О жизни и творчестве Ахана-серэ Корамсаулы

Алты Алаштан «сері» деген ат алған Ақан сері Қорамсаұлы ... 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
63 
21  Who knows how it is appropriate to make a joke: Funny stories, words of the speakers, singing didactic content / Gatherers 
of people: A.Beysengalieva, S.Abilgazin, S.Karamendin, Almaty: Zhazushy, 1988, 608 p. 
22  Zharykbaev К. Wise words — it is a sign of high intelligence, Almaty: Kazakhstan, 1980, p. 93. 
23  Greetings from — to express soboleznoveniya / Sost. N.Torekul, Almaty: Kazakhstan, 1998, 11 p. 
24  Zhakanov I. Zhuldyz, 1991, № 10, р. 173–178. 
25  Obsolete turnover / Collector S.Sauytbek // Zhuldyz, 2008, № 9, р. 200–202. 
26  Kаken A. Zhuldyz, 2010, № 9, р. 147. 
27  Baymuratuly S. Turkestan, 2011, January 20, р. 10. 
28  Orazbek N. Kazakh adebieti, № 27–28 (3348), 2013, July, 5, р. 11. 
УДК 82.0 
С.Бенчич 
Педагогический факультет Яноша Шейе, Комарно, Словакия (E-mail: stanobencic@gmail.com) 
Произведения А.П.Чехова и их режиссерские воплощения  
в постановках словацких театров 
Cтатья  посвящена  сценическим  постановкам  драм  А.П.Чехова  в  Словакии.  Автором 
проанализированы  различные  режиссерские  концепции  словацких  театров,  раскрыты  особенности 
режиссерской манеры В.Tаборского, Я.Бородача, И.Будского, М.Пиетора. Отдельно автор рассмотрел 
вопросы  актерской  игры,  которая  значительно  трансформировалась  в  связи  с  драматургическим 
новаторством  Чехова.  Сценические  воплощения  драм  Чехова  автором  рассмотрены  в  контексте 
постановок произведений и других русских писателей на сценах словацких театров. 
Ключевые  слова:  драма,  театральная  критика,  режиссерская  интерпретация,  чеховские  драмы, 
сценическая постановка, психологический реализм. 
Постановка русской драмы в Словакии имеет давние традиции и является масштабным культур-
ным феноменом. Гастроли русских театров в Словакии и словацких театров в России с 1921 по 2000 
годы  описаны  в  книге  «Русско-словацкий  диалог»  доктора PhD А.Павласковой (2003), в  частности, 
гастроли Большого театра в 1973 и 1985 годах, Камерной оперы Московского театра Кирова, Мари-
инского  театра, MХATа  в 1921 и 1956 годах,  Театра  сатиры  в 1974 году,  театра  «Современник»  в 
1966  году  и  др.  В 2000 году  в  фестивале  «Театральная  Нитра»  принимал  участие  Санкт-
Петербургский театр В.Ф.Комиссаржевской [1; 79–85] с постановкой «Буря» Шекспира. 
Качественно новый этап истории русского театра связан с реалистическими тенденциями в ис-
кусстве XIX века. Русская драматическая культура оказала влияние на такие жанры словацкой теат-
ральной культуры, как политическая трагедия, сатира, сентиментальная  комедия. Появление психо-
логического реализма в искусстве нашло выражение в новом стиле актерской игры согласно методу 
Станиславского. 
Русский театр сохранял свои позиции и в культурном пространстве периода социализма. Русское 
театральное  искусство  было  представлено  спектаклями  Государственного  академического  театра 
им. Е.Вахтангова  в  Братиславе («Старый  русский  водевиль», 15.11.1987, «И  дольше  века  длится 
день», «Буранный полустанок», 14.11.87), Московского театра на Таганке («Марат и Маркиз де Сад» 
Петера Вайса, 25.11.2004). В последнем представлении принял участие и режиссер постановки Юрий 
Любимов, который вместе с В.Высоцким считается одним из протагонистов театра. Диалоги на сло-
вацкий язык перевела Романа Малити с использованием перевода Яна Рознера и Зора Ясенскей. Все 
эти выступления были источником вдохновения для наших артистов, но только режиссерская интер-
претация игры А.П.Чехова сыграла ключевую роль в художественной эволюции cловацкого театра. 
Первым режиссером Словацкого профессионального театра, который в 1921 году ставил пьесы 
Чехова («Предложение», «Медведь»),  был  пражский  актер,  режиссер  и  переводчик  Вильям 
Tаборский (1869–1935) — настоящее  имя  Вацлав  Вильям  Нойманн.  Во  время  своей  краткосрочной 
деятельности в Словакии в 1920–1921 годах он создал впечатляющий репертуар. 

С.Бенчич 
64 
Вестник Карагандинского университета 
Немалый вклад в становление чеховского репертуара внес и Янко Бородач (1892–1964), режис-
сер,  актер,  организатор  культурной  жизни,  учитель,  декан  театрального  факультета  Академии  теат-
рального искусства. Он руководил постановками произведений Чехова с тридцатых по пятидесятые 
годы. В 1914 году он отправился на русский фронт, как и словацкие писатели Ёзеф Грегор Таёвский и 
Янко Есенский.  
С 1915 по 1918 годы  он  являлся  военнопленным  лагеря  в  Яранску,  где  усовершенствовался  в 
русском языке и русской литературе. Впервые он выступил в роли Ломова в «Предложении» и Смир-
нова в «Медведе». Отношение к произведениям Чехова было сформировано гастролями в Братиславе 
Московского академического  музыкального театра им. К.Станиславского и  Немировича-Данченко  в 
октябре 1921 года с постановками пьес Чехова «Три сестры» и «Вишневый сад». Значительный про-
гресс в профессионализации словацкого театрального искусства во многом был связан с воздействи-
ем К.Станиславского, который поддерживал реалистические направления в актерстве и режиссерст-
ве, и их косвенным влиянием на драматургию [2]. 
По мнению критиков, Янко Бородач был одним из первых в Словакии, успешно справившихся с 
постановкой  «Три  сестры».  К  тому  же  он  виртуозно  играл  героев  Чехова  на  сцене  драматического 
Словацкого национального театра, который официально назывался Венским драматическим общест-
вом  СНТ.  Основанное  в 1921 году, это  общество  способствовало  укреплению  национального  само-
сознания и основ Чехословацкого государства посредством искусства. В репертуаре чешских и сло-
вацких театров важное место занимала русская классика. 
С середины 20-х годов ХХ века Янко Бородач поддерживал контакты с MХATом, а также с Ме-
ждународным обществом по культурным связям с зарубежными  странами в  Москве. В 1934 году с 
Андреем Багаром он посетил театральный фестиваль в Москве, где встретился с К.С.Станиславским, 
а после возвращения написал обширную статью в журнале «Словацкие взгляды», в которой высоко 
оценил  увиденные  спектакли.  После  гастролей  Словацкого  национального  драматического  театра  в 
Праге в 1934 году чешская критика положительно отозвалась о его театральных работах, в которых 
была подчеркнута национальная форма, реалистичность. Будучи директором и художественным ру-
ководителем коллектива государственного театра, он пропагандировал метод психологического реа-
лизма в актерской игре. В тридцатых годах осуществил постановку шедевров мировой драматургии. 
В его драматургической деятельности нашла свое место и русская классика, в частности «Ревизор» 
Н.В.Гоголя и «Вишневый сад» и «Три сестры» А.П.Чехова (1952), которые являют собой венец его 
режиссуры. 
Успеху  постановок  Бородача  в  немалой  степени  способствовал  высокий  профессионализм  ак-
терского  коллектива,  сумевшего  воплотить  психологически  сложные  и  противоречивые  чеховские 
персонажи. В числе таких талантов Иосиф Будский (1911–1989), который сыграл в шестнадцати ре-
жиссерских спектаклях Бородача. Став режиссером, Будский опирался на театральные работы Стани-
славского и Чехова, а в 1954 году осуществляет собственную постановку «Дяди Вани», что положило 
начало новому этапу его творчества. Режиссерское мастерство Будского проявилось в разработке ми-
зансцен, выражающих смыслы пьесы. Свой творческий метод он распространил и на  другие поста-
новки классических произведений, среди которых был «Макбет» Шекспира (1959) и «Иванов» Чехо-
ва (1961). 
С этими спектаклями Словацкий национальный театр гастролировал по СССР. Советские крити-
ки выделили постановки СНТ среди постановок других европейских театров. В 1963 году постановка 
«Иванов» в исполнении актеров СНТ была снята на телевидении, а в 1979 году появилась телевизи-
онная версия «Вишневого сада». По мнению Сладечека, за сравнительно недолгую историю Словац-
кого театра, постановки драм Чехова осуществлялись в рамках театральных традиций (интерпретация 
Бородача) и инновационных подходов, предложенных режиссерами среднего поколения, среди кото-
рых видное место занимает драматургия Пиетора [3]. 
Милош Пиетор (1933–1991) с 1958 года — передовой режиссер словацких театров (гг. Прешов, 
Зволен,  Мартин,  Братислава),  педагог  Академии  театрального  искусства,  имеющий  особый  взгляд  на 
театральное искусство, обусловленный обширными знаниями инонациональной театральной культуры. 
Уровень его режиссерской работы над постановками драм Чехова сопоставим с творчеством Бо-
родача и Будского. К числу его заслуг принадлежит упрочение позиций чеховского репертуара в сло-
вацких театрах, который сегодня можно рассматривать как феномен словацкой культуры. Будучи ре-
жиссером театра Словацкого национального восстания в г. Мартин, в 1963 году поставил чеховскую 
«Чайку», через четыре года «Три сестры» (1967), чуть позже «Свадьбу» и «Юбилей» (1970), «Вишне-

Произведения А.П.Чехова и их режиссерские воплощения ... 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
65 
вый сад» (1971), вновь — «Три сестры» (1972), «Дядю Ваню» (1974), «Чайку» (1975), «Платонова» 
(1979). Основной акцент режиссер ставит на выражении сложных психологических состояний героев, 
кризисного  сознания,  пытаясь  через  символику,  сценическое  поведение  персонажей  воспроизвести 
атмосферу напряженной внутренней и социальной борьбы, что особенно актуально для русской клас-
сики рубежа веков. 
Если постановки Бородача характеризуются стилевыми признаками психологического реализма, 
для драматургии Будского свойственна гротескная обработка, то режиссуре Пиетора присуща нату-
ралистическо-реалистическая манера. 
Герой одноименной пьесы Чехова Иванов в интерпретации Будского (СНТ, 1961) предстает как 
жертва окружающей его среды, смерть которого — обличающий вызов обществу. В постановке Пие-
тора за трагический конец героя несет ответственность не только общество, но и он сам. Смерть вос-
принимается как единственно возможный выход из безнадежной ситуации. Инновационный подход к 
интерпретации русской классики выразился и в постановке пьесы М.Горького «На дне», которая за-
няла первое место в национальном театральном турнире в Праге. 
Театроведы отмечают, что Пиетор не являлся прямым последователем системы Станиславского, 
хотя психологическая мотивация сценического поведения героев занимала важное место в его режис-
серской  концепции.  Для  его  постановок  характерно  стирание  границ  между  сценой  и  зрительским 
залом, что является наиболее адекватным театральным приемом выражения чеховской идеи содейст-
вия отдельного человека и общества в целом [4]. 
В семидесятых годах Милош Пиетор через постановки чеховских пьес пытался ответить на ак-
туальные для своего времени общечеловеческие вопросы. Мир героев Чехова, банальный и обыден-
ный,  представлен  в  трагикомическом  изображении  судеб  людей.  Для  Пиетора  творчество  Чехова 
представляет собой глубокое хранилище знаний о мире и людях. Пьесы Чехова — живое слово, об-
ращенное к нашим современникам. Гениальность Чехова заключается не только в изобретении «но-
вой драмы», лишенной традиционных драматических элементов, но и в особом чеховском психоло-
гизме,  который  исследователи  называют  «принципом  айсберга»,  когда  самые  потаенные  движения 
человеческой души скрыты за изображением внешней бытовой обстановки. 
Свое отношение к Чехову Пиетор выразил следующим образом: «Я люблю Чехова, и я как будто 
вижу в нем свое отражение, хотя мои взгляды на его творчество еще развиваются. Когда я был сту-
дентом и начал цитировать Чехова (на Главной градской), Рубен Симонов напомнил, что эти тексты 
тяжелы даже для преподавателей, не то, что для студентов. И педагоги не надеялись, что у меня что-
то получится» [1; 120]. 
Еще одним режиссером, который активно включал в свой репертуар произведения Чехова, был 
Любомир Вайдичка (1944 г. р.), театральные навыки которого, по мнению Мрлиана, выдавали в нем 
теоретика, имеющего литературный и интеллектуальный подход к драматическому тексту. Суть это-
го подхода заключалась в инновационной интерпретации образа персонажа. Успешное изучение го-
голевских комедий вызвало серьезный интерес к классической русской драме и комедии. Чеховские 
«Юбилей», «Медведь», «Лебединая песня», «Иванов», «Вишневый сад» были поставлены Вайдичкой 
в 70-х годах, после этого последовали постановки «Где горит — там и гаснет», «На всякого мудреца 
довольно  простоты», «Лес»  Островского, «Варвары»  М.Горького, «Идиот»  по  Достоевскому.  Вай-
дичка увидел в «Вишневом саде» одновременно пародию и трагедию, как метафору бесцельного об-
раза жизни. Свое видение русского реализма Вайдичка представил на подмостках СНТ в представле-
ниях Островского («Вакантное место», 1984), Чехова («Три сестры», 1984) и Горького («Летние гос-
ти», 1987). 
Интересен тот факт, что такая яркая режиссерская личность, как Павел Гаспра никогда не инс-
ценировал Чехова, а только Горького («Вася Железнова», 1967, 1970, «Мещане» 1982). В тридцатые 
годы самой большой проблемой для словацких актеров, было то, что они должны были избавиться от 
пафоса,  понять  чеховский  почерк  как  драматурга,  сломавшего  традиционные  представления  об  ак-
терской игре. 
Сказанное выше позволяет сделать вывод, что тексты Чехова послужили стимулом к освоению 
новой манеры актерской игры, в которой акцентировалась глубина человеческой мысли, универсаль-
ность характера чеховских  героев. В  программе  Словацкого  камерного театра  и  текст, и  его  интер-
претация  объясняются  следующим  образом: «…потому  что  Чехов  не  судит  человека  только  по  его 
делам...  Чехов — драматург  настроения  и  тонкого  душевного  трепета.  Его  диалог  не  представляет 
собой серию фраз, это противоположенность друг другу смысловой значимости, также являющейся 

С.Бенчич 
66 
Вестник Карагандинского университета 
элементом шедевра. Рассматривая любого героя Чехова, мы видим, что в его диалогах не отражаются 
внешние обстоятельства, а показан сам человек, особенно его внутренняя жизнь. Только Достоевский 
умел заглянуть во внутренний мир своих героев, открывая в них добро и зло, силу и слабость, любовь 
и ненависть. Однако Достоевский был прозаиком, и для таких характеристик мог использовать соб-
ственный словарь, собственные  предложения, он  мог  вложить  собственный  комментарий  в  уста  ге-
роя. Но Чехов — драматург, а драматургу можно говорить только посредством героев». Интерпрета-
ция героев связана с выбором жанра. Объяснить комичность, например, можно следующим образом 
— герои мечтали о ярком будущем, и не заметили, что все потеряли в настоящем, потеряли место в 
этой  жизни.  Между  мечтой  и  слабостью  фантазеров  Чехов,  вероятно,  видел  основу  комедийного 
жанра. 
История  и  теория  словацкой  литературы  не  раз  обращалась  к  личности  и  творчеству  Чехова. 
Владимир Минач метко определяет значение личности А.П.Чехова (1860–1904), сравнив его с италь-
янским писателем, драматургом и литературным критиком Альбертом Морави (1907–1990): «...когда 
Чехов создал человека одной эпохи и целую вселенную, Морави просто забавный. У него нет силь-
ных  характеров,  нет  фигур,  которые  бы  врезались  в  память:  единственный  герой,  которого  невоз-
можно забыть, — это Рим. Почти все рассказы анекдотические, одни смешные, другие не очень, не-
которые совершенно глупы. Не существует второго плана, или подтекстов, здесь сказано все, что хо-
телось  бы  сказать.  Но  хотелось  бы  сказать:  смотрите,  смотрите,  какая  забавная  история.  Или:  Ага, 
такова жизнь. В том и другом содержится последовательная теория [5]. 
Драматургия А.П.Чехова оказала значительное влияние на режиссерское и актерское искусство в 
Словакии. Психологизм чеховской драмы, ее философский контекст открыл новые возможности для 
театральных  деятелей  Словакии.  Проблема  взаимоотношения  национальных  культур  и  литератур 
требует дальнейшего изучения. 
References 
1  Pavlásková Anna. Baryšniková Jelena. Rusko-slovenský dialóg. Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2001. 
2  Borodáč Janko. Z divad elného festivalu v Moskve, 1934, s. 379. 
3  Sládeček Ján. Pietor a Čechov // Slovenské divadlo, 1986, č.2, roč.34, s. 69–102. 
4  Lesňáková Soňa.  Štatistický prehľad prekladov z tvorby ruských spisovateľov v chronologickom poradí // Ruská literatúra 
v slovenskej kultúre v rokoch 1836–1996, Bratislava: Ústav svetovej literatúry SAV, s. 186. 
5  Mináč Vladimír. Súvislosti. Bratislava: Slovenský spisovateľ, 1976, s. 116. 
С.Бенчич 
А.П.Чехов шығармалары жəне олардың словакия театрларының 
қойылымдарында режиссерлік тұрғыдан көрініс табуы 
Мақала  А.П.Чехов  драмаларының  Словакиядағы  сахналық  қойылымдарына  арналған.  Автор  словак 
театрларының  əр  түрлі  режиссерлік  концепцияларын  талдай  отырып,  В.Tаборский,  Я.Бородач, 
И.Будский,  М.Пиетор  сияқты  режиссерлердің  ерекшеліктеріне  тоқталады.  Сондай-ақ  ол  актерлердің 
ойнау  мəнері  мəселелерін  Чеховтің  драматургиялық  жаңашылдығына  қатысы  тұрғысынан 
қарастырды.  Чехов  драмаларының  сахналық  қойылымдарын  басқа  да  орыс  жазушылары 
шығармаларының словак театрларында қойылымы контексінде талдады. 
S.Benchich 
A.P.Chekhov’s drams and their director's embodiments 
in statements of the Slovak theaters 
The article is devoted to the stage productions Anton Chekhov in Slovakia. The author analyzes various 
directing concept of Slovak theaters, stops on the peculiarities of Director's manners W.Таborsky, 
I.Borodach, J.Budsky, M.Pietor. Separately, the author analyses the issues of acting, which substantially 
transformed in connection dramaturgical innovation Chekhov. Stage dramas by Chekhov, the author 
examines within the context of productions of works and other Russian writers on the stages of the Slovak 
theaters. 

Жаһандану үдерісіндегі əдебиеттік тəрбие 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
67 
ƏОЖ 82.0(574) 
Ж.Ж.Жарылғапов 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E:mail: zharylgapov_zhan@mail.ru) 
Жаһандану үдерісіндегі əдебиеттік тəрбие 
Мақалада  қазіргі  кезеңдегі  əдебиет  дамуы  жəне  қоғамда  жүріп  жатқан  күрделі  əлеуметтік-
психологиялық  мəселелер  қарастырылды.  ХХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХІ  ғасыр  басындағы  ғылыми-
техникалық  процестің  əдеби  шығармашылыққа  тигізген  ықпалы  талданды.  Қоғамның  адамгершілік 
негізін  нығайтудағы  гуманитарлық  саланың,  мəдениет  пен  өнердің  рөлі,  қажеттілігі  жайында 
талдаулар  жасалды.  Қазақ  əдебиетінің  тарихындағы  адам,  оның  гуманистік  принциптері  мысалға 
алына  отырып,  қазіргі  кезеңдегі  эстетикалық  өлшемдерге  назар  аударылды.  Ұрпақ  тəрбиесіндегі 
əдебиеттің қазіргі жағдайы, бұл тараптағы күрделі мəселелердің шешілу жолдары көрсетілді. 
Кілт  сөздер:  қазіргі  қазақ  əдебиеті,  ғылыми-техникалық  прогресс  жəне  əдебиет,  əдебиеттік  тəрбие, 
жаһандану жəне ұлттық əдебиет, əдеби үдеріс. 
ХХ  ғасырдың  соңы  мен  ХХІ  ғасырдың  басындағы  ғылыми-техникалық  қарыштау,  адамдар 
санасының ақпараттық тасқындар астында қалуы, технократтық өзгерістер мен жаңалықтар алдыңғы 
қатарға  шыққан  кезең  болды  да,  адам  феноменіне  қатысты  күрделі  мəселелерді  күн  тəртібіне 
шығарды.  Соның  нəтижесінде  адам  тұлғасын  қалыптастырудағы,  қоғамның  адамгершілік  негізін 
нығайтудағы  гуманитарлық  саланың,  мəдениет  пен  өнердің  рөлі,  қажеттілігі  жайында  пікірлердің 
молая  түскендігін  көріп  жүрміз.  Бұл  орайда  адам  баласының  ақыл-ойы  мен  сезімінің,  эстетикалық 
дүниетанымын қалыптайтын əдебиеттің орны айрықша. 
Адам  факторы,  оны  зерттеп-зерделеу  əдебиеттің  айнымас  мақсаты,  мəңгілік  тақырыбы  ғана 
емес,  жалпы  көркемдік  дамудың  басты  бағытын  айқындайтын  адастырмас  темірқазығы.  Əдебиет 
қоғамдық-тəрбиелік, эстетикалық категориялар тұрғысынан табиғат əлемін, қоғамдық құбылыстарды, 
жеке адамның рухани-психологиялық болмысын өзіне обьект етеді. Ішінара бөлшектеніп кететін бұл 
мəселелердің əдебиет арқауы ретіндегі орны үнемі өзгерісте болады, дамиды. 
Сайып  келгенде,  əдебиеттің  қоғамдық  жəне  эстетикалық  маңызы  адам,  оның  танымы  мен 
тағдырынсыз ашылмайды. Əдебиеттің басқа өнер түрлерінен айырмашылығы мұндағы образдардың, 
яғни  адамның,  көркем  сөзбен  сомдалатындығында.  Сондықтан  да  адам  жанының  диалектикасының 
ашылу  дəрежесі  сөз  өнерінің  интеллектуалдық  жəне  эстетикалық  байлығының  өлшемі  болып  қала 
береді. 
Қазақ  халқының  рухани-келбет  болмысы  мен  ұлттық  табиғаты  оның  ғасырлар  бойы 
қалыптастырған 
өнерінде, 
əдебиетінде, 
фольклорында, 
мифологиялық 
дүниетанымында, 
этнографиясында  айшықталып  келді.  Əдебиеттегі  ұрпақ  тəрбиесі  мəселесі  қойылысының 
ерекшеліктерін  көрсетуіміз  үшін  адам  туралы  ойлардың  осындай  ғылыми  негізін,  тарихи-мəдени 
алғышарттарын ашу аса маңызды. Өйткені əр халықтың рухани дамуы барысында адам мəселесінің 
өзгеріп,  əлеуметтік-тарихи,  өмірлік  тəжірибелермен  байыпталып  отыратындығы,  өмір  мен  адам 
мұраттарының өзара байланысы түрленіп отыратындығы белгілі. 
Байырғы  қазақ  ауыз  əдебиетіндегі  халықтық  дүниетаным  табиғат  пен  адамды  тұтастық  күйде 
қарастырады.  Мұнда  адам  табиғатқа  қарсы  қойылмайды,  қайта  адамды  табиғаттың  бөлінбес  бір 
бөлшегі  деп  есептеу  басым.  Қазақ  сөз  өнеріндегі  бұл  ерекшелік  əлемдік  ауқымда  алғанда  антик 
дəуіріне, ортағасырлық кезеңге де тəн. 
Мəселен, фольклор жанры — ертегілердің негізгі сюжеттерінің дені мифтік санада туды. Көбіне 
адам іс-əрекеттері телінетін мифтік бейнелер — Таусоғар, Көлтаусар, Желаяқ, Жарғаққұлақтар адал 
істің,  ерліктің  дем  берушілері.  Мұнда  ежелгі  қазақ  танымының  адамға  деген  гуманистік 
көзқарасының негізі жатыр. Яғни ауыз əдебиеті мұраларындағы ұғым-түсініктер бойынша адам — ең 
басты құндылық. 
Сол тəрізді бүкілəлемдік гуманистік ойдың құрамдас бөлігі болған жыраулар поэзиясы өсиеттік 
желілерді жетілдіре отырып, адамның өзіндік дамуы қоғамдық дамумен деңгейлес болуы шарт екенін 
айта  бастады.  Яғни  қоғамдық  қатынастардың  дамуы  мен  адамның  рухани  байлығының  арасында 
теңсіздік  тумауы  тиіс.  Асан,  Шалкиіз,  Ақтамберді,  Бұқарлардың  мұраларында  осы  жай  ерекше 
ескеріліп  адамның  іс-əрекеті  мен  табиғи  болмысын  сол  кездің  тарихи  ерекшелігімен,  қоғамдық 

Ж.Ж.Жарылғапов 
68 
Вестник Карагандинского университета 
қозғалыспен  етене  біріктіріп,  тұтастырып  отырды.  Осыдан  келіп  елдік,  бірлік  идеялары  дəріптеле 
бастады. 
Өскелең  ұрпақ  тəрбиесінде  əлі  күнге  дейін  маңызын  жоймай  келе  жатқан  Ы. Алтынсарин 
шығармалары  қоғамның  кереғар  құбылыстарын,  адам  бойындағы  жалқаулық,  талапсыздық, 
білімсіздік,  ынсапсыздық,  салақтық,  талғамсыздық,  көрсеқызарлық  т.б.  сияқты  мінездерді  əшкере 
етеді.  Ең  басты  назар  аударатын  мəселе — адам  мен  оның  əлеуметтік  ортасының  кемшіліктерінен 
арылуда  ұлы  ағартушы  ашық  күреске  шақырмайды,  төңкерісшілдік  амалдарды  ұсынбайды.  Бұл — 
ағартушылардың  барлығының  дүниетанымдық  қырларына  қатысты  жағдай.  Ыбырай  əлемдік 
ағартушылар  қалыптастырған  идеялық  бағдар — адамды  тəрбиелеуге  болатынына,  оның  ортасын 
тəрбиелеу  арқылы  адам  бойындағы  ізгі  қасиеттерді  қалыптастыруға  болатынына,  бір  сөзбен 
айтқанда,  сана  эволюциясына  иек  артты.  Ы. Алтынсариннің  көркем  шығармалары  таза  педагогтық 
мақсаттан туындауы себепті олардағы дидактизмге бірінші көңіл бөлінді. 
Мектеп,  жоғары  оқу  орындарының  бағдарламаларында  қарастырылып  келе  жатқан  Абай, 
Шəкəрім  кезеңін  оқытуда  мына  жайттар  басты  назарда  болуы  тиіс  деп  ойлаймыз.  Абай 
творчествосына  айрықша  көңіл  бөлінген  мəселе — ойшылдың  адамды  жеке  индивид,  жеке  рухани 
құндылық ретінде қарастырғаны. Басқа  да ағартушылар сияқты əдебиеттің қоғамды түзеу мен адам 
мінезін тəрбиелеу сияқты маңызына айрықша мəн берді. Басқа елдер қол жеткізіп жатқан білім мен 
мəдениетке  жақындау,  жастарды  игі  жолға  шақыру  жаңа  талаптағы  əдістемелер  арқылы 
сауаттандыру  арқылы  іске  асатыны  жөніндегі  ұстанымы  оның  өмірлік  кредосы  мен 
шығармашылығының бұлжымас идеялық бағытына айналды. Яғни əлеуметтік орта адамның рухани 
жағынан қалыптасуының ең негізгі факторы. «Адам баласын заман өстіреді, кімде-кім жаман болса, 
оның  замандасының  бəрі  виноват» («Отыз  жетінші  сөз»)  тұғырнамасын  негіздеді.  Абай  қоғамды 
адамгершілік қағидаларына сай жасақтау мен адам бойындағы кемел қасиеттерді қалыптастырудың 
төңкерістік  формасын  таңдаған  жоқ.  Қара  сөздердің  идеялық  арқауында  сананы  бірте-бірте  қайта 
қалыптастыру,  адам  мінезін  тəрбиелеуге  болатынына  деген  сенім  жатты. «Адам  мінезін  түзеп 
болмайды  деген  кісінің  тілін  кесер  едім»  принципі  идеялық  бағыттың  мызғымастығына  қызмет 
жасады. 
Ал бұл мəселеге келгенде Шəкəрімнің басты нысанасы — адамның интеллектуалдық ерекшелігі. 
Ақынның  ғылым  мен  адам  арақатынасының  мəнісіне  үңілген  шығармаларында  адамның  ақыл-ой 
артықшылықтары жөнінде күрделі түйіндер жасалады. 
Əсіресе  Шəкəрімнің  ғылыми  философияға  ден  қоюы,  жеке  тұлғаның  интеллектуалдық 
қасиеттерінің  рөлі  жайындағы  ойлары  бұл  мəселеге  шын  мəнінде  жаңаша  келудің  үлгісі  ретінде 
қымбат. Шəкəрім поэзиясына үңіле отырып, мына бір жайға көз тоқтатпау мүмкін емес. Ол ақынның 
адам ақыл-ойының жемісі — ғылымға деген көзқарасы. Бұл турасында Шəкəрім Құдайбердіұлы өзіне 
дейінгі  айтылған,  дəстүрге  айналған  ағартушылық  бағытты  ұстана  отырып  оқшау  ой  айтады.  Ақын 
ғылымды  насихаттаудағы,  оның  рөлін  танудағы  бүкіладамзаттық  гуманистік  принциптерді 
басшылыққа алады. 
Оның пікірінше, ғылым адамзатқа игілікті міндет бола тұра, кері əсерін тигізетін, қауіпті ахуал 
да туғызады. Бұл тікелей адам феноменіне қатысты. Ғылым тек адамзат қауымының рухани дамуын 
ескере даму керектігі жөніндегі ақынның ойы қазақ əдебиетінде маңызды идея болды. 
Шын залымға берме ғылым, ол алар да оқ қылар, 
Қаруым дер, кісі атып жер, ол ғылымды хайла етер [1], —  
деп  жырлаған  Шəкəрім  адамның  интеллектуалдық  артықшылықтары  тек  гуманистік  арнадан 
табылуы керектігін ескерте отырып, адамның нақты-тарихи мəнін адамгершіліктік творчестволықпен 
сабақтастырады. 
Қарап  отырғанымыздай,  қоғамның  əрбір  даму  кезеңі  адамға,  оның  өміріне  ақыл-ойына  деген 
бірін-бірі толықтырып отыратын сан алуан көзқарастар туғызып келді. Ғасырлар бойы толастамаған 
адамның  мəн-маңызы  жайлы  ой-толғамдардың  тарихына  шолу  барысында  адам  мен  өнердің  бір-
біріне тікелей қатыстылығы, біртұтастығына тағы да көз жеткіземіз. Сонау көне дəуірдегі өнер мен 
адам  қарым-қатынасына  бөлекше  тоқталған  себебіміз  қадым  замандардан  бастап  атом  заманына 
дейінгі болған адам тұлғасын қалыптастыру ұлттық эстетикалық ойды əу бастан толғандырған іргелі 
мəселе болғанын таныту еді. 
Əдебиетіміздің ертедегі бастауларынан ХХ ғасырға дейінгі дəуірде ұрпақ мəселесі көркем ойдың 
əрбір тарихи белесінде өз жаңашылдықтарымен көрініп отырғанына куə боламыз. 

Жаһандану үдерісіндегі əдебиеттік тəрбие 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
69 
Ал  ХХ  ғасыр  ғылым  мен  техниканың  қарыштап  дамыған,  автоматика  мен  кибернетиканың 
ғасыры  болды.  Адам  ақыл-ойдың  нəтижесінде  космосты  игеруге,  оны  зерттеуге  жол  ашты,  түрлі 
есептеу машиналарын, компьютерлерді дүниеге əкелді. Физика, химия, медицина, биология, техника 
т.б.  ғылымның  салаларында  ұлы  жаңалықтар  туды.  Адам  баласы  ядролық  реакторды,  атомдық 
бомбаны  ойлап  тапты.  Гендік  инженерияда  жануарлар  мен  өсімдіктердің  жаңа  түрлерін  тудыра 
бастады.  Адамдардың  дене  жұмыстарына  роботтар  мен  манипуляторларды  қолданысқа  енгізу 
тəжірибелері  жасалды.  Қысқасын  айтқанда,  ғылыми-техникалық  қарыштау  қоғамдық-əлеуметтік 
сананың барлығында ықпалын күшейтті. 
Қысқа  уақытта  болған  орасан  зор  өзгерістер  адамның  табиғи  болмысына  əсер  етпей  қалмады. 
Ғылыми-техникалық төңкеріс адамның материалды өндіріс дəрежесіне  игі ықпал еткенімен, рухани 
құндылықтар  жөніндегі  мəселелерге  тірелді.  Түрлі  қырып-жою  қаруларының  жасалуы  планетарлық 
апаттың  болу  мүмкіндігін  күшейтті.  Адамның  ойлау  қызметін  алгоритмдеу,  ойлау  процесіне 
жүктелген кейбір міндеттерді есептеу машиналарының үлесіне берудің нəтижесінде ойлау процесінің 
формалды  сипаттары  барынша  қалыптаса  бастады.  Бұл  адам  факторының  барған  сайын  орны 
төмендей бастауына алып келді. 
Осыншалық  көкейкесті  мəселелердің  қордаланып  қалуы  ендігі  уақытта  гуманитарлық 
сфераның —  мəдениеттің,  əдебиеттің  тарихи-рухани  даму  процестегі  жетекші  рөлі  туралы  жаңаша 
көзқарастарды  туғыза  бастады.  Қазір  көркем  шығармашылықтың  адам  тұлғасын  қалыптастырудағы 
мəні  қайта  қарастырылуда.  Өйткені  мəдениет  пен  көркем  өнердің  бұрын-соңды  болып  көрмеген 
қажеттілігі сезіліп отырғандай. 
Адамзат дағдарыстың осыншалық шегіне жете бастаған кезеңде əдебиеттің орны жайлы басқа да 
ғылым салаларының өкілдері баса айтады. Мəселен, физика маманы, академик А.Б.Мигдал: «Сегодня 
нравственный закон внутри нас стал вопросом жизни и смерти человечества. Мы начинаем понимать 
как отстала общественная мораль от развития науки, и долг литературы — уменьшить этот разрыв, 
утверждая нравственные ценности» [2], — дейді. 
Жаһандану  дəуіріндегі  адамға  деген  түрлі  қарым-қатынасты  Батыс  Еуропа,  Америка 
жазушылары қазіргі кезеңдегі ең күрделі мəселе ретінде зерттей бастады. Мұнда белгілі бір заңдылық 
та бар. Өйткені шапшаң дамыған экономика ең алдымен адам санасындағы өзгерістермен сəйкеспей 
отыр. Кейінгі жылдары қазақ əдебиетінде де дəуір талабына сай ұлттық кейіпкерді сомдау қажеттілігі 
айқын сезілуде. 
Жаһанданудың адам тұлғасының гуманистік жəне ұлттық өлшемдеріне тигізер ықпалына төтеп 
беру үшін бізге алаштық тұғырнамаға, Алаш əдебиетінде қалыптасқан құндылықтарға негізгі бағдар 
ұстану қажет. Өйткені өскелең ұрпаққа əдебиет арқылы тəрбие беруде нақты бір тұжырымдама жасап 
алуымыз тиіс. 
Əдебиеттер тізімі 
1  Құдайбердіұлы Шəкəрім. Жолсыз жаза: өлеңдер мен поэмалар. — Алматы: Жалын, 1988. — 87-б. 
2  Мигдал А.Б. Что я читаю сегодня: Ответ на анкету // Лит. газета. — М., 1989. — 4 янв. — С. 3. 
Ж.Ж.Жарылгапов 

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: