuitіn: People's Publ. House Ile, 1994, p. 135. 
4  Tutkabekuly Sh. Scientific Journal Elias Pedagogical Institute, 1988, 1, p. 27. 
 
 
 
 
ƏОЖ 83 (574) 
Р.С.Каренов  
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті  
(E-mail: rkarenov@inbox.ru) 
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны» — 
халық даналығының айғағы  
ХV  ғасырдың  көрнекті  энциклопедист-ғалымы,  балгері,  барлық  дерттің  емшісі  Өтейбойдақ 
Тілеуқабылұлының  өмірі  мен  қызметі  суреттелген.  Оның  барлық  кеселдер  мен  ауруларды  емдеудің 
арнайы  халықтық  тəсілдері  баяндалған. «Шипагерлік  баян»  атты  негізгі  ғылыми  еңбегі  талданған. 
Ғалымның  бұл  трактатты  жазғанда  өз  заманының  медицина,  астрономия,  философия,  тарих, 
психология,  этнография,  лингвистика  ғылымдарының  жəне  тағы  да  басқа  ғылымдардың  озық 
жетістіктерін пайдаланғандығы туралы қорытынды жасалған. 
Кілт сөздер: шипагер, мұра, зерттеу, өнеге-өсиеттер, уақыт, мүшел жас, шипагерлік ғылым, көшірілу. 
 
Кіріспе 
ХV  ғасырда  жазылып,  араға  бес  ғасыр  салып,  сағындырып  жеткен,  ХХ  ғасырдың  аяғында 
қолымызға тиген, бұрын-соңды қазақ тарихында болмаған ұлттық мəдениетіміздегі елеулі құбылыс, 
асыл  кітап,  қасиетті  қазына,  халық  даналығының  айғағы — Өтейбойдақ  Тілеуқабылұлының 
«Шипагерлік баяны». 

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны»... 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
113 
Кітаптың авторы — ғұлама, қараүзген шипагер, жаһангер, тарихшы, этнограф, философ, ақын, 
астроном,  биолог,  химик,  психолог,  географ,  ұстаз.  Ол 1397 ж.  туып, 1492 ж. 95 жасында  дүние 
салған. Автор өзі туралы [1; 14]: 
  Атым — Өтейбойдақ, Тілеуқабылдың ұлымын. Ата-тегім — Ұлы жүз Зарман, Зарман ішінде 
Албан.  Мекенім — Жетісу.  Ауылымда  құрбы-құрдас,  таныс-білістерім  аз  емес.  Жиренше  шешен, 
Жəнібек ханның қарашасымын. Жылым — Иіртек (ұлу), сексен беске келдім. Бойым ұзын, қара торы, 
қоңқақ мұрынды, кең иықты, қап сақалды, ұзын қасты, кем сөзді жанмын, — деп жазған.  
«Шипагерлік  баянда»  өсімдіктерден  алынған 854 түрлі,  жануарлардан  алынған 455 түрлі 
шипалық  қасиеті  бар  емдік  дəрілердің  тізімі,  адам  мүшелерінің 430-ға  тарта  атаулары,  мыңнан  аса 
дəрі жəне 4577 рецепт берілген [2]. 
Өзінде перзент болмағандықтан, Өтейбойдақ: 
– Айырылып  қалма,  жан  баласының  көзіне  түсірме,  өзіңнен  қуат  кетіп  бара  жатса,  жоюдың 
амалын  тап.  Тұтас  жаттап  ал,  егер  тапсырсаң,  ұлыңа  тапсыр,  қызыңа  тапсырма.  Қатыныңа  сеніп 
кетпе, сақ бол, — деп, қолжазбасын кіндіктес інісі Топайға тапсырады. Шипагердің өсиеті бойынша 
əр замандағы ұрпағы қолжазбаны көшіріп, көшірілген бетін өртеп отырған. 
Содан  бері  Райымбектің,  одан  Шыбылдың,  одан  Қоңырбөріктің,  одан  Тама  дейтін  ұрпағының 
қолынан  өтеді. «Шипагерлік  баян»  жазылғанынан  екі  жүз  тоқсан  үш  жылдан  кейін  Айғайтас, 
Шалкөде дейтін жерде Бұршақ би 1766 ж. бесінші рет, одан бір жүз сексен алты жылдан соң 1952 ж. 
Іле  аумағына  Қарасты  Текес  ауданының  Шиліөзек  аулында  Түменбай  Ыстанбайұлы  алтыншы  рет 
көшіртіп  (қазіргі  қазақ  тіліне  жаңашалатып), 1991 ж.  оның  баласы  Нұртай  Түменбайұлы  Алтай, 
Буыршын,  Егізтөбеде 1968 ж.  қызыл  қорғаушылардың  (мəдени  төңкеріс)  өртегенінен  қалған 
нұсқасын жетінші рет аударады. Өкінішке орай, сөйтіп сан ғасыр аман сақталып келген асыл қазына 
Қытайдағы мəдениет төңкерісі атты лаңда өртке түседі. Жойқын қолжазбаның түпнұсқасының солай 
1095 беті ғана қалады, арасындағы 3655 беті өртеніп жойылып кетеді. 
Жəне  өкініштісі, 1952 ж.  алтыншы  рет  көшірілгенде,  қазіргі  қазақ  тіліне көшіріп  аударған  кісі 
шығармадағы  бəйіттерді  аударуды  қиынсынып  көшірмеген.  Соның  салдарынан  бағзы  заманның 
байтақ өлең-жырлары бергі нұсқасына енбей, бізге жетпей қалған. 
Егер  «Шипагерлік  баян»  толық  сақталып  бұл  заманға  жеткенде,  қазіргі  нұсқасынан 7–8 есе 
көлемді болғандай екен. 
Ұрпақтан ұрпаққа көшіріліп, алдыңғысы өліп, соңғысы ұрпақ жалғайтын адам баласының дəл өз 
өмірі  сияқты  біздің  заманымызға  жеткен  ұлы  тəбəрік  қолдан  қолға  көшірілгендіктен,  қолжазбаның 
өзгеріске ұшырағаны да сөзсіз [3]. 
«Шипагерлік  баян» 1994 ж.  араб  əрпімен  Үрімшіде  (Қытай), 1996 ж.  Алматыда  «Жалын» 
баспасында  қазақ  тілінде  басылып  шықты.  Қытай  үкіметі  «Шипагерлік  баянның»  құндылығын 
бағалап, «Мемлекеттік бірінші кітап» деген сыйлықпен марапаттады (1997). Қытайда Өтейбойдақтың 
мұрасын зерттеу үшін екі Мемлекеттік медициналық орталық құрылған.  
2002  ж.  Қазақстан  халық  емшілер  қауымдастығы  Өтейбойдақтың  жерленген  жеріне  (Алматы 
облысы, Райымбек ауданы, Шалкөде жайлауындағы Айғайтас бөктері) арнайы құлпытас орнатты.  
Əз-Жəнібек — «Шипагерлік баянды» жазуға 
нұсқау берген қазақ ханы 
«Шипагерлік баянды» жазуға нұсқау берген Қазақ хандығының іргесін қалаған хандардың бірі 
—  Əз-Жəнібек.  Бұл  жайт  ғалымның  өз  қолымен  жазылған. «Шипагерлік  баян»  атты  ұлы  еңбегінде 
молынан қамтылған.  
Қазақ  тарихында  Жəнібек  хан — Қазақ  хандығының  құрылу  үрдісіне  толық  қатынасып, 
басшылық  еткен  тарихи  тұлға. 1469 ж.  дейін  Қазақ  хандығының  халқы  Əбілхайыр  ханның 
қарсыластары  есебінен  өсе  түседі. 1463 ж.  Əбілхайыр  хан  қайтыс  болғаннан  соң,  көшпелі  өзбектер 
мемлекетіне  Сібірден — Ибақ  хан,  Алтын  Ордадан — Ахмет  хан,  Ноғай  ордасынан — Мұса  мен 
Жаңбыршы билер, Хорезмнен — Береке  сұлтан, ал  Қазақ  хандығынан  Жəнібек  хан  қарсы шығады. 
1470  ж.  басында  Шайх-Хайдар  хан  өлтірілген  соң,  көшпелі  өзбектер  мемлекеті  толығымен  күйреп, 
Дешті-Қыпшақтың  басым  бөлігінде  Жəнібек  хан  басқарған  қазақ  хандығының  билігі  орнайды. 
Жəнібек хан XV ғасырдың 70-жж. ішінде қайтыс болған. Хан тұсында Қазақ хандығы жеке ел болды. 
Жəнібек  ханның  артында  тоғыз  ұлы  қалды.  Олар:  Иренші,  Махмұт,  Қасым,  Əдік,  Жаныш,  Қамбар, 
Таныш, Əсік жəне Жадық. Бұлардың ішінде Қасым мен Əдіктің ХҮ ғасырдың соңы — ХVІ ғасырдың 
басында қазақ қоғамындағы рөлі өте зор болды [4]. 

Р.С.Каренов 
114 
Вестник Карагандинского университета 
Ғұлама ғалым «Шипагерлік баянын» Жəнібек ханның Жарлығы бойынша шамамен 78 жасында 
(яғни, 1466–1467 жж.)  бастап  жазған. 1473–1474 жж.  шамасында (85 жасында)  алғашқы  нұсқасын 
аяқтаған.  
Өтейбойдақ  бабамыз қуанышы қойнына  сыймай Жəнібек  ханның  Ақордасына  қарай  аттанады. 
Ол Жəнібек ханға үлкен үміт артып барған еді. Сондағы мақсаты, өзінің қара басының атақ-абыройы 
емес,  шипагерлік  кітабы  қазақ  халқына  таралып,  жас  жеткіншектерді  мектеп  ашып,  осы  өнерге 
баулып, халықтың ауру-сырқау бейнетін жеңілдетсем деп жазып қалдырған арманы еді. Осы аңсарлы 
оймен  алып-ұшып  жеткенде,  хан  ордасының  жау  қолымен  ойрандалып,  қырғынға  ұшыраған 
жұртының  үстінен  түседі.  Сол  қырғында  хан  қаза  болып,  өз  үміті  де  сөнеді.  Босқындармен  бірге 
Ақордадан қашып əрең құтылып, «Есің барда елің тап» дегендей, Жетісуына оралады. 
Жəнібек хан өлген соң, ғалым кейінгі жылдардағы өмірін қолжазбаны өңдеумен өткізеді. Өзінің 
соңғы өмірі жөнінде ол: «...Тіссіз шопандай жасым қалды... Өткен іс өтті, өлер шақ таялды, мезгілсіз 
шағырған  шақырауықтай  дестір  таңлай  тұрлауы  болып,  осы  жазылды.  Бұл  соңғылыққа  үлгі  болар. 
Олайы, білімнің тіккеуікпен құдима қазғандай қиын екеніне көзі осыны оқыған соң жетіп те қалар... 
Ой, дүние-ай! 
Іске аспады арманым, қаран қалды, 
Шың басына шығарда арандалды. 
Өтейбойдақ қойыпты атымды əкем, 
Жаман ат, жаман ырым мазамды алды. 
Қалмады ұрпақ, Өтейбойдақ аяндалды, 
Мені өшірмес «Шипалық баян» қалды. 
Амал  не?  Жазу  солай.  Іс  оңына  үкім  басар,  зарланғанша  түзейтінін  түзеп,  күзейтінін  күзеп, 
жазғандарымды  жөндей  берейін», — деп  жазады.  Ғалым  ойын  жалғастырып: «Енді  оны  кіндіктес 
інім Топайга тапсырамын... Баяны Топайдан соңғылыққа жалғанбақ» [5; 430], — деп тұжырымдайды.  
Менен  ұрпақ  қалмаса  да,  күндердің  күнінде  мені  əлемге  əйгілейтін  «Шипагерлік  баяным» 
артымда  қалмақ.  Бұл — соңғылар  қадірін  біліп,  ұстана  білсе,  сөнбейтін  шырақ,  қанғысыз  бұлақ, 
қадірін білмесе — отбасы аяқпен тозатын тулақ, — деп жазыпты сəуегей əулие.  
Ғұлама ғалымның еңбегінде шипагерлік  
ғылымның баяндалуы 
Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы өз туындысында негізінен шипагерлік ғылымды баяндайды. Ал өзге 
ғылыми тұжырымдар, ой-толғаныстар, мəліметтер сол шипагерлік баян негізінде мысал, тарих, аңыз, 
салт-сана ретінде айтылады.  
Еңбекте  тарихи  аңыз-əңгімелер,  өлең  шумақтары,  шешендік  сөздер,  мақал-мəтелдер  көптеп 
кездеседі. 
Ғалым  елдің  қамын  ойлап,  бүкіл  өмірін  халқына  қызмет  етуге  арнап,  шипагерлікпен  өткізген. 
Сөйтіп жүріп мыңдаған аурудың емін тапқан.  
Мысалы, шешек ел басына торғай қаққан тарыдай қырғын салған бір жылы күндіз күлкі, түнде 
ұйқыдан  айырылған  шипагер  тəжірибеден  тəжірибе  жасап  жүріп,  шешек  суын  (вакцина)  табады: 
«Шешек  тарап  болғасын,  шешектің  іріңі  табылмайды,  сақтайын  десең  де  ұзақ  сақталмайды,  ексең, 
өнбей  қоймағы шарт,  қатып  қалмақ,  шірімек.  Соның  үшін шешек  таралып,  алғаш  шыққан баланың 
шешек іріңін алып, тананың шабынан терісін тіліп, қан шығарылмағы орындалым тапқасын шешек 
іріңі сол араға жағып қойылмақ, бір жұмадан кейін қарасақ тананың шабындағы шешек іріңін жаққан 
арасы жұдырықтай не одан үлкен, немесе кіші боп томпайып бұлтимақ» [1; 140]. 
Сол томпақты жарып, қамсек қурай қуысымен бүйрек қабына құйып, күн тимейтін салқын жерге 
қойып,  ағашты  қаламдай  үшкірлеп,  шешек  болған  баланың  білегіне  жағып,  жаққан  жерді  инемен 
сызып  қойып  отырады.  Ағылшын  дəрігері  шешекке  қарсы  бұл  вакцинаны 1796 ж.,  яғни 
Өтейбойдақтан 350 жыл кейін тапқан [3; 4]. 
Шипагер  өз  шығармасында  сырқаттардың  пайда  болу  себептерін  ыстықтық  пен  суықтықтың 
алмасымдылық əсерінен болатынын жазып кеткен. Дүниедегі тіршіліктің негізі: нұр, су, топырақ, ауа 
сынды  төрт  заттан  құралатынын,  адамзат  баласы  осы  төрт  затқа  тікелей  тəуелді  болатынын,  əлем 
шексіз  жəне  мəңгілік  екенін,  дүние  сан  қайтара  жаңаланып,  түрін  қанша  өзгертсе  де,  оның  тегі 
өзгермейтінін де топшылаған. 
Халқымызда  жеті  атаға  толмай  құда-құдандалы  болмау,  қыз  алыспау  дəстүрі  бар.  Бұл  туралы: 
«Ата-анасындағы сырқат мезет, мерзетке жұғып науқас боп туылмағы, баланың кіндігін кесіп, кірін 

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны»... 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
115 
жуған  кіндік  шешелеріне  жұқпағы,  мұнымен  ғана  тынбай,  ұрпақтан  ұрпақ  тұқым  қуаламы  қуылма 
себепкерлер делінбек. Мұны тұқым қуу, ұрық қуалау деп жұрт айтқалы қанша өткендігін кім білсін? 
Тек  Алла  ғана  білмек.  Міне,  осындай  қуылмалық  себепкерлерден  сақтаным  таппақ  үшін,  əуелі 
нəпсіні  тыймақ  пен  жат  төселімнен  тыйылмақ  шарт.  Енді  бір  жақтан,  жеті  атадан  асқаннан  кейінгі 
аталардан қыз алыспақ керек» [1; 148], — дейді ғұлама.  
Əз-Жəнібектің  қазаққа  жеті  атасына  дейін  қыз  алуға  тыйым  салған  Жарлығы  осы 
Өтейбойдақтың ақылымен жарияланған.  
«Шипагерлік  баянда»  адам  мүшелерінің  анықтауларының  өзі  қазақ  тілінің  ол  заманда-ақ 
қаншама  бай  болғандығын  дəлелдейді.  Ғалым  бір  ғана  қолдың  (ұстамар)  өзін  былайша  жіктейді: 
«Ұстамар тоқбас жілік, иық, талмау, топшы, шынтақ, қар, құлжілік, кəріжілік, білек, білезік, білезік 
буыны, иық буыны, шынтақ буыны, білезік қағар, оң тəбəрік, сол тəбəрік, қырда, білезік соғар, қиғы, 
тасқиғы, басбармақ, қымқыр, сырнақы, көбе, түп көбе, ет көбе, жымқыр, жұмқыр, өбе, ашарық, бүкті, 
аражиек,  жұмба  алақан,  жалпақ  алақан,  қарынсау,  басбалық  ет,  бедер,  шынашақ,  ортанқол,  ортан, 
қортан, нұқыма, шұқыма, қанысқы, қара тырнақ, ақ тырнақ, қырнау, жұмқырлық илігім, көбе буын, 
түртек, түртпек тақылеттілерден қойындалғылық таппағы шарт» [1; 180]. 
Өтейбойдақ адам мүшесін сыртқы он екі, ішкі он екі деп, жиырма төрт мүшеге бөледі [1; 177]. 
Ол 24 мүшенің  əрқайсысын  жіліктеп,  жіктегенде  соншама  атауының  бар  екеніне  көзіміз  жетеді. 
Соған қарап байырғы қазақ тілінің қаншалықты бай екеніне қайран қалуға болады.  
Ғалым шипагерлік туралы ойын былай түйіндейді: «Шипагерлік те өнердің бір түрі. Шипагер — 
өнерпаз  екені  айқын  ұғыныс.  Шипагерлік  алды  су  ішкілігі  болса,  ажал  аузынан  алып  қалу;  арты 
науқасты сырқаттық бейнеттен айықтыру борышын өтемек» [1; 80]. 
Ал  шипагердің  өзін  ол:  теңдессіз  шипагер,  нағыз шипагер,  қараүзген  шипагер,  шипагер,  емші, 
емкөс,  жарғышы,  қараемші,  қаншы,  тамыршы,  сынықшы,  оташы,  іш  сипағыш,  көзқарақшы, 
ішірткіші,  бақсы,  жаурыншы,  бəлгер,  құмалақшы,  болжағыш,  аяншы,  құшнаш,  əулие,  əнбие  деп 
бөлген. 
«Шипагерлік баяндағы» өнеге-өсиеттер 
«Шипагерлік баянда» жетіге тиіспеу, қырық бірге жұғыспау, он екіден айырылмау дейтін өнеге-
өсиеттер бар. Мұнысы адам баласы орындауға тиісті шарт-заң тəрізді. 
Сонау өткен уақыттардан бері қазақ ұлтының санасында сандардың қасиеті мен қадірі жайлы əр 
түрлі пікір-ырым айту салты қалыптасқан. Солардың бірі 7 санына байланысты.  
Қазақ халқы «жеті» санын киелі жəне қасиетті санаған. Халық ауыз əдебиетінің үлгілерінде де 
«жеті» саны жиі кездеседі. Бұл да тегін емес. Қазақ халқының қасиетті жетілерін атап өтетін болсақ, 
олар: «Жеті ғашық», «Жеті жетекші», «Жеті шəріп», «Жеті ғалам», «Жеті ата», «Жеті қат көк», «Жеті 
амал», «Жеті күн», «Жетіжұт», «Жеті жоқ», «Жеті жетім», «Жеті қазына» жəне т.б. Атам қазақ қадір 
тұтқан  киелі  «жеті  қазына»  ұрпақтан  ұрпаққа,  атадан  балаға  мұра  болып,  біздің  дəуірге  жетті. 
Қазанын қадірлеген, əйелін əмеңгерлікке берсе де жау қолына бермеген, мылтығын берен деп төріне 
ілген,  түз  далада  тазысын  жүгіртіп,  бүркітін  ұшырып  аңшылық  саят  құрған,  қаншалықты  қиын 
заманды басынан кешсе де, осы «жеті қазынаны» осы заманға жеткізіп, ұрпағына мұра етті. 
Қасиетті  жеті  санының  бабаларымыз    пайымдаған  үлгілерін  ескере  отырып,  Өтейбойдақ  өз 
шығармасында  «Жетіге тиіспеу» керек деген ұсыныс жасаған [1; 113]: 
1) Көктемде көктеп келе жатқан өскінге тиіспеу. 
2) Көктемде көбеймелі жорғаламаларға тиіспеу. 
3) Көктемде көрінген қорғалағыштарға тиіспеу. 
4) Көктемде көз ашпаған шикілікке тиіспеу. 
5) Қай-қашан да қонжатқа тиіспеу. 
6) Қай-қашан да көршіге тиіспеу. 
7) Қай-қашан да елшіге тиіспеу. 
Бүгінде жеке адам ғана емес, əр халықтың да сандар туралы өз түсінігі, көзқарасы қалыптасқан. 
Мысалы, қазақ халқы үш пен жетіні киелі санаса, 9 санынан сақтанған, əрі тепе-теңдік белгісі ретінде 
қараған.  Ежелде  шығыстық  славяндардың 9 санынан  қатты  қорыққаны,  теңізшілердің  тоғызыншы 
толқыннан қауіптенгені тарихтан белгілі.  
Өтейбойдақ 41 санын — қауіпті сан деп есептеген. Сондықтан да ғалым «Қырық бірге жұғыспау 
(жоламау)» деген қорытынды жасаған [1; 113]: 
 

Р.С.Каренов 
116 
Вестник Карагандинского университета 
1)  Ордалы сумаңға жұғыспау. 
2)  Қордалы қынамаға жұғыспау. 
3)  Жалғыз ағашқа жұғыспау. 
4)  Иендегі жалғызға жұғыспау. 
5)  Суық торғайға жұғыспау. 
6)  Алдан өткен абаданға жұғыспау. 
7)  Елден кеткен забажанға жұғыспау. 
8)  Пəлелі өртке жұғыспау. 
9)  Шығулы бетке жұғыспау. 
10)  Жаралы жыртқышқа жұғыспау. 
11)  Қаралы елге жұғыспау. 
12)  Ашынған долыға жұғыспау. 
13)  Ашыққан ұрыға жұғыспау. 
14)  Даралы жерге жұғыспау. 
15)  Дастарханға жұғыспау. 
16)  Жетімге жұғыспау. 
17)  Жесірге жұғыспау. 
18)  Кесірге жұғыспау. 
19)  Еңіреген ерге жұғыспау. 
20)  Өзің шығар төрге жұғыспау. 
21)  Арқаны сылыр ерге жұғыспау. 
22)  Жатқа кетер қызға жұғыспау. 
23)  Көктемдегі мұзға жұғыспау. 
24)  Өте шығар сызға жұғыспау. 
25)  Асып қалған асқа жұғыспау. 
26)  Жарасы бар басқа жұғыспау. 
27)  Парақұмар ыласқа жұғыспау. 
28)  Басқа елдік қарашаға жұғыспау. 
29)  Балатқалы иге жұғыспау. 
30)  Төбелесте арашаға жұғыспау. 
31)  Тікені бар аласаға жұғыспау. 
32)  Құламағы құзға жұғыспау. 
33)  Дəм атасы тұзға жұғыспау. 
34)  Иесіз жатқан малға жұғыспау. 
35)  Киесі бар далға жұғыспау. 
36)  Обалы бар торшыға жұғыспау. 
37)  Залалсыз қоршыға жұғыспау. 
38)  Түтін ұшар шаңыраққа жұғыспау. 
39)  Ырыс келер босағаға жұғыспау. 
40)  Даладағы өлгенге жұғыспау. 
41)  Шыдап жерге көмгенге жұғыспау. 
Бұл жұғыспаулар соқтықпау, жəбірлемеу, ойрандамау, қырмау, аялау, абайлау, сақтану, қорғау 
секілді сегізге жіктеледі. 
Қазақтың лиро-эпос жырларында 12 санын жиі кездестіруге болады:  
Орай да орай оқ атқан 
Он екі тұтам жай тартқан! 
(«Қобыланды батыр»). 
Он екі айдың жартысы жаз болады, 
Жаз белгісі үйрек пен қаз болады. 
(«Қозы Көрпеш – Баян сұлу»). 
Үлкендігі басының 
Он екі қарыс қазандай. 
(«Қамбар батыр»)  
деген сөз тіркестері 12 санын ерекше қасиет тұтудың белгісі. 
 

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны»... 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
117 
12 саны қазақ халқының ертегілерінде, өлеңдерінде, жұмбақтарыңда да жиі кездеседі. Мысалы: 
Біз, біз, біз едік
,
  
Біз он екі қыз едік. 
Тап боп отқа шоқ болдық, 
Таң атарда жоқ болдық. 
Бұрынғы  қариялар  мектепке  баратын  балаларға  тілек-бата  айтатын: «Хатты  тез  танып, кітапты 
көп оқып, Лұқпандай хакім, Атымтайдай жомарт, 12 ғалымның тілін білсін» деп. 
Қазақта  Ораза  айын 12 айдың  сұлтаны  дейді.  Өйткені  осы  айда  дау-дамайдан,  ұрыс-керістен, 
ұрлық-қарлықтан арылып, тек денсаулықты, тазалықты, жақсы мінезді қалыптастыру керек. 
Жылқы малын сойғанда, соғым етін 12 жілікке бөлуі, киіз үйдің де 12 қанатқа дейін болуы санның 
қасиеттілігінен  болар [5; 3]. Осы  жағдайды  ескерген  Өтейбойдақ  өз  туындысында  «Он  екіден 
айырылмау» [1; 114, 115] керек деп, 12 санының ерекше құрмет тұтылуы туралы былай деген: 
1. Жағаласпай жан қалмақ кайда? 
Жарғыласта жаныңнан айрылма. 
2. Не шындық? Не сұмдық? Жау тимек —  
Ақылыңнан айырылма. 
3. Еркесіз ел, серкесіз шел болмас — 
Ел бастаушы көсеміңнен айырылма. 
4. Тіл — кесілмес атқан оқ. Дау туылар —  
Шешеніңнен айырылма. 
5. Өзінді зор, басқаны жөр деме.  
Көппен көрерсің — 
Еліңнен айырылма. 
6. Кебенек іші мың арып, мың семірерлік —  
Жаныңды алса да, сырыңнан айырылма. 
7. Жаман деп қатыныңнан, 
Көшем деп алып қойған отыныңнан айырылма. 
8. Ризықсыз пенде болмас —  
Даяр асың малыңнан айырылма. 
9. Ағайын, туыс. Дос-жарансыз кім бар? —  
Болмашыға өкпелеп, досыңнан айырылма. 
10. Қырық найза қарғы деп —  
Қарақудай баспанаң қосыңнан айырылма. 
11. Пенде қадыр санаты бес қаруды тастама —  
Шыбын жаның шыққанша намысыңнан айырылма. 
12. Өте шығар сұм жалған, боқшылыққа қайрылма. Адам күні адаммен ысылмақ, өнер қайқырда. 
Өнерпаз деген ат алсаң — өлсеңдағы қайғырма. 
Əрбір пендеге пайдалы іс істе, пайдасызға жолама, басыңа күн туғанда он екіден айырылма деп 
ақыл айтады. 
Бабамыздың біздерге қалдырған осы 12 өсиетін ұғып, көңілімізге түйіп алайық. 
«Шипагерлік баяндағы» сол кездегі қазақтың  
апта, ай, жыл атаулары 
Халық  уақытты  анықтауда  өзіндік  бай  тəжірибе  жинақтап,  оны  қолдаудың  сəті  мен  жолдарын 
жəне соған лайықты сөз өрнектерін де таба білді. Жылды, тоқсанды, айды, аптаны, тəулікті бөлудің 
шаруашылыққа сай реті мен ыңғайын да орайластыра келтіре білді. Ал мерзім, мезгіл өлшемдеріне 
келгенде  халық өлшемі мен  атауы  да  бай.  Ұлттық  ұғымда  мерзім  уақыттың,  мезгілдің  шамасы  мен 
ұзақтығын білдіреді (Мысалы: бие сауым, күн, ай, тоқсан) [6]. 
Уақыт ғасырмен, жылмен, аймен жəне аптамен өлшенеді. Апта — «жеті» деген сөзді білдіреді.  
Өтейбойдақ өз еңбегінде сол кездегі қазақтың апта, ай, жыл атауларына ерекше назар аударған. 
Ғалым аптадағы күндерге жеке-жеке ат берген [1; 165]: 
Бақтал — сенбі. 
Баттал — жексенбі. 
Сақтал — дүйсенбі. 
Қақтал — сейсенбі. 

Р.С.Каренов 
118 
Вестник Карагандинского университета 
Аттал — сəрсенбі. 
Ғаттал — бейсенбі. 
Мереке — жұма. 
Аптадағы жеті күннің бесеуінің аты «сенбі» сөзінің алдына парсының 1, 2, 3, 4, 5 сияқты реттік 
сан есімдерін қою арқылы жасалған. Олар мыналар: 
1.  Жексенбі — бірінші сенбі. 
2.  Дүйсенбі — екінші сенбі. 
3.  Сейсенбі — үшінші сенбі. 
4.  Сəрсенбі — төртінші сенбі. 
5.  Бейсенбі — бесінші сенбі. 
Күн санауды халқымыз былай атаған: 
1.  Бүгін. 
2.  Ертең. 
3.  Бүрсігүні. 
4.  Арғы күні. 
5.  Қасиетті күн. 
6.  Соңғы күн. 
7.  Азына  
Түнеукүні — бірнеше күн бұрын. 
«Құдайдың күнінің бəрі сəтті» дейтін қазақ халқының мынадай ырымдары болған: 
1.  Сейсенбі күні үлкен іске кіріспейді, мал сойылмайды, жаңа мекенге көшпейді, алыс жолға 
шықпайды. 
2.  Сəрсенбі — сəтті күн. Үлкен іске кірісуге, алыс жолға шығуға болады. 
3.  Жұма — қасиетті күн. Бұл күні үлкендер Құраннан дұғалар оқиды, мешітке барады. Ет көп 
болсын деген ниетпен халқымыз қысқы соғымдарын сойған. 
Халқымыз жылды он екі айға бөледі де оны ай санау деп атайды. Бұл ерте заманнан қалыптасқан 
дəстүр. Түркі халықтары жылды тағы да төрт маусымға (яғни тоқсанға) бөледі. Əр айдың атаулары 
немесе оны тоқсанға, яғни əр маусымға, бөлуде табиғат құбылыстары, ауа райы ескерілген. Сондай-
ақ оның шаруашылық жағынан үлкен мəн-маңызы бар. Бұл жағынан халқымыз үлкен шеберлік пен 
білгірлік танытқанын да айта кету керек. 
«Шипагерлік баянда» ай атаулары келесідей [1; 166]: 
Ергеу — наурыз. 
Көктеу — көкек. 
Мезгеу — мамыр.  
Көзгеу — маусым.  
Шілтеу — шілде. 
Тамызық — тамыз.  
Дəндеу — мизам. 
Соқтау — қазан. 
Күйек — қараша.  
Қауыс — ықтырғы.  
Ығыс — желтоқсан. 
Қаңтар — қаңтар. 
Шығыс елінде жыл басы наурыздан басталады. 
Ежелгі астрономиялық есепте əр айға сəйкес келетін жұлдыз аттары да бар. Мұны жұлдыз ай деп 
атайды.  Кейбір  елдерде,  сол  сияқты  Қазақстанның  кей  аймақтарында  қазіргі  азаматтық  айларды 
жұлдыз ай атымен де атай береді: 
 
 
 
 
 

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны»... 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
119 
ЖҰЛДЫЗ АЙЛАР 
(немесе күн жолындағы шоқжұлдыздар) 
Р/с 
№ 
Қазақ тілінде 
Көне түркі тілінде 
Арабша 
Орысша 
1 
Тоқты 
Қозы 
Хамал 
Овец 
2  
Торпақ 
Үді 
Сəуір 
Телец 
3  
Егіздер 
Ерентүз 
Зауза 
Близнецы 
4  
Шаян 
Құшық 
Саратан 
Рак 
5  
Бикеш 
Бидай басы 
Сүмбіле 
Дева 
6  
Арыстан 
Арыстан 
Əсет 
Лев 
7  
Таразы 
Өлкі 
Мизам 
Весы 
8  
Бүйі 
Шаян 
Ақырап 
Скорпион 
9  
Мерген 
Сұрмерген 
Қауыс 
Стрелец 
10  
Ешкімүйіз 
Ұғылақ 
Жəді 
Козерог 
11  
Суқұйғыш 
Көкек 
Дəлу 
Водолей 
12  
Балықтар 
Балық 
Хұт 
Рыбы 
 
Жаздың ең ыстық уақытын жазғы шілде дейді. Ол — 26 маусым мен 5 тамыз аралығы.  
Қыстың ең суық уақытын қысқы шілде дейді. Ол — 27 желтоқсан мен 6 ақпан аралығы. 
Халық  жыл  санау  дəстүрін  он  екі  жылдан  қайырып  отырады  да  оған  жыл  басын — тышқан, 
соңын доңыз деп атайды. Жыл аттарына сəйкес аңыздар да шығарған. Жыл қайыру жылды есептеуге 
де, сол сияқты адам жасын анықтауға да өте ыңғайлы.  
Сондықтан Өтейбодақ жыл атауларына көңіл бөлген [1; 166]: 
Сумақы — тышқан.  
Маңғаз — сиыр. 
Айбар — барыс. 
Секем — қоян. 
Сумаң — жылан.  
Тұлпар — жылқы.  
Иіртек — ұлу. 
Шопан — қой.  
Мешін — мешін.  
Айтақ — ит. 
Шақырауық — тауық.  
Қорысқы — доңыз. 
Қазақша жыл санау мен жыл қайыру кестесі мынадай: 
 
Тышқан 
  1924 1936 1948 1960 1972 1984 1996 2008 2020 2032 
Сиыр 
 
1925 1937 1949 1961 1973 1985 1997 2009 2021 2033 
Барыс 
 
1926 1938 1950 1962 1974 1986 1998 2010 2022 2034 
Қоян 
 
1927 1939 1951 1963 1975 1987 1999 2011 2023 2035 
Ұлу 
 
1928 1940 1952 1964 1976 1988 2000 2012 2024 2036 
Жылан 
  1929 1941 1953 1965 1977 1989 2001 2013 2025 2037 
Жылқы 
  1930 1942 1954 1966 1978 1990 2002 2014 2026 2038 
Қой 
 
1931 1943 1955 1967 1979 1991 2003 2015 2027 2039 
Мешін 
  1932 1944 1956 1968 1980 1992 2004 2016 2028 2040 
Тауық 
  1933 1945 1957 1969 1981 1993 2005 2017 2029 2041 
Ит 
 
1934 1946 1958 1970 1982 1994 2006 2018 2030 2042 
Доңыз 
  1935 1947 1959 1971 1983 1995 2007 2019 2031 2043 
Ескерту. Жыл басы наурыз айының 22-нен басталады. 
 
Өзінің қай жылы туғанын қазақша атау бойынша білгісі келгендер туған жылын он екіге бөлуі 
керек. Қалдықсыз бөлінсе, ол мешін жылы болғаны, қалдық біреу болса — оның тауық, екеу болса — 
ит, үшеу болса — доңыз, төртеу болса — тышқан жылы болғаны. Сөйтіп кете береді.  
Хижра  жылын  есептеу.  Біздің  заманымыздың 622 ж.  арабша  бірінші  жыл  болып  есептеледі. 
Бұл жыл,  яғни 622 ж.  шілденің 16 жұлдызына  қараған  түні  Мұхамбет  (Мұхаммед)  пайғамбар 

Р.С.Каренов 
120 
Вестник Карагандинского университета 
Меккеден Мəдина қаласына көшті. Хижра күнтізбесі осы күннен басталады. Хижра (хижрат) — араб 
сөзі, туған жерінен көшу, елінен ауу деген мағынаны білдіреді. 
Мүшел жас турасында Өтейбойдақ 
Тілеуқабылұлының пікірі 
Адам  баласының  ғұмыры  негізінен 100 жас  арқылы  есептеледі.  Осыған  орай  қазақ  адамның 
жастық кезеңін, егде тартқан шағын түрліше атаған. Ол мүшел жаспен де байланысты болған.  
Өтейбойдақ мүшелік жыл санау есебі бойынша адамның дəуірінде мынандай мүшел болады деп 
есептейді: «Өнегелік  тектелігі  мүшелдік  он  екі  жыл  мүшеленденімділігі  пенде  жасына  қарай 13 
жастық асыңқы мүшел, 25 жас, 37, 49, 61, 73, 85, 97, 109 жас басыңқы мүшелдер делінбек. 
Адам  пендесінің  ризық  теруіне  сай,  несіптік  ризықтың  қуаттылығына  сай, өзек  мүшел 25 жас, 
37, 49, 61, 73 жас бес мүшел аталатындығы шарт. 
Еркелік  мүшел  жас 13 жас, 85, 97, 109 жас  төрт  мүшел  тектелігі  болымы  жарақ.  Жинамалық 
пенделік тоғыз тектелігі мүшел жастық бар. Өзек мүшел делінбегінің себебі, адам пендесінің əр күні 
күнəға  батпағы  шарт  етілгілік  болымы.  Күнəға  батса  да  жартым-жарты  емес,  толымдылық 
батулығынан  болмақ.  Олайы  қару-қайрат  мол,  ақыл-аяла  толысқан  қандай  харакетке  де  жеткіліктік 
етерлігі барлығынан. 
13 жас, 85, 97, 109 жас еркелік мүшелдік тектелімі күнəға батарлық ой жоқтығы, ойы болса да 
күнəға  батарлық  харакетінің  жоқтығы. «Қартайшақ  бір  балалық,  туылғы  нақ  балалық», — деулік 
шариғатта күнəға батпайтындығын көрсетімдік дəлелімдік. Соның үшін сəбилік мүшел де делінбек. 
Қартайғанда не күнə болмақ? Ақылынан танса, аузынан шалса, баладан күні төмендігі аяндық қой. 
61 жас, 73 жас мүшел жартым күнəға батымдық мүшелді тектелгі делінбек. 
13  жастық  мүшелден  басқа  мүшелдік  пенделік  жас  аралығы  ылғи 12 жылмен  толымдалғы 
жалғасымдалық» [1; 172]. 
Ел аузында мүшелдердің əрқайсысы бірнеше шаққа бөлініп аталады.  
Айталық, балалық мүшел — нəресте шақ (2 жасқа дейін), сəби шақ (7 жасқа дейін), бөбек шақ 
(8–9), жеткіншек  шақ (10–12), жасөспірім шақ (13–15), ересек шақ (15–16) деп алты шаққа бөлінеді. 
Сондай-ақ жігіттік мүшелде бозбалалық шақ, албырт шақ, ағалық шақ, кісілік шақ деген 4 шақ бар. 49 
бен 61 жастың аралығындағы ер ағасы болған шақ, ел ағасы болған шақ, отағасы, қосағасы, атасақал 
аузына  біткен  шақ  деп  тағы  бірнешеге  бөлінеді.  Сондай-ақ  адамның  мөлшерінің  əр  түрлі  атауы 
қалыптасқан. Олар мыналар: бала — 14–15 жасқа дейін, жеткіншек — 15–18 жас арасы, жігіт — 20–37 
жас арасы, ағай, аға — 38–55 жас арасы, ал 55–65 жас арасында -а, -е, -еке жұрнақтарын қосып құрметтеп 
атайды. 60–70 жас  арасында  ақсақал,  үлкен  кісі  деген  тəрізді  қосымша  сөздер  тіркеледі, 70 жастан 
арғы адамдарға ата, əке, жəке, қария, қарт деген сөздер қосып айтылады. 
Міне, мұның бəрі адамның жас ерекшелігін ажырату, əрі үлкендерге деген
 
құрметтің, ілтипаттың 
белгісін танытады. 
Қорытынды 
Жоғарыда келтірілген мысалдар «Шипагерлік баянның» бүгінгі заманның дəрігерлері үшін жəне 
де  қазақ  тілін,  тарихын,  мəдениетін,  əдебиетін,  этнографиясын,  астрономияны,  биологияны 
зерттеушілер үшін теңдесі жоқ асыл қазына екендігін дəлелдейді.  
Сондықтан да ғұлама ғалымның еңбегіне алғаш өз пікірін білдірген қытайлық зерттеуші-ғалым 
Төлеуқан  Ыбырайұлы: «Ұлтымыз  тарихында  сирек  кездесетін,  медициналық  еңбек  əрі  ғылымнама 
тек  шипагерлік  жағынан  ғана  емес,  ол  халқымыздың  тіл,  мəдениет,  тарих,  философия,  психология, 
астрономия,  этнография,  жұлдызнама,  əскери  ғылым,  этика,  эстетика,  тағы  басқа  жақтардан  да 
қыруар білім, мəдениет береді. Өнер-білім тарихы ел тарихынан айырылмайды. Ұлтымыз тарихында 
сирек кездесетін ғылымнама «Шипагерлік баян» — дəуірінің жемісі», — деп əділ бағасын берді. Бұл 
еңбекке  одан  кейінгі  мезгілде  де  пікір  жазған  көптеген  ғалымдарымыздың  ойларының  түйіні: 
«Өтейбойдақ  Тілеуқабылұлының  «Шипагерлік  баян»  кітабы — Шығыс  медицинасының  үлгісімен 
жазылған,  бірнеше  ғылымдардың  басын  біріктіретін,  адам  баласының  ең  басты  байлығы — 
денсаулықты  сақтап,  сырқаттарды  емдеудің  негізін  қалаған  терең  де  тарихи  ғылымнама»  дегенге 
саяды [7]. 
Сонымен,  аңызға  айналған,  қалың  қазақтың  көңілін  күпті  қылған  тарихи  ғылымнама,  ұлы 
шығарма «Шипагерлік баян» жайында ықшамдап айтарымыз осы.  
 

Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баяны»... 
Серия «Филология». № 2(78)/2015 
121 
Əдебиеттер тізімі 
1  Тілеуқабылұлы Ө. Шипагерлік баян / Араб қарпінен көшіргендер К. Елемес, Д. Мəсімхан. — Алматы: Жалын, 1996. 
— 464 б. 
2  Қазақстан: Ұлттық энциклопедия. 7-т. / Бас ред. Б. Аяған. — Алматы: Қазақстан энцикл. Бас ред., 2005. — 277-б. 
3  Жолдасбеков М. Сөнбейтін шырақ, қанбайтын бұлақ // Егемен Қазақстан. — 2000. — 17 наур. — 4-б. 
4  Қазақ халқының тарихи тұлғалары: Қысқаша анықтамалық. — 2–кіт. — Алматы: Өнер, 2013. — 27-б. 
5  Байнатов Ж. «Қасиетті» сандардың құпиясы // Ана тілі. — 2014. — № 4 (1210). — 30 қаңт.–5 ақп. — 27-б. 
6  Кенжеахметұлы С. Жеті қазына. — Алматы: Ана тілі, 2000. — 49-б. 
7  Мұсаұлы А. Асыл дəстүрдің негізі // Қазақ əдебиеті. — 2011. — № 16 (3232). — 22 сəуір. — 4-б. 
 
 
Р.С.Каренов 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: