4. Бас миы. Жалпы морфофункциялық сипаттамасы. Эмбриональді дамуы. Бас миының сұр және ақ затының құрылысы
жүктеу/скачать 211,12 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 29. Диффузды эндокриндік жүйе туралы түсінік. Орналасуы. Даму көздері туралы қазіргі кездегі көзқарастар. Гормон бөлетін жасушаларға морфо- функциялық сипаттама.
- 31. Тістер. Тіс бастамалары, тістің гистогенезі. Тістердің жалпы морфо-функциялық сипаттамасы. Тістің қатты және жұмсақ тіндерінің құрылысы.
- 32. Тіл. Тілдің дамуы мен құрылысы. Тілдің шырышты қабықшасы. Тілдің шырышты қабықшасының әр түрлі бөлімдеріндегі ерекшіліктері. Тіл бүртіктері.
- 33. Миндалиналар, олардың құрылысы мен дамуы. Миндалиналардың шұңқырлары мен крипталары. Миндалина фоликуллалары және олардың жасушалық құрамы.
- 37. Тоқ ішек. Даму көздері. Морфо-функциялық сипаттамасы. Қабырғасының құрылысы. Атқаратын қызметіне байланысты шырышты қабықшасының құрылыс ерекшеліктері. Қанмен қамтамасыз етілуі және иннервациясы.
- 38. Аппендикс, оның құрылысы мен маңызы. Тік ішек. Қабырғасының морфофункциялық сипаттамасы.
- 39. Ұйқыбез. Морфофункциялық сипаттамасы, даму көздері. Экзокринді және эндокринді бөлімдерінің құрылысы. Қанмен қамтамасыз етілуі, иннервация.
| Морфологиясы: ұзындығы -5см,ені 3-4 см,қалыңдығы 1см.Сары түсті,беткейісәл бұдырлау келеді.Сыртынан фиброзды капсуламен жабылған ,ол көптеген дәнекер тінді талшқтар арқылы бүйректің капсуласымен байланысқан.Оң жақ үйрекүстібез пирамида пішінді,сол жақ бүйрекүстібез жартыай тәрізді болады.
Функциясы: Бездердің қыртысты қабатынан түзілген гармондар (кортизон) көмірсудың алмасуын және оның нәруыздың түзілуін реттейді.; Тұз және су алмасуды қамтамассыз етеді. Қан мен басқа ұлпаларға натрий, калий және хлордың қалыпты мөлшерін реттейді; Жыныс мүшелерінің дамуына да әсер етеді. Бездің ішкі милы қабатын адреналин гармоны бөлінеді. Адреналин қан қысымын жоғарылатады; бауырдағы гликоген мөлшерін азайтады; қан ұюын тездетеді; жүректің жиырылу ырғағын тездетеді. Дамуы: бездің қыртысты заты 5 аптада целомдық эпителийден бастама алады да, кейіннен ұлғайып интерренальді денеге айналады. Милық заты 6-7 аптада симпатикалық ганглийден дамиды Бүйрекүстібездің паренхимасы қыртысты және милы заттектерден тұрады.Милы заттегі бездің орталық бөлігінде орналасады,ал оның айналасында қалың қабат түзіп қыртысты заттегі орналасады.Қыртысты заттегібүйрекүсті безінің жалпы салмағының 90%-ын құрайды.Қыртысты заттегі фиброзды капуламен өте тығыз байланысқан және одан бездің тереңіне қарай трабекулалар кетеді. Бүйрекүсті безінің қыртысты заттегі –дәнекер тінінің талшықтарымен бөлініп тұратын эпителийлік шоғыр жүйесінен тұрады.Бұл заттекте нақты белгілі бір гормондар синтезделетін 3 зона ажыратылады.Олар: шумақшалы зоны (15%) ;шоғырлы зона(75%);торлы зона (10%) . Шумақты аймағы-қалыңдығы 12-15 мкм,құрамында майда шумақтаса рналасқан эндокриноциттері бар,бүйрекүстібезінің шеткі бөлігі.Бөлетін гормоны- минеролокортикоидтар,оның ішінде альдостерон.Бұлгормонның негізгі қызметі ағзадағы электролиттердің гомеостазының тұрақтылығын сақтап,натрий ионының,хлордың,реобсорбциясына қатысып,калий мен сутегінің экскрециясын үдетеді.Минералокартикоидтар ағзада маңызды қызмет атқарады,сондықтан бұл аймақты алып тастаса организм өз тіршілігін жояды.Шумақты және шоғырлы аймақтар арасында өте жіңішке,құрамында майда аз мамандандырылған жасушалары бар аралық деп аталатын қыртыстың шағын бөлігі бар.Бұл жасушалар тобы регенерациялық қызмет атқарып,шумақ және щоғырлы аймақтардың жасушаларының орнын толтырып отырады. Шоғырлы аймақ- бездің ең жалпақ бөлігі.Түзетін эндокриноциттері өте ірі болып келеді,диаметрі20 мкм,пішіндері әртүрлі,кбінесе куб және призма тәрізді болып келеді.Ерекшелігіне цитоплазмасында май тамшыларының болуы жатады.Митохондриялары ірі және кристалары кп ,жақсы дамыған тегіс ЭПТ және бос рибосомалары бар. Шоғырлы зонадағы орналасқан жасушалардың 2 тобы бар.Олар:ашық және күңгірт түсті.Күңгірт үсті эндокриноциттерінде негізгі белоктар мен ферменттердің синтезі белсенді түрде өтіп,олар кортикостероидты гормондарды өлуге қатысады.Бұл жасушалардың цитоплазмасының күңгірт түстес болуы олардың құрамында бос рибосомалардың болуымен түсіндіріледі.Гормондарын қанға бөлгеннен кейін олар ашық түске енеді.Шумақты аймақтың жасушаларының бөлетін гормондары-глюкокортикоидтар,яғни оларғакортикостерон,кортизон,гидрокортизон жатады.Бұл гормондардың негізгі функциялары-көмірсулардың,белоктың,липидтердің метаболизміне қатысып ағзадағы форфорилдену үдерістерін жылдамдатып,энергия қорын түзеді.Сонымен қатар глюкокортикоидтар глюкогенез процесіне қатысады.Глюкокортикоидтардың гиперфункциясы кезінде лимфоцитопения және эозинопения удерістері басқалады. Торлы аймағы-тор тәрізді аденокортикоциттері майда,куб тәріздес немесе көпбұрышты болып келеді.Күңгірт түсті жасушалары мен цитоплазмасында бос рибосомалар көбірек кездеседі.Синтездейтін гормоны-андрогенді стероидтар.Ол химиялық жағынан аталыс жыныс гормоны тестостеронға ұсқас болып келеді.Бұл гормонның әсерінен әйелдерде вирилизм ауруы туындайды. Бүйрекүстібезінің милы затының құрамында өте ірі және пішіні дөңгелек болып келетін эндокриноциттері мен хроммафиноциттері болады.Бұл эндокриноциттер қан тамырларымен жақсы қамтамасыз етілген.Боялу қабілетіне байланысты бұлар ашық және күңгірт болады.Ашық түсті жасушалары адреналинді,ал күңгірт түсті жасушалары норадреналинді синтездейді. Қызметтері: Тегіс салалы ет жасушаларының жиырылғыштығын реттеп, көмірсу мен липидтердің метаболизміне қатысыды. 29. Диффузды эндокриндік жүйе туралы түсінік. Орналасуы. Даму көздері туралы қазіргі кездегі көзқарастар. Гормон бөлетін жасушаларға морфо- функциялық сипаттама. Жеке гормон түзетін жасушалардың жиынтығы диффузды эндокриндік жүйе деп аталады (ДЭЖ). Диффузды түрде гормондар бөлетін бұл жүйе екі топқа бөлінеді: I- неврогенді түрде дамыған нейроэндокринді жасушалар (APUD- сериясы), ал II- нейробластардан дамыған жасушалар (даму тегі әртүрлі) 1 топқа жататын эндокриноциттер нерв қырқасының нейробласттарынан амиды.Ол нейроаминдер мен нәруызды олигопептиттердің синтезін жүзеге асырады.Бұларды нейроэндокринді жасушалар деп атайды.APUD-сериясындағы жасушалар ұрықтың барлық жапырақшаларынан бастау алады және ағзадағы барлық тіндердің құрамында кездеседі.Олар бірнеше топқа бөлінеді: Нейроэктодерманың туындылары:гипоталамус ядролары,эпифиз,бүйрекүстібезінің милы заттегі т.б Тері эктодермасының туындысы:маркель жасушасы Ішек эктодермасында:энтероцит Мезодермада:жасушалы миоэпикардиальды пластинкадан дамыған секреторлы кардиомиоциттер Мезенхимадан:дамыған тін базофильдері немесе лаброцит. ІІ топтағы жеке жеке орналасқан эндокриноциттерге аралас қызмет атқаратын әр түрлі жасушалар жатады.Олар:ұйқы безінің A,D,L,K жасушалары,аталық безіндегі Лейдиг жасушалары немесе гландулоциттері жатады. 30. Асқорыту жүйесі. Шырышты қабықшаның гистофункциональді сипаттамасы. Шырышты қабықша эпителийінің құрылымдық және гистологиялық ерекшеліктері. Базальді мембрана. Қанмен қамтамасыз етілуі мен иннервациясы. Ауыз қуысының шырышты қабықшасы эпителийінің физиологиясының және репаративті регенерациясы, жасқа байланысты өзгеруі. Ауыздың шырышты қабығының бірқатар ерекшеліктері бар: ол физикалық, жылу және химиялық ынталандыруларға төзімді, инфекциялық агенттердің енгізілуіне кедергі келтіреді және қалпына келтіру қабілетін арттырады. Ауыздың шырышты қабаты көп қабатты жалпақ эпителиймен жабылған, кератинді және кератинді емес. Эпителийдің кератинациясы қатты таңдайдың шырышты қабатында, тілдің артқы жағында, қызыл иекте көрінеді. Бұл жерлерде мүйіз қабаты толығымен кератинделген және ядросыз жасушалардың бірнеше қатарынан тұрады. Шырышты қабықтың басқа бөліктерінде эпителийдің беткі қабаты тегіс қабаттың жалпақ жасушалары – жалпақ жасушалар қабаты болып табылады және әдетте кератинизация болмайды. Ауыз қуысының эпителийі гликогенді жинақтау қабілетіне ие екендігі белгілі, оның көпшілігі щек шырышты қабығының эпителийінде, жұмсақ таңдайда, ауыз қуысының түбінде болады. Ауыздың шырышты қабығының қалған бөліктерінде тек оның іздері бар. Эпителий аргирофильді талшықтардың тығыз желісінен тұратын жертөле мембранасы арқылы шырышты қабықтың өз қабатымен байланысады. Шырышты қабықтың өзіндік қабаты тығыз дәнекер тінінен тұрады және эпителийге енетін көптеген проекцияларды (папиллярларды) құрайды. Дәнекер тіндік папиллярлар арасындағы кеңістікті толтыратын эпителийдің өсінділері эпителий мен дәнекер тіндік негіз арасындағы байланыс аймағын арттыратын эпителий папиллярлары деп аталады, бұл олардың арасындағы зат алмасуды жақсартады.тығыз байланыс. Ауыздың шырышты қабығының өзіндік қабаты өткір шекарасы жоқ, борпылдақ дәнекер тінінен, коллаген талшықтарынан және май тінінің бөліктерінен тұратын субмукозалы қабатқа өтеді. Субмукозальды қабат тілдің, қызыл иектің, қатты таңдайдың шырышты қабығында жоқ. Сағыз мен қатты таңдайдың шырышты қабығының өзіндік қабаты жақтың периостеумына бекітілген. Тісаралық папилялар капиллярлар өтетін және көптеген сезімтал жүйке ұштары болатын борпылдақ дәнекер тінінен түзіледі. Әр тістің айналасында тіс-қызылиек ойығы бар-тістің мойны мен қызыл иектің бос жиегі арасындағы саңылау тәрізді кеңістік. Тіс-қызылиек ойығын құрайтын қызылиек бөлігі тіс мойнының бетіне өтіп, эпителий жабыны деп аталатын көп қабатты жалпақ эпителиймен жабылған, эпителий бұл аймақта кератинденбейді. Ауыз түбінің, өтпелі қатпарлардың, еріндердің, щектердің, жұмсақ таңдайдың шырышты қабаты ауыздың бұлшықет мүшелерінің еркін қозғалысын қамтамасыз ететін жақсы дамыған субмукозалы қабатқа ие. Тілдің шырышты қабығының өзіндік құрылымдық ерекшеліктері бар. Тіл-тамақты механикалық өңдеуге, жұту әрекетіне, дәмді қабылдауға, сөйлеуді қалыптастыруға қатысатын бұлшықет органы. Ол тамырлармен, нервтермен, май қосындыларымен бұлшықет және борпылдақ дәнекер тінінен тұрады Тілдің төменгі бетінің шырышты қабаты біркелкі жұқа және тегіс, ал жоғарғы бетінде тән белгілері бар: кейбір аурулар тілдің артқы жағында диагностикалық маңызы бар өзгерістер тудыруы мүмкін. Тілдің дорсальды бетінің шырышты қабаты екіге бөлінеді: тілдің денесіне сәйкес келетін алдыңғы 2/3 (ауыз қуысы) және тілдің тамырына сәйкес келетін артқы (фарингальды бөлік). Бұл екі бөлік бір-бірінен «терминалды ойық» деп аталатын және жоғарғы бетінде көлденең бағытта орналасқан у әрпі түрінде ойықпен бөлінеді. Тілдің эпителийі оның дорсальды, вентральды және бүйір беттерінде әртүрлі құрылымға ие. Эпителийдің ең үлкен қалыңдығы дорсальды бетінде, филиформалы және жапырақ тәрізді папилла аймағында. Тілдің төменгі бетінің шырышты қабаты өте жұқа, ол арқылы тілдік тамырлар жарқырайды, папиллярлар жоқ. Ауыз қуысы түбінің шырышты қабаты тілдің төменгі бетіне өткен кезде тік қатпарлар пайда болады (тілдің қалыңдығы). Тілдің артқы жағында және оның бүйір беттерінде папиляның 4 негізгі түрі бар: филиформалы, саңырауқұлақ тәрізді, Ойық және жапырақ тәрізді. Қосымша бөледі тағы конусовидные және чечевицевидные сосочки. Тілдің Тамыр аймағында соқыр тесіктің артында палатиналық және глотальды бездермен, лимфоидты глотальды сақинамен бірге пайда болатын тілдік без орналасқан. Еріндер бұлшықет қабатынан тұрады, сыртынан терімен, ал ауыз қуысының алдыңғы жағынан шырышты қабықпен жабылған. Қызыл Шекара біртіндеп ауыздың шырышты қабығына өтеді. Еріннің шырышты қабығының эпителийі кератинденбейді. Беткейлердің шырышты қабаты көп қабатты, тегіс емес эпителиймен жабылған. Дәнекер тінінің папилялары орташа анықталған. Субмукозалы негізде кішкентай сілекей және май бездері (Фордис бездері), сондай-ақ май жасушаларының кластерлері орналасқан. Қызыл иектің шырышты қабаты төменгі жақтың жоғарғы бөлігінің альвеолярлы процестерін қамтиды. Ауыз эпителийі кератинденеді. Ауыз қуысының шырышты қабығының құрылымы дененің басқа шырышты қабаттарынан айтарлықтай ерекшеленеді. Бүкіл ұзындығы бойынша ол қалыңдығы 180-ден 600 мкм-ге дейін болатын көп қабатты жалпақ эпителиймен жабылған. Беткі жасушалар үздіксіз қабылданбайды, сондықтан күндіз ауыз қуысының эпителийі көптеген жасуша жасушаларын жоғалтады. Ауыз қуысын түзетін эпителийде тек базальды қабат жасушалары ғана емес, сонымен қатар тікенді жасушалардың бірнеше қабаттары — 1-ден 6-ға дейін көбейе алады. Алайда, ауыз қуысының шырышты құрылымының тұрақтылығы бұл процестер шамамен бірдей жылдамдықпен жүреді деп санайды, өйткені әлсіреген жасушалардың тұрақты төмендеуі басқа жасушалардың көбеюіне байланысты қалпына келеді. Митоздар эпителийдің базальды және тікенекті қабаттарында байқалады және олардың саны 1000 жасушаға орта есеппен 2,1 құрайды. Кейбір жағдайларда ауыз қуысының эпителийін кератинизациялау процесі байқалады, бұл табиғатта қорғаныш болып табылады және шайнау кезінде үлкен жүктеме алатын жерлерде байқалады. Эпителийдің митоздық белсенділігі шырышты қабықтағы қорғаныс процестерінің ауырлығының көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Шырышты қабыққа жиі зақым келтіру, ыстық және тітіркендіретін тағамға әсер ету, темекі шегу және басқа патологиялық факторлар үнемі жоғары тітіркену ошақтарын тудырады және патологиялық процестердің пайда болуына бейім. Бұл ошақтарды жоюға регенерация процестерінің реактивті жоғарылауымен, сондай-ақ сілекейдің 12 бактерицидтік қабілетімен қол жеткізіледі. Ауыз қуысындағы жаралар тері жараларына қарағанда тезірек емделетіні белгілі. Шырышты қабықтың регенерациясының жоғарылауы ондағы гликогеннің ерте пайда болуына, РНҚ құрамының жоғарылауына, сондай-ақ гликозаминогликандардың жиналуына және т.б. байланысты болады. Алдымен эпителий жасушалары ақауды бір қабатпен жабады, содан кейін эпителий қабаты көп қабатты болады және оның жасушалары сараланады. Көбінесе шырышты қабықтың ақауы бездердің шығаратын түтіктерінің жасушаларына байланысты қалпына келеді.Шырышты қабықтың регенерациясы митоздық және амитотикалық жасушалардың бөліну жолымен жүреді. Мұндай регенерацияның мәні элементтердің компенсаторлық гиперплазиясында жатыр. Бұл екі жолмен жүреді – жасуша гиперплазиясы немесе гиперплазия және жасуша ультра құрылымдарының гипертрофиясы арқылы. Шырышты қабықтардың компенсаторлық гипертрофиясы жасушалардың көбеюімен бірге жүреді, ал гипертрофияның гиперплазияға өту процесі жалпы биологиялық заңмен анықталады: әр Жасушаның бөлінуі оның көлемінің бастапқы ұлғаюымен бірге жүреді. Шырышты қабықтардың пролиферативті белсенділігінің жоғарылауы неоплазия қаупін арттырады, бұл онкологиялық процестердің жоғары жиілігін түсіндіреді. Жасы ұлғайған сайын ауыз қуысының шырышты қабаты бірқатар өзгерістерге ұшырайды, дененің қартаюы кезінде эпителий қабаты жұқа болады, Лангерганс жасушаларының саны азаяды, дәнекер тіндік папиллярлар тегістеледі, сонымен бірге эпителий жасушаларының бөлінуі белсендіріледі. 31. Тістер. Тіс бастамалары, тістің гистогенезі. Тістердің жалпы морфо-функциялық сипаттамасы. Тістің қатты және жұмсақ тіндерінің құрылысы. Тістер-анатомиялық жағынан үш бөліктен тұрады :тіс түбірі, мойны, сауыты. Тістер – шайнау аппаратының бір бөлімі болып табылады және минералданған қаңқа тіндерінен тұрады. Адамдарда тіс екі генерациялы болып келеді: түсетін сүт тістер, кейін орнын басатын тұрақты тістер. Тіс дамуының 3 кезеңі бар: 1.Тіс бастамаларының түзілуі және жекеленуі Сүт тістердің дамуындағы бірінші сатысы ауыз қуысының жекеленуімен және оның кіреберісінің түзілуімен қатар жүреді . Ол ұрықтық дамудың 2-айының соңынан бастап жүреді. Бұл кезде ауыз қуысының эпителиінде мехенхимаға қарай ұрт-ерін табақшасы түзіледі.Кейін бұл табақшада саңылау пайда болады, ол ауыз қуысының жекеленуінің және кіреберістің пайда болуының белгісі болып табылады.Біртүбірлі тістер шығатын аймақта кіреберстерінің түбінен екінші эпителиальді өсінді бастама ретінде өсіп шығады , кейін ол тіс табақшасына айналады. 2.Тіс бастамаларының түрленуі Эпителиальді эмальді ағза 3 түрлі жасушалық қабатқа айнала отырып түрленеді: ішкі, сыртқы және аралық. ❖Ішкі эмальді эпителий – оны тіс емізікшесінен бөліп тұратын базальді мембранада орналасады. Ол уақыт өте биіктеп, призмалы эпителиге ұқсап кетеді. Ішкі қабатта болашақта эмальдің түзілуіне қатысатын жасушалардың ізашарлары орналасады. Оларды энамелобласт, амелобласт немесе адамантобласттар деп атаймыз. ❖Сыртқы эмальді эпителий ағзаның ары қарай өсуіне байланысты жалпақ болып кетеді. ❖Аралық қабаттың жасушалары олардың арасында сұйықтықты жинақталуының салдарынан жұлдызша пішінді түрге ауысады.Осылай , эмальді ағза пульпасы түзіледі. Кейін ол эмаль дің кутикуласын түзуге қатысады. Пульпа мен эмаль пульпасы екі түрлі құрылымдар 3.Тіс тінінің гистогенезі 3-саты эмбриональді дамудың 4-айында дентин түзуші-дентинобласт немесе одонтобласт жасушаларының дифференциациясы барысында басталады. Дамып жатқан тіс пульпасының перифериялық қабаттарынан бірінші преодонтобласттар түрленеді, кейін одонтобласттар дифференциациаланады. Олардың түрленуінің бір факторы – эмальді ағзаның ішкі жасушаларының базальді мембранасы болып табылады. Ең бірінші, жабынды дентин түзіледі, ол базальді мембрананың астында орналасады. Жабынды дентин матриксындағы коллагенді талшықтар эмальді ағзаның ішкі жасушаларының базальді мембранасына перпендикуляр бағытта орналасады. Тіс сауыты – құрамында тіс эмалі мен дентині аралық матрикспен Тістер – анатомиялық жағынан үш бөліктен тұрады : тіс түбірі , мойны , сауыты . Тіс сауыты болады . Тіс эмалі -ағзадағы ең қатты тін , құрамында 96-97 % минералды тұздары бар , құрылым . Эмальдің құрылымдық элементі эмальдік призмалар , қалыңдығы 3-5 мкм . Құрамында диаметрі 25 нм минералды заттар , оның ішінде әр түрлі кристаллдары болады . Эмальдік призмалар бір – бірімен призма байланысады . Призмалардың пішіні « S » тәрізді . Эмальдің сырты Надсмитов мембранасы болып аталатын кутикуламен қоршалған . Тіс сауытының эмалінің астында дентин орын алады . Бұл тістің ең негізгі тіні . Дентин сүйек тінінің бір түрі . Дентиннің жасушасы дентинобласттар , бұлардың арасында минералданған заттар орналасады . Бұл заттардың құрамында коллаген фибриллалары , негізгі зат пен 72 % минералды компаненттері болады . Дентин дентин түтікшелерінен тұрады . Түтікшелерге дентиобласттардың өсінділері мен нервтері бірігіп кетеді. Тісте дентин – эмаль байланысы тістің ең мықты жері болып саналады . Тіс түбірі дентин мен цементтен тұрады . Цемент те сүйек тінінің бір түрі , құрамында 70 % минералды заттары болатын құрылым . Цемент жасушалы және жасушасыз болып екіге бөлінеді . Жасушалы цемент тіс түбірдің ұшында , ал жасушасыз тіс түбірінің жоғарғы бөлігінде кездеседі . Цементтің жасушалары цементо циттер . Тіс пульпасы тіс сауытының ішін толтырып тұратын , тістің жұмсақ тіні . Пульпа бірнеше қабықтан тұрады : сыртқы , аралық және ішкі қабықтары болып ажыратылады . Ең негізгі – қабаты , сыртқы қабат . Мұнда дентинобласттардың денесі орналасады . Тіс пуль пасының негізін БТҚДТ мен көптеген қан тамырлары мен нерв талшықтары түзеді 32. Тіл. Тілдің дамуы мен құрылысы. Тілдің шырышты қабықшасы. Тілдің шырышты қабықшасының әр түрлі бөлімдеріндегі ерекшіліктері. Тіл бүртіктері. Тіл – тілдің денесі келеденең –көлденең жолақтф бұлшық ет тіні . Негізгі қызметтері: А) сөйлеу Б) жұту В) механикалық өңдеу Г) дәм сезу. . Бұлшықет талшықтары тілде әртүрлі бағытта орналасады : Тік , көлденең , Қиғаш талшықтары болғандықтан , тіл күрделі қозғалыстар жасайды . Бұлшықет талшықтаының арасында БТҚДТ мен қан тамырлары , нервтер және май жасушалары орналасады . Тілдің бүйір бетінде және жоғарғы жотасында кілегейлі кабығы тіл етімен тікелей байланысқан сондықтан бұл тұстарында кілегей асты негізі болмайды . Кілегейлі қабығы екі қабаттан тұрады : эпителиі және меншікті көп қабатты жалпақ мүйізделмеген эпителиі пластинкасы , бұлардан тiл бүртіктері түзіледі . Тілде төрт түрлі бүртіктер болады . Олар : жіп тәрізді , саңырауқұлақ тәрізді , жапырақ және науа тәрізділері . Бұлардың ішіндегі ең көбі — жіп тәріздісі , бұл тағамның дәмін сезуге қатыспайтын бүртіктер болып саналады , тілдің ұшында орналасады . Қалған бүртіктері тіл эпителиінің құрамындағы дәм сезу бүртіктерінің тобын түзеді . Жапырақ тәрізді бүртіктер , тілдің екі бүйір бөліктерінде орын алады , балаларда өте жақсы дамыған . Саңырауқұлақ тәріздестері тіл жотасында шашырап орналасқан . Науа тәріздес бүртіктері тіл түбірі мен тіл денесінен орын алады . Тілде дәм сезу түйіндері де бар , олардың пішіні эллипс тәріздес . Бұлар тіл эпителиінің құрамында орналасады . Тілде дәм сезу түйіндерінің төрт түрлі : тіректік , сезімтал , базальді және нерв ұштарымен синапс түзетін жасушалар болады .Тілде ұсақ сілекей бездері де болады . Олардың саны өте көп Бездердің соңғы секреторлы бөліктері БТҚДТ- нің қабыршақтарының ішінде орналасады . Сілекей бездері Ауыз қуысының әр түрлі бөлімдеріндегі кілегейлі қабықтың қалың қабаттарында көптеген майда сілекей бездері : ерінде , ұртта , тілде , тандайда орналасып жатады . Олар өздерінің белокты , шырышты , аралас болып келген секреттерін орналасқан тұстарына шығарып отырады . Бұлардан басқа ауыз қуысына ірі , әрі жұп сілекей бездерінің тамақтары келіп айылады , олар : құлақ түбі , жақ асты , тіл асты сілекей бездері . Өздерінің орналасуымен сілекей шығаратын тармақтары сағасының барып тірелер тұсы бойынша : Ауызының кіреберіс тұсының бездері және меншікті ауыз қуысы бездер деген 2- топқа бөлінеді . Тілде үш түрлі сілекей бездері болады : белокты , шырышты және аралас . Бұлардың бәрі де , қарапайым түтікшелі немесе альвеолярлы – түтікшелі бездерге жатады . Тіл түбіріндегі бездер шырышты , ал денесіндегі бездері — белокты , тіл ұшындағы – аралас бездер болып саналады 1. Белокты бездер науа және жапырақ тәрізді бүртіктерге жақын орналасады . Бұл қарапайым түтікшелі тармақталған бездер . Секреторлы бөлімінде пішіні конус тәрізді жасушалар орналасады , белокты секрет бөледі . Бұларға құлақ түбінің және тілдің сілекей бездері жатады . Құлақ түбі безі ауыз қуысына белоктық секрет шығаратын және эндокриндік қызметті атқаратын күрделі тармақты альвеолярдан тұратын без . 2. Шырышты бездер ең бастысы тілдің түбірінде орналасады . Олар жеке орналасатын , қарапайым түтікшелі альвеолярлы тармақталған бездер . Соңғы бөлімдері шырышты жасушалардан тұрады . 3.Аралас бездер тілдің алдыңғы бөлімінде орналасады . Аралас бездерден құралған секреторлы бөлімі тілдің терең қабаттарына еніп жатады . 33. Миндалиналар, олардың құрылысы мен дамуы. Миндалиналардың шұңқырлары мен крипталары. Миндалина фоликуллалары және олардың жасушалық құрамы. Миндалиналар немесе бадамша бездер лимфоэпителиалды мүшелерге жатады. Себебі бұларда эпителий мен лимфоциттер өзара әрекеттесіп орналасқан. Миндалиналар ауыз қуысының түбінде , өңеште көптеп кездеседі. Жұп миндалиналар таңдайда және жұтқыншақ пен тілде жекеленіп орналасқан. Лимфоэпителиальді Пирогов-Вальдейер сақинасы болып табылады . Бұлар тыныс алу жолдары мен ас қорыту түтікшелерін қоршай орналасады. Миндалиналардың қызметі : -Антигенге тәуелді «Т» мен «В» лимфоциттерін дифференциялануы жүреді . -Барьерлік- қорғаныс қызметі -Цензорлық қызметі – тағамның микрофлорасының жай күйінде бақылау жасайды. Дамуы : эмбриогенезде миндалиналар ұрықтың 3-5 айлар аралығында қалыптаса бастайды. Даму барысында эпителий, ретикулярлы тін мен лимфоциттер өзара әрекеттесіп байланысуынан қалыптасады. Таңдай миндалиналар-сопақша келген екі денешік түріндегі құрылым, кілегейлі кабығында катпарлары болады. Кілегейлі қабық эпителий көп қабатты муйызделмеген, құрамында эпителийдің меншікті пластинкасына енген 10-20шақты лакуналар немесе крипталар түзеді. Лакуналардың биразы тармақталып кетеді. Лакуналарды тыстайтын эпителиінде көптеген лимфоциттер, макрофагтар, плазмоциттер қоныстанған. Тіл миндалиналары – тілдің кілегейлі қабығының көп қабатты жалпақ мүйізделмеген эпителиінің құрамында 100 – шақты тар сақталмаған крипталар болады . Ал , кілегейлі қабықтың меншікті пластинкасына ғы крипталарды қоршаған лимфоидты тін . Бұл тін диффузды түрде не түйін түрінде де кездеседі . Түйіннің құрамында мантийлі аймағы мен көбею орталығы көрінеді . Жұтқыншақ миндалинасы- мұрынның жұтқыншақ бөлігінің дорзалді қабырғасында орналасқан . Құрылысы жағынан басқа миндалиналар ға ұқсас . Балаларда жұтқыншақ миндалинасының кілегейлі қабығының құрамында бір қабатты , қатарлы , кірпікшелі , призмалы эпителийі болса , ал ересектерде көп қабатты жалпақ муйызделмелы эпителий . Балалық шақта жұтқыншақ миндалинасы шамадан тыс өсіп , мұрынмен дем алуға кедергі жасауы мүмкін. 34-37
Тағам ауыз қуысынан кейін жұтқыншаққа, одан өңешке, кейін асқазан мен ішектерге барады. Асқорыту жүйесінің алдыңғы бөлгіне: ауыз қуысы, оның туындылары және жұтқыншақ, өңеш жатады. Олар эктодермадан дамиды. Жұтқыншақта тыныс алу және ас корыту жолдары киылысады. Осыған байланысты жұтқыншақты: мұрын, ауыз және көмекей бөлiктерiне ажыратамыз. Мұрын-жұтқыншақ бөлiгiнiң шырышты қабығының эпителийі көп қатарлы кірпікшелі болып келеді, құрамында аралас бездерi болады. Ауыз-жұтқыншақ пен көмекей-жұтқыншақ бөлiктерiнiң шырышты қабығының эпителийі көп қабатты жалпақ меншікті пластинкаға бекінген, құрамында эластин талшықтары болса, ал шырышасты негiзiнде күрделі шырышты бездердiң соңғы бөлiктерi орналасады. Бұлшықетті қабаты екi қабаттан тұратын көлденең жолақты бұлшқ ет тіні. Жұтқыншақтың сыртқы қабығы - адвентиция. Өңеш Өңештің эпителийі алдыңғы ішектің энтодермасында орналасқан прехордальді табақшадан түзіледі. Қалған қабаттары оны қоршап жатқан мезенхимадан бастау алады. Алдымен өңештің эпителиальді жабыны бірқабатты призма тәрізді эпителимен тысталады. 4-күндік эмбрионда ол екі қабаттыға айналады. Ұрықтық дамудың 3-айына таман өңеш бірқабатты көпқатарлы кірпікшелі эпителимен тысталады. 4-айдан бастап кірпікшелі жасушалар біртіндеп шар тәрізді жасушалармен алмасады, кейін олар гликогенге бай жалпақ жасушаларға ауысады. 6-айдан бастап өңеш эпителийі көпқабатты жалпақ эпителимен тысталады. Жалпы өңеш 4 қабаттан тұрады: шырышты қабықша, шырышасты негіз, бұлшықет қабықша, адвентициалды қабықшадан тұрады. Өңештің шырышты қабықшасы эпителий пластинкасы, меншікті пластинкасыжәне бұлшықет пластинкасынан тұрады. Шырышты қабықшаның эпителийі – көпқабатты жалпақ мүйізделмеген. Шырышты қабықшаның меншікті пластинкасы эпителиге кірігіп орналасқан дәнекер тінді емізікшелерді түзеді. Онда шырышты без өзектерінің айналасында лимфоциттердің үлкен шоғыры орналасады. Меншікті пластинкада өңештің кардиальді бездері орналасады. Шырышты қабықшаның бұлшықет пластинкасы эластин талшықтарының торларына оралған тегіс бұлшықет жасушаларының шоғырынан тұрады. Шырышты және шырышасты қабықтарынан өңештің куысына 7-10 шақты қатпарларды түзіп, тағамды қозғалтып, жылжытуға қатысады. Шырышасты негізінде өңештің бездері орналасқан. Олар күрделі, тармақталған альвеолярлы-түтікшелі болып келеді және таза шырышты секрет бөледі. Бұлшықетті қабығы екі қабаттан тұрады. Өңештiн үштен бір жоғарғы мойын бөлiгiнде көлденең жолақты бұлшық ет тіні. Төменгі бөлігінде-тегіс салалы бұлшықет тінінің миоциттері, ал ортанғы бөлігінде бұлшықет тiнiнiң екі түрі де кездеседі. Өңештің асқазанға кіреберiсiнде сфинктерi (қысқышы) болады. Өңештің сыртын адвентиция коршайды. Өңеште кардиальді және меншікті бездері бар. Каридиальді бездер- қарапайым тармақталған түтікшелі бездер тобына жатады. Олардың соңғы бөлімдері цитоплазмасы түйіршікті, кейде муциннен тұратын куб тәрізді және призмалы эпителиоциттерден тұрады. Кардиальді бездердің кейбірінің соңғы бөлімдерінде хлорид өндіретін париетальді жасушалар орналасады. Меншікті бездер күрделі қатты тармақталған альвеоярлы түтікшелі бездер болып табылады. Олардың соңғы бөлімдері шырышты жасушалардан тұрады. Олардың сұйықтығы ұсақ шығару өзектеріне құйылады.Бұл өзектер шырышты қабықшаның бұлшықет пластинкасы арқылы өтеді және меншікті пластинкада ірі ампула тәрізді өзектер түзеді. 35. Асқазан. Морфофункциялық сипаттамасы, эмбрионалды дамуы мен шығу көздері. Асқазан қабырғасының құрылысы, оның тіндік құрамы, әртүрлі бөліктеріндегі шырышты қабықшасының құрылыс ерекшеліктері. Асқазан бездерінің орналасуы, құрылысы, жасушалық құрамы. Асқазанның қанмен қамтамасыз етілуі және иннервациясы. Асқорыту жүйесінің ортаңғы бөліміне: асқазан, жіңішке ішек және тоқ ішек, бауыр, ұйқы без жатады. Асқазан эмбриогенездің 4 аптасында ішек түтігінің энтодермасынан бастау алады. Ұрықтық мезенхимадан дәнекер тіні мен бұлшықет тiндерiнiң жасушалары дамиды. Ұрықтың 2 айында асқазан бездерiнiң эпителийі калыптасады. Сырткы мезотелийі спланхнотомнын висцеральдi жапырақшасынан дамиды. Функциясы: эндокринді функциясы –гистамин, мотилин, гастрин, Р заты, серотонин сияқты биологиялық белсенді заттарды секрециялау сіңіру функциясы — онда қанттардың, спирттің,судың, тұздардың сіңірілуі жүреді. қозғалтқыштық функциясы – тағамдық массаны жинақтау, олардың механикалық өңделуі және ары қарай ішектерге жылжуы; секрециялық – түскен тағамнан В12 витаминін сіңіруге жағдай жасаушы антианемиялық Каслфакторын бөлу ; экскреторлы (бүйрек жеткіліксіздігі кезінде арта түседі); қорғаныс (бактерицидті) — тұз қышқылының есебінен Макроскопиялық зерттеулер бойынша асқазан: кардиальді, функциональдi, денесi және пилорикалық бөліктерден тұрады. Ал гистологиялық зерттеулер бойынша үш бөліктен тұрады: түбі, денесі және пилорикалык бөлiгі. Асқазан қуысты мүше және оның қабырғасында қабықтары бар. Қабырғасында кiлегейлi, кілегейасты негiзi, бұлшықетті және серозды қабықтары ажыратылады. Кілегейлі қабықта шұңқырлар, аймақтар, қатпарлар орналасады. Асқазан шұңқырлары - кілегейлі қабық эпителиiнiң меншікті пластинкаға ойыс жасап енетін жер. Қатпарлары - асказанның кiлегейлi қабығы мен кілегей асты негізінің асқазан куысына карай көтеріліп шығуы. Аймақтары - бездердің топтасып орналасқан тұстары. Кiлегейлi қабық үш қабаттан тұрады: эпителий, эпителийдің меншікті және бұлшықетті пластинкалары. Эпителий қабаты - бір қабатты бездi, призмалы пiшiндi эпителиоциттерден тұрады, олардың көбi мукоциттер. Мукоциттердiн апикальді және базальді полюстері болады. Базальді бөлігінде-ядросы, түйіршікті, түйіршіксіз ЭПТ, апикальдi бөлiгiнде-көптеген шырышты көпiршiктерi көрiнедi. Шырыштың құрамында антидене анықталған. Асказаннын жабынды эпителийі секреторлы компонент бөлiп, кілегейлi қабыққа әсер ететін зиянды заттарға төзімділік қасиет береді. Осылардың нәтижесінен асказанда шырышты-бикарбонатты барьер түзіледі. Кілегейлi қабықтың меншiктi пластинкасы БТКДТ- нен тұрады. Бұл пластинкада көптеген бездер болады. Асказан бездері қарапайым түтікшелі, тармақталмаған. Өзектерi асказан шұнқырына ашылады. Асқазан бездерi үш бөліктен тұрады: түбі, денесі және мойыны. Асқазан бөлiктерiнде орналасуына байланысты бездер топтарға жіктеледі: кардиальдi, фундальдi және пилорикалық. Сан жағынан ең көбі фундальді бездері болып табылады. Олар нашар тармақталған. Құрамындагы жасушалары: негізгі,париетальді,шырышты немесе қосымша жасушалар, эндокриноциттер, мойын мукоциттері. Негiзгi жасушаларының пішіні призма тәрізді, апикальді бөлiгiнде зимогенді түйіршіктері болады. Қызметі: профермент - пепсиногендi синтездейді. Және қышқылдық ортада белсенді болып пепсинге айналады. Жас балаларда негiзгi жасушалары липаза мен химозиндi өңдейдi. Париеталдi жасушалары - iрi, оксифильді боялған. Цитоплазмасында өте iрi кристалары, жаксы дамыған митохондриялары байкалады. Ерекшелігі: көптеген микробүрлері мен секреторлы каналдары бар. Қызметі: тұз кышкылын синтездейдi (HCL). Секреторлы каналдары тұз қышқылын НСL жасушадан шығарады. Шырышты жасушалары немесе мукоциттерінің, пішіні призма тәрiздi, цитоплазмасында гольджи комплексі жақсы дамыған. Қызметі - шырышты өңдеу. Эндокринді жасушалары: P, EC, ECI, G, D1 ,D1, А т.б. түрлері болады. Эндокриноциттердің ерекшеліктеріне: цитоплазмасы ашық түске боялған түйіршікті ЭПТ, Гольджи комплес және секреторлы түйiршiктерi болады. Р-жасушалары бомбезин синтездеп, өт кабынын мускулатурасынын кызметiн және париетальдi жасушалардың тұз қышқылын бөлуiн реттейдi. ЕС-жасушалары серотонин, мелатонин және Р-затын бөледі.Серотонин кілегейлi қабықтың қан айналым қызметiн реттейді. Сонымен қатар, негiзгi және шырышты жасушаларының белсенділігін реттейді. Мелатонин жасушалардың биоритмдік (күндізгі және түнгі) қызметін реттейді. Р-заты ішектердің моторикасына әсер етеді. ЕСL-жасушалары гисталинді синтездеп, асқазанның қабырғасының жиырылғыштығын, жасушаларының қызметін реттейді. G-жасушалары гастринді синтездеп, негізгі және париетальді жасушалардың қызметін реттейді. D- жасушалары соматостатинді бөліп, бездердің синтезін, жасушалардың сөл бөлуін реттейді. D1-жазушалары вазоинтестинальді полипептидтерді бөледі, қан қысымын төмендетіп, асқазан бездердің қызметін реттеп, бұлшықет миоциттердің қызметін тежейді. A-жасушалары энтероглюкогенді синтездеп,қандағы қанттың мөлшерін көбейтіп, асқазан эпителийінің шырыш бөлуін реттейді. Мойын мукоциттері- бездердiң мойын бөлiктерiне орналасады. Бұлардың цитоплазмасында муциннің синтезіне катысатын шырышты көпіршіктері болады. Эпителиоциттерден бөлінген шырыш жасушаларды тұз кышкылы мен пепсиннің әсерінен сактайды. Мукоциттер аз дифференцияланған, митоз жолымен көбейетін жасушалар. Сондыктан бездер мен шырышты қабаттың эпителиоциттерiнiң регенерациясына катысады. Асқазанның меншікті бездері– біршама көп. Адам асқазанында оның саны 35 млн. құрылысы бойынша бұл бездер қарапайым тармақталмаған түтікшелі бездерге жатады. Әр бездің құрылысында осындай бөлімдерді көреміз: қылтасын (перешейка), мойыны және негізгі бөлімі. Негізгі бөліміне денесі мен түбі жатады. Меншікті бездер 5 түрлі жасушалардан тұрады: негізгі экзокриноциттер-көбіне бездің денесінде және түбінде орналасады. Жасушалардың ядросы дөңгеленген, жасушаның дәл ортасында орналасады. Негізгі жасушалар профермент (зимоген) – пепсиногенді секрециялайды, ол өз кезегінде тұз қышқылының әсерінен белсенді түрі- пепсинге айналады. париетальді экзокриноциттер- негізгі және шырышты жаушалардың базальді мембранасына жанасып, олардың сыртынан орналасады. Олар негізгі жасушалардан көбірек, пішіні дөңгеленген, бұрыс пішінді. Асқазанның меншікті бездеріндегі париетальді жасушалардың негізгі қызметі +Н- ионын және хлоридті өндіру. Нәтижесінде екеуі бірігіп, тұз қышқылы (HCl) түзіледі. шырышты, мойын мукоциттері – олардың екі түрі бар. Біріншілері меншікті бездердің денесінде орналасады және жасушаның базальді бөлімі жағында тығыз ядросы болады. Басқа шырышты жасушалар меншікті бездердің тек мойынында орналасады (мойын мукоциттері). Бұл жасушалар азмаманданған эпителиоциттер болып табылады. Олар бездің секреторлы эпителиінің де, асқазан шұңқырлары эпителиінің де регенерациясының қайнар көзі болып табылады. эндокринді (аргирофильді) жасушаларасқазанның меншікті бездері эпителиальді жасушаларының арасында жеке эндокринді жасушалар да орналасады, олар АПУД-жүйеге жатады. азмаманданған эпителиоциттер- олар регенерацияға қатысады. Пилорикалық бездер асқазанның 12-елі ішекке кіреберісінде орналасады. Пилорикалық бездер меншікті бездерден бірқатар белгілерімен ерекшеленеді: сирек орналасады, тармақталған, қуысы кең, көптеген пилорикалық бездерде париетальді жасушалар болмайды. Пилорикалық бездердің соңғы бөлімдері меншікті бездердің шырышты жасушаларына ұқсайтын жасушалардан тұрады. Олардың ядролары жалпақ болып келеді. Цитоплазмасын арнайы бояу әдісімен бояғанда шырышты көріге болады. Пилорикалық бездердің жасушалары дипептидазаға бай. Кардиальді бездер қарапайым түтікшелі, соңғы бөлімдері қатты тармақталған болып келеді. Шығару өзектері (мойыны) қысқа, призма тәрізді жасушалармен астарланған. Жасушаның ядросы жалпақ, жасушаның табанына жақын орналасады. Цитоплазмасы ашық. Муцикарминмен арнайы бояғанда онда шырышты көруге болады. Дипептидазаға бай. Кейде кардиальді бездерде аз мөлшерде негізгі және париетальді жасушалар кездеседі. Васкуляризация. Асқазанның қабырғасын тамақтандыратын артериялар серозды және бұлшықет мембраналарынан өтіп, оларға тиісті бұтақтар береді, содан кейін күшті шырышасты өрімге өтеді. Бұл өрімнің бұтақтары шырышты қабықтың өз пластинасына еніп, сол жерде екінші өрім түзеді. Кішкентай артериялар осы өрімнен шығып, қан капиллярларына, бездерге еніп, асқазан эпителийінің тамақтануын қамтамасыз етеді. Шырышты қабатта орналасқан қан капиллярларынан қан ұсақ тамырларға жиналады. Эпителийдің астында жұлдыз тәрізді формадағы салыстырмалы түрде үлкен посткапиллярлы тамырлар өтеді. Асқазан эпителийінің зақымдануы, әдетте, осы тамырлардың жыртылуымен және айтарлықтай қан кетумен бірге жүреді. Иннервация. Асқазанда эфферентті иннервацияның екі көзі бар: парасимпатикалық және симпатикалық. Асқазанның қабырғасында үш жүйке өрімдер бар: бұлшықет аралық, шырысасты және субсерозды. Ең күшті бұлшықет аралық өрімнің ганглиясы негізінен I типті жасушалардан және II типті жасушалардың аз санынан тұрады. II типтегі жасушалардың ең көп саны асқазанның пилорикалық аймағында байқалады. Шырышасты өрім нашар дамыған. Вагус нервінің қозуы асқазанның жиырылуын жеделдетуге және асқазан сөлінің бездерімен секрецияның жоғарылауына әкеледі. Симпатикалық нервтердің қозуы, керісінше, асқазанның жиырылу белсенділігінің баяулауына және асқазан секрециясының әлсіреуіне әкеледі. 36. Жіңішке ішек. Даму көздері. Морфофункциялық сипаттамасы. Қабырғасының құрылысы. «Крипта- бүрлер» жүйесі ішектің құрылымдық функциялық бірлігі ретінде. Ішектің әртүрлі бөлімдеріндегі (12-елі ішек, ащы ішек, мықын ішек) шырышты қабықшасының құрылыс ерекшеліктері. Жіңішке ішектің қанмен қамтамасыз етілуі және иннервациясы. Тағам асқазаннан ашы ішекке барады. Ашы ішек асқорыту жүйесінің ортаңғы бөліміне кіреді. Қызметтері: Тағамды қорыту: ұйқы безінен бөлінген сөл мен фермент дипептидазаның көмегiмен тағам қуыстық және қабырғалық корытылып, сорылады. Coру қызметі: тағамның құрамындағы көптеген пайдалы өнімдерді кан мен лимфаға сорып, сіңіреді. Секреторлы қызмет: шырышты, ферментті ішек сөлін бөледі. Экскреторлы қызмет: аш ішекте зат алмасудың соңғы өнімдері пайда болады. Эндокринді қызмет: жекеленіп орналасқан эндокриноциттері көптеген гормондар бөледі. Қорганыс-барьерлік ықзметі: шырыш пен лимфоидты түйіндердің көмегімен жүреді. Дамуы. Жіңішке ішек эмбриогенездің 5-ші айында дами бастайды. Жіңішке ішектің бүрілер және крипталар эпителийі ішек энтодермасынан пайда болады.Эпителиоциттердің дифференцировкасы дамудын 6-12 апталарында басталады. Бүрлер мен крипталар дамудың 8-10 аптада түзіледі. 20-24 апталар бойында циркулярлы қатпарлар қалыптасады және дуоденалды бездер пайда болады. Дамудын 5-ші аптасында бокал тәрізді жас-р, 6-ші аптада эндокринді жас-р дифференцияланады. Жіңішке ішектің дәнекер тіні (7-8 апталары) және бұлшықет тіні (8-28 апталары) мезенхимадан дамиды. Эмбриогенездің 5-ші аптасында серозды қабықша қаланады. Жіңішке ішек үш бөлімнен тұрады: он екіелі ішектен, ашы және мықын ішектен. Олардың барлығы төрт қабықшадан тұрады: шырышты, шырышасты, бұлшықетті және серозды. Құрылысының айырмашылықтары: бірінші айырмашылық, бүрлердің санында, жалпақтығында және биіктігінде, екіншіден шоғырланған лимфоидті фолликулдардың болуы, олардың басым бөлігі мықын ішекте болады, алайда 12 елі ішекте және ашы ішекте де табылады, үшіншіден дуоденалды бездердің болуы (12елі ішекте). Ішкі шырышты қабатта қатпарлар, бүрлер, крипталар болады. Ішек бүрілері–ішек қуысына саусақтарға және жапырақтарға ұқсап шығып тұратын шырышты қабықшаның бөліктері. Бүрілердің көбісі 12-екі елі және ашы ішекте болады, мықын ішекте аздау болады. Бүрілердің түзілуіне шырышты қабықшаның құрылымдық элементтері қатысады. Ішек крипталары– эпителийдің шырышты қабықшаның өзіндік пластинкасына ойыстанып түтікшелер түрінде енеді. Қатпарлар –шырышты және шырышасты негізінің ішек қуысына шығып тұрған аймақтарды айтамыз. Ашы ішектің шырышты қабағы 3қабаттан тұрады: эпителий (бірқабатты призмалы жиекті); өзіндік пластинка (борпылдақ талшықты дәнекер тін); бұлшықетті пластинка (тегіс бұлшықет тін). Шырышты қабықты тыстайтын эпителий ішекте бір қабатты, призмалы әрі жиекті. Жіңішке ішектің шырышасты негізі БТДТ тұрады, оның құрамында май тіннің бөліктері кездеседі. Бұлшықетті қабықшасы екі қабаттан тұрады: тегіс бұлшықет тіннің ішкі –циркулярлы және сыртқы–бойлай қабаттарынан. Серозды қабықшасы жіңішке ішекті сыртынан жауып тұрады және серозды қабықша БТДТ және мезотелийден қалыптасады. Ішек эпителийінде 4 түрлі жасушалары: бағаналы экзокриноциттер, бокал тәрізді экзокриноцитттер, Панет жасушалары, эндокриноциттер болады. Ішек эпителийiндегi ең көп жасушасы ол - баганалы экзокриноциттері. Экзокринді, ацидофильдi түйіршіктері болатын Панет жасушалары топтасып, кейде жекеленіп те орналасады. Түйiршіктерінің құрамында белокты - полисахаридтер комплексі, ферменттер, лизоцим болады. Панет жасушалары iшектiң микрофлорасына катысып, антибактериоцидтiк кызмет атқарады. Ішек эндокриноциттерiнiн ең көбі ЕС-жасушалары, бөлетiн гормондары: мотилин, серотонин, Р-заты; А- жасушалары - энтероглюкагон синтездейдi; S-жасушалары - секретинді өңдейді; G-жасушалары гастриндi, Д және Д1-жасушалары пептидтердi бөледi. Он екі елі ішектiн кұрылыс ерекшеліктеріне: бiрiншiден шырышасты негiзiндегi дуоденальді бездердің болуы тән, ал екiншiден ішектiң бұл бөлiгiне екі өзек келiп ашылады: бауырдан өт өзегі және ұйкы безінің өзегі. Осыған байланысты он екі елі ішекте белсенді түрде пайдалы енiмдердiң сорылу үрдістері жүредi. Дуоденальді бездер адамдарда альволярлы-түтікшелі, тармакталған. Секретi-таза шырышты (мукозды) болып келеді. Кызметтері: ас қорыту, қорытылган асты сорып-сiнiру; корғаныс, механикалык, химиялык зиянды әсерлерден қорғау. Аш ішек құрсақ және краниальды мезентеральды (шажырақайлы) артериялармен қамтамасыз етіледі. Бауыр артериясы құрсақтан бөлініп, он екі елі ішектің бастапқы бөлігінің бұтақтарын береді. Краниальды мезентеральды артерия жіңішке ішек бойымен доғаны құрайды, одан органның қабырғасына бір-бірімен анастомоз жасайтын көптеген тікелей артериялар шығады. Аш ішек вагус (кезбе) нервтеріне (парасимпатикалық жүйке жүйесі) және жартылай айдың постганглиясының (симпатикалық жүйке жүйесі) тармақтарына енеді. 37. Тоқ ішек. Даму көздері. Морфо-функциялық сипаттамасы. Қабырғасының құрылысы. Атқаратын қызметіне байланысты шырышты қабықшасының құрылыс ерекшеліктері. Қанмен қамтамасыз етілуі және иннервациясы. Ашы ішектен кейін тоқ ішек орналасады, тоқ ішекте асқазанның ортаңғы бөлігіне жатады. Функциялары: 1)сіңіру – су, аз мөлшерде минералды заттарды сорады. 2)Экскреторлы – организмнен ауыр металдардың тұздары, зат алмасудын соңғы өнімдері шығарылады. 3)Клетчатканың ыдырауы– бактериялар ферменттері арқылы жүзеге асырылады. 4)Тосқаул-қорғаныштық, 5)Эндокринді. 6)В және К витаминдерді өндіреді. Дамуы. Жуан ішектің шырышты қабықшасының эпителийі ішек энтодермасынан бастау алады. Тік ішектің тері және аралық аймақтарының эпителийі эктодермадан қалыптасады. Жуан ішектің дәнекер және бұлшықет тіндері мезенхимадан, серозды қабықшаның мезотелийі спланхнатомның висцералды жапырағынан дамиды. Жуан ішектің қабырғасы шырышты қабықшадан, шырышасты негізінен, бұлшықетті және серозды қабықшалардан тұрады. Жуан ішекте бүрлер болмайды. Шырышты қабықшасының эпителийі –бірқабатты бағаналы, үш түрлі жасушалардан қалыптасқан: бағаналы эпителиоциттерден, бокалтәрізді экзокриноциттерден, эндокриноциттерден. Шырышты қабықшаның өзіндік пластинкасы крипталар аралығында жұқа дәнекертінді қабаттарды түзеді. Бұл пластинкада жеке лимфоидті фолликулдар кездеседі. Шырышты қабықшаның бұлшықетті пластинкасы жіңішке ішекке қарағанда жақсы дамыған және екі қабаттан түзілген: ішкі –циркулярлы, сыртқы –бойлай орналасқан тегіс бұлшықет жасушалардың шоғырларынан тұрады. Шырышасты негізі БТДТ қалыптасқан, құрамында көптеген май жасушалары болады. Осында тамырлар және нерв өрімдері, көптеген лимфоидті түйіншектер орналасады. Бұлшықетті қабықшаның екі қабаты болады: ішкі –циркулярлы, сыртқы – бойлай қабаты алайда тұтас емес, ол бойлай ленталар түрінде түзіледі. Қабаттардың аралығында БТДТ қабаттары орналасады, құрамында тамырлар, бұлшықетті-ішек нерв өрімдері болады. Серозды қабықша БТДТ және мезотелийден түзілген, оның май тіннен тізілген ілгері шығып тұратын бөліктері болады. Иннервация және қанмен қамтамасыз етілуі: Проксимальды бөлімдерден бастап, тоқ ішектің парасимпатикалық бұлшықет-ішек нерв өрімдері I типті моторлы нейрондар біртіндеп сезімтал II типті нейрондармен алмастырылады, олар тік ішекте сезімтал нерв талшықтарына айналып, басым болады. Жуан ішек краниальді және каудальді шажырақайлық артериялармен қанмен қамтамасыз етіледі. 38. Аппендикс, оның құрылысы мен маңызы. Тік ішек. Қабырғасының морфофункциялық сипаттамасы. Ішектің бұл бөлігінде антигенге тауелді емес лимфоциттер көбейіп, лимфоидты тіннің жиынтығы шырышасты негізінде орналасады. Бұл бөлімнің қуысының пішіні жас балаларда үшбұрышты болып келсе, өсе келе ересектерде дөңгелек болады. Дамуын екі кезеңге бөліп қарастырса болады. Бірі лимфоидты тін мүлдем болмайды, екіншісі ол қарқынды түрде өседі. Ал лимфоидты тіннің ең жоғары деңгейде дамып жетілуі 40 апталық нәрестеде байқалады. Осы кезден бастап Т,В-лимфоциттер қоныстана бастайды. Ішектерге тән төрт қабықтан тұрады. Кілегей, кілегейасты, бұлшықетті, серозды. Кілегейлі қабығында крипталар орналасады. Оның құрамында бокалтәрізді жасушалар, эндокриноциттерде кезігеді. Ал меншікті пластинкасында лимфоидты фолликулдармен қатар, тіршілігін жойған лимфоциттер жиынтығы да білінеді. Кілегейасты негізінде қан тамырар мен нерв өрімдері бар. Бұлшықеттік қабығы екі қабатты миоциттер жігінен: ішкі-циркулярлы, сыртқы-бойлық түрде орналасады. Ал серозды қабық сыртын тыстап тұрады. Аппендикс маңызы: қорғаныс, сонымен қатар, ішектің бұл бөлігін щеткі иммундық жүйегеде жатқыздырады Тік ішек – тоқ ішектің қысқа соңғы бөлігі, соңғы өнімді сыртқа шығарушы мүше қызметін атқарады. Құрылысы басқа ішек құрылысына ұқсас, кілегейлі, кілегейасты, бұлшықетті және сірлі қабықтары бар. Кілегейлі қабығының эпителийі бір қабатты призмалы болып келеді. Ерекшелігі: анальді бөлігін үш аймаққа жіктейміз. Олар: негізгі, аралық және терілік болып бөлінеді. Негізгі аймағын тыстайтын кілегейлі қабықтың эпителиі – көп қабатты куб тәрізді. Аралық бөлігінде – көп қабатты жалпақ. Терілік бөлігінде – көп қабатты мүйізделген. Кілегейлі қабықтың меншікті пластинкасында лимфоидт түйіндер кезігеді. Кілегей асты қабығы – БТҚДТ, ал бұлшықетті қабығы екі қабатты миоциттерден тұрады. Сырты серозды қабықпен тастылған. 39. Ұйқыбез. Морфофункциялық сипаттамасы, даму көздері. Экзокринді және эндокринді бөлімдерінің құрылысы. Қанмен қамтамасыз етілуі, иннервация. Ұйқы без – экзокринді және эндокринді бөліктерден тұратын аралас без. Экзокринді бөлігі панкреатикалық сөлді бөледі. Сөл 12-елі ішекте өтіп химустың құрамындағы компоненттерді ыдыратады. Оның құрамына ферменттер, бикорбанаттар, минералды заттар, су, шырыш болады. Эндокринді бөлігі қанға гормондар бөледі. Ол гормондарға: инсулин, глюкагон, саматостатин, ВИП, ПП бөледі. Ұйқы без эмбриогенездің 3-ші аптасының соңында ішектің құрсақ бөлігінің энтодермасынан дамиды. Осы кезеңнен бастап бездің басы, денесі, құйрығы қалыптасады. Ал ұрықтық дамудың 3-айында энтодермальді бастамадан эндокринді, экзокринді бөліктері, Лангерганс аралшығы, секрет шығаратын өзек қалыптасады. Ал мезенхимадан бездің стромасының дәнекер тінді бөліктері мен қан тамырлары дамиды. Экзокринді бөлігі: күрделі альвеолярлы-түтікшелі белокты. Құрылыс қызметінің бірлігі – ацинустар. Олар 8-12 ациноциттер мен центроацинозды ациноциттерден тұрады. Ацинозды жасушалардың пішіні конус тәрізді, полярлық қасиетке ие. Базальді мембранаға базальді полюсімен бекінеді. Жалпақтау келген базальді полюсі негіздік бояулармен көк түске боялады – гомогенді полюсі. Бұл полюсінде жасуша ядросы, ЭПТ, ГК, митохондрийлер орналасқан. Ал жіңішкілеу келген апикальді полюсі қышқылдық бояулармен қызыл түске боялып – зимогенді полюсі деп аталады. Бұл полюсте проферменттер болады. Ациноциттердің қызметі асқорыту ферменттерін синтездеп, қалыпты жағдайда 12 елі ішекке шығарады. Ациноциттердің қызметінің реттелуі холицистокин арқылы жүзеге асады, ол аш ішектің эндокриноциттері мен бездің секреторлы өзектерінен бөлінеді. Ациноциттердің секретін тежейтін ПП мен соматостатин. Орталық ацинозды жасушалар цитопласы ашық түсті, органеллалары аз, пішіні жалпақтау келген. Ол қыстырма өзектерін тыстайды. Қыстырма өзегінің жасушалары бикарбонаттады өндіріп, химустың қышқылдық ортасын бейтарап қалыпқа келтіреді Ұйқы безінің секреторлы өзектері мына ретпен орналасады: қыстырма өзек – ацинус арқылы өзек – бөлік ішкі өзегі – бөлік аралық өзегі – жалпы секрет шығаратын өзек. Эндокринді бөлігі – құрылыс қызметін атқаратын бірлігі – Лангерганс аралшықтары немесе инсула. Бұл аралшық ацинустардан БТҚДТ перделер арқылы шектелген. Аралшық жасушаларын инсулиноциттер деп атайды. Бұлардың арасындағы БТҚДТ перделерінде гемокапиллярлар орналасқан. Инсулиноциттерді бірнеше топқа жіктейміз А-ацидофильді жасушалары қышқылдық бояумен боялатын, түйіршітері 230нм, суда ериді. Гликоген синтезіне қатысады. Жіңішке жиектері болады. Гликоген бауырдағы гликогеннің ыдырауына қатысып, қандағы глюкоза мқлшерін жоғарылатады. В- базофильді жасушалары негізін бояулармен көк түске боялады. Бұл жасуша цитоплазмасындағы органеллаларда секреторлы түйіршіктрдің ашық түсті, жиектері бар және күшті дамыған белок синтезіне қатысады. Секреторлы түйіршіктері 275 нм, спиртте ериді. Құрамында цинк комплексі мен инсулин гормоны болатыны анықталған. Қызметі инсулинді өндіріді. Ол бауырда глюкозадан гликогеннің түзілуіне ықпал етеді. Д-дендритті жасушалары түіршіктері 325 нм, соматостатин гормонын өндіреді. Бұл гормон А,В жасушалардың, ациноциттердің қызметін тежейді. Ингибитор қызмет атқаралы. Д1-аргирофильді жасушалары түйіршіктерінің мөлшері 160 нм, жіңішке жиегі болады. Бөлетін гормоны ВИП. Қызметі АҚҚ төмендетіп, панкреатит сөлінің бөлінуін үдетеді. РР жасушалары шет жағында орналасқан. Мөлшері мен пішіні, тығыздығы әр түрлі. Синтездейтін гормоны ПП, гормон қызметі 12 елі ішекке сөл бөлуін тежейді. Сонымен қатар, жас балаларда G жасушалары болады. Ол гастрин гормонын бөледі. Экзокринді, эндокринді бөліктерінен басқа аралас инсулоацинозды жасушалар болады. жүктеу/скачать 211,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|