Л.Улицкаяның «Медея и ее дети» романындағы үй кеңістігі

Л.Р.Шевлякова 
78 
Вестник Карагандинского университета 
4  Цит. on: Popova S.V.Dom in foreign literature of the XX century//poetics and prosody Problems, Almaty, 2003. 
5  Lotman M.Yu. Conversations about the Russian culture, Sankt Petersburg, 1994. 
6  Ulitskaya L.E. Medea and her children, Moscow: Vagrius, 1997, 336 p. 
7  Yesin B.A. Principles and receptions of the analysis of the literary work, Moscow, 2003. 
 
 
 
 
ƏОЖ 821.512.12.398 
М.І.Əбдуов, С.А.Сабитова 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті (E-mail: samalet_89@mail.ru) 
Діни дастандардағы мифтің түрлену жолдары 
Мақалада  діни  дастандардағы  мифтің  адамнан  адамға,  ұрпақтан  ұрпаққа  берілуі  жəне  түрлену 
жолдары  қарастырылды.  Діни  дастандарда  мифологиялық  сарындардың  қолданылуын  айқындау 
арқылы  мифтердің  қаншалықты  түрленгендігі  туралы  айтылды.  Сондай-ақ  мифтердегі  ерекше 
көріністер  діни  дастандарда  белгілі  бір  деңгейде  түрлендіріліп  қолданылуы  сипатталды.  Сонымен 
бірге  діни  көркем  туындыларға  жүргізілген  олардың  тарихына,  мазмұнына,  поэтикасына  қатысты 
зерттеулер ескеріледі. 
Кілт сөздер: фольклор, дін, дəуір, мифология, дастан, аңыз, рухани мұра, дəстүр, тарих, поэзия. 
 
Діни  дастандардағы  ұлттық  рухани  мұра  ретінде  арнайы  қарастыру,  зерттеу  жұмыстарын 
жүргізіп, жүйелеу, талдау, əдебиет пен фольклордың өзге жанрларымен арасындағы байланыстарын 
айқындау,  көркем  дүниелердің  дамуына  қосқан  үлесін  анықтау,  сюжеттік  желісі  мен  көркемдік 
ерекшеліктерін ашу еліміз егемендік алғаннан кейін ғана барып қолға алынды. Академик Р.Бердібаев: 
«Өзгелерін  айтпағанда  бізге  діни  аңыздың  оқиғаларға  негізделген  жырлардың  ешбір  топқа  да, 
тақырыпқа  қосылмай  келуі  зерттеушілік  тəжірибе  мен  мəдениеттің  кенжелігіне  байланысты.  Орыс 
жəне  ынтымақтастық  (грузин,  армян  т.б.)  халықтар  фольклоршылары  діни-рухани  шығармаларды 
зерттеп, олардың фольклор жүйесіндегі орны мен ерекшелігін белгілеп жүргендіктері ғибрат аларлық 
нəрсе.  Фольклордың  белгілі,  санаулы  жанрларын  ғана  есепке  алып,  оның  басқа  бірталай  салаларын 
ұмыт қалдыру ғылыми принциптерге қайшы болмақ» [1] деп атап көрсеткен болатын. Сонымен қатар 
кеңес  дəуіріндегі  тоталитарлық  жүйеде,  коммунистік  партияның  саясатына  сəйкес  келмейтін 
дүниелерді жариялауға да, зерттеуге де тыйым салды. Десекте, халық өзінің рухани құндылықтарын 
жоғалтқан да, жойған да жоқ. Көнеден келе жатқан дəстүр негізінде талай тамаша мұралар ауыздан 
ауызға көшіп, кейінгі ұрпаққа жетіп жатты. Халық қазынасына, ата-баба аманатына жанашыр жандар 
əр  кезеңдерде  заман  талабына  сəйкес  еңбек  етіп,  түрлі  себептерді  қолдана  отырып,  аталмыш 
дүниелердің келесі ұрпаққа жетуіне жағдай жасады. Көптеген зерттеулердегі байқалатын бір мəселе 
рухани  құндылықтардың,  солардың  ішінде,  əсіресе,  діни  туындылардың  ХІХ  ғасырдың  екінші 
жартысында  жаппай  жариялануы,  Қазан,  Ташкенттегі  баспалардан  жинақ  түрінде  жарыққа  шығуы 
кездейсоқ  мəселе  емес  еді.  Діни  дастандардың  басылып  шығуына  байланысты  фольклортанушы 
Б.Əзібаева былай дейді: «Большая часть их была опубликована в досоветский период, но, несмотря 
на  это,  в  казахской  фольклористике  они  впервые  подвергаются  анализу.  Известно,  что  ранее 
религиозная  литература  изучалась  только  как  отрицательное  явление.  Новая  общественно-
политическая  ситуация  и  начавшееся  духовно-нравственное  очищение  общества  от  идеи  идеологии 
отдельной  партии  и  группировок  дают  нам  возможность  по-новому  оценить  многие  явления 
духовной  жизни,  в  том  числе  религиозные  дастаны.  Разумеется,  при  этом  мы  не  должны  впадать  в 
другую  крайность,  то  есть  избегать  необъективного  восхваления,  чрезмерного  преувеличения 
достоинств  исследуемого  объекта» [2]. Əрине,  кеңестік  дəуірде  діни  əдебиеттерге  өзгеше  көзқарас 
болғандығын біз де жоққа шығара алмаймыз. 
ХІХ  ғасырдың  соңы  жəне  ХХ  ғасырдың  басында  халықтың  діни  мұралары  жарыққа  шығумен 
қатар, нəзира үлгісінде қайта жырланған, исламды насихаттайтын туындыларда көптеп өмірге келді. 
Оның  бір  себебі,  діни  сауатты,  əсіресе,  Қазанда,  Уфада,  Троицкіде  медреселерде  оқып  бітірген 
ақындардың  саны  көбеюі  болып  табылады.  Солардың  көшбасында  Ақмола  Мұхаммедиярұлы, 

Діни дастандардағы мифтің түрлену жолдары 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
79 
Шортанбай  Қанайұлы,  Жүсіпбек  Шайхисламұлы,  Шəді  Жəңгірұлы  тұрды.  Олар  діни  дастандарды 
қайта жырлады, діни аңыздарды қиссаларға айналдырды, кітап етіп бастырып шығарды. Сондықтан 
да  бұл  кезең  діни  ағартушылық  ағымның  өркендеген,  дамыған  дəуірі  болды.  Бұл  мəселе  жайында 
Уəлихан  Қалижанұлы  былай  дейді: «Діни  ағартушылық  поэзия  өкілдері  діни  схоластиканы 
уағыздаған жоқ, олар діннің ақ жолын қоғамның даму көзіне айналдырып, мұрат тұтқан, бүгінгінің 
тілімен айтсақ, ағартушылық қозғалыстың басында тұрды. Олар жалпы ұлттық идеяға айналды. Егер 
қазақ халқының соңғы 80 жылдың ішінде оқу-білімге деген құмарлығы неге сөнбей отыр десек, сол 
идеяның  жаңғыруының  санаға  сіңген  жемісі  деп  білген  жөн.  Ол  процесс  əлі  біткен  жоқ» [3]. Ой 
айқын,  пікір  нақты.  Расында,  бұл  процесті  тоқтатуға  болмайды.  Өйткені  діннің  адамгершілік 
қағидаларын  насихаттайтындығы  ақиқат.  Олай  болса,  зерттеуді,  талдауды  дінге  қатысты  мұраларға 
дамыта түсетіндіктен, біз жаңашыл жəйттерге қол жеткізе береріміз рас. 
Діни  көркем  туындыларға  жүргізілген  соңғы  зерттеулерде  олардың  тарихына,  мазмұнына, 
поэтикасына қатысты тың пікірлер өмірге келді. Мəселен, Ж.Əбдіғаппарова былай дейді: «ХХ ғасыр 
бас  кезіндегі  қазақ  əдебиетінде  мұсылманшылдықты  дəріптейтін  діни  тақырып  ерекше  орын  алды. 
Оның  негізгі  себебі  патша  өкіметінің  отарлау  саясаты  крестьяндарды  қазақ  жеріне  жаппай 
қоныстандыру,  сол  арқылы  жергілікті  халықты  басып,  билеп-төстеудің  жолын  арттыру,  рухани 
тонау,  орыстандыру,  шоқындыру  жұмыстарын  жандандыра  жүргізумен  қатар  іске  асырылды.  Міне, 
осындай іс-əрекеттер нəтижесінде қазақ даласында «мұсылмандық қозғалысы» өріс алды. Бұған сол 
дəуірдегі  діни-ағартушылық  бағыттағы  ақындар  тудырған  шығармалар  дəлел  бола  алады.  Осы 
кезеңде  əдебиет  сахнасына  қоғам  қажеттілігінен  туындаған  діни-ағартушылық  ағым  пайда  болды. 
Бұл ағым өкілдері ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында өзіне тиесілі міндетін 
жоғары  дəрежеде  атқарды» [4]. Діни  дастандардағы  ислам  дінінің  насихатталу  себебі  ерекше 
қарқынмен көптеп жариялануы осындай тарихи жағдайға байланысты болуы əбден мүмкін. 
Кез  келген  көркем  туындының  жан  дүниесі  сюжеттен  тұрады.  Сюжетсіз  шығарма  адамның 
көңіл-күй сипатын ғана тануы мүмкін. Ал, сюжеттің пайда болуының бірнеше жолдары бар. Мəселен, 
ол тарихи оқиға негізінде туындауы мүмкін немесе аңыздың желісінен алынуы мүмкін, болмаса, тіпті 
ойдан  да  шығарылатын  сюжеттер  болады.  Солардың  қай-қайсысы  болмасын  белгілі  бір  мақсатты 
көздейді.  Ал,  мақсаты  мен  маңызын  ашсақ,  айтарлықтай  жетістікке  қол  жеткізеріміз  анық.  Осы 
мəселеге  баса  назар  аударған  ғалым  Б.Əзібаева  былай  дейді: «Кейбір  сюжеттердің  пайда  болуы, 
игерілуі жəне таралуы, сондай-ақ ең бір кең тараған дастандардың өрбу тарихы ғылым үшін айрықша 
мəнді.  Себебі  осынау  нақтылы  фольклорлық-əдеби  процесс  арқылы  көркем  шығармашылықтың 
артық заңдылықтарын аңғаруға болады. Сондай-ақ дастандарды саралау ғылыми жағынан тұтас бір 
түрді  танып-түсіну  үшін  өте  маңызды.  Өйткені  шығарманы  танып-түсіну  арқылы  дастан  жырының 
жалпы  қайда  болуы  мен  қалыптасу  заңдылықтарын  білеміз» [5]. Олай  болса  діни  дастандардағы 
мифологиялық  сарындардың  қолданылуын  айқындау  арқылы,  ерекшелігін,  мифтердің  қаншалықты 
түрленгендігін,  олардың  оқиғаны  жандандырудағы,  əсірелеудегі  қызметін  анықтауға  мүмкіндік 
ашамыз. 
Адамзаттың  дамуына  жетілуіне  мифтің  бағзы  замандарда  үлкен  рөл  атқарғандығын  аңғаруға 
болады. Əрі қызықты, əрі тəрбиелік мəні бар, əрі жаратылыс құбылыстарын бейнелеуге, түсіндіруге 
арналған  толымды  туындылар  адамзат  қауымына  аз  мерзімге  емес,  мыңдаған  ғасырлар  бойына 
қызмет етті. Бірте-бірте кəсіп пен тіршіліктің дамуына байланысты, мифте тың дүниелердің бойына 
қажеттілікке  орай  орын  теуіп,  кең  құлаш  жайды.  Жаратылыстың  жандануына  байланысты,  рухани 
əлемде  өсіп,  өркендей  түсті,  олардың  қай-қайсысына  болмасын  кезінде  сананың  дамуына  зор  үлес 
қосқан  мифтің  араласуы  заңдылық  еді.  Кез  келген  құбылыстың  пайда  болу,  даму,  қалыптасу 
қағидасы болатыны тəрізді мифтің де осы сатыларды басынан өткергені мəлім. Солай болған күнде 
де өзге мұралардың бойына орныққан миф өзінің толық тұлғасын бастапқы негізін барлық жағдайда 
бірдей  толық  сақтап  қалған  жоқ.  Кей  тұстарда  сұлбасы  ғана  аңғарылса,  енді  бір  жерлерде  үзік-үзік 
детальдық бөлшектер байқалды, иірім түрінде қолданылған тұстары жоқ емес. 
Жаратылыс  жайлы  баяндалатын  мифтердің  мазмұнындағы  басты  ұстаным — жұптасу 
заңдылығы.  Мифологиялық  ұғым  бойынша  қарама-қарсы  құбылыс  та,  қатар  құбылыс  та  егіз  деп 
есептелген.  Мəселен,  Ай  мен  Күн,  Жер  мен  Су,  Қараңғы  мен  Жарық — дүниенің  егіз  сипаттары. 
Сондықтан олар туралы мифтерде аталған бейнелер жеке дара алынбай, жұп-жұбымен байланысты, 
оқиға сабақтастығында суреттелген. Мифтегі осы əрекет Көк пен Жерге де қатысты. Пікіріміз нақты 
болу үшін мифтік аңызға назар салып көрелік: «Күндіз Күн нұрын төккен түнде Ай сəулесін жаққан 
ғаламда тоқсан тоғыз əлем бар. Олардың əрқайсысының өзінің Күні мен Айы, Көгі мен Жері болады. 

М.І.Əбдуов, С.А.Сабитова 
80 
Вестник Карагандинского университета 
Жердің  астында  тозақ  орналасқан» [6; 11]. Келесі  мифте  былайша  сипатталады: «Жердің  нақ 
кіндігінде əлемдік сумер жауы орналасқан. Бұл ежелгі түркілердің мекені. Онда құдайлар мен біздің 
ата-бабаларымыздың əруақтары мекен етеді. Таудың дəл ортасында Жер мен Көк түйіседі. Олардың 
тоғысқан жерінен алып бұтақты алқа жапырақты зор Бəйтерек өсіп шыққан. Бəйтеректің ұшар басы 
Үлкен  Тəңір  мекендейтін  жоғарғы  əлемге  дейін  жетеді» [6; 15]. Аспан  əлеміне  қатысты  айтылатын 
мифтерде Көк пен Жер жұптасқан түрде алынғандығын аңғарамыз. 
Енді  діни  дастандарға  көңіл  аударалық.  Көк  пен  Жерге  байланысты  мифтің  сюжеттері 
қолданылған дастандар жоқ, тіпті иірім түрде алынған үзік сюжеттер де кездеспейді. Бірақ дəстүрлі 
сұлба  сақталған.  Нақтырақ  айтқанда,  көпшілігінде  Көк  пен  Жер  егіз  жаратылыс  тəрізді  қолданыс 
тапқан.  Мысалы,  діни  аңыздардағы  айтылатын  Даниял  пайғамбардың  жалғыз  ұлы  Жамсап  туралы 
дастанда: 
Бар əлемді жаратақан Құдіретім, 
Жер мен көк, бар əлем бас иетін. 
Даниял қаза жетіп дүние салды, 
Бес жасында Жамсабы қалды жетім [7; 4], —  
деп екеуін бірінен-бірін ажыратпай қатар алған. Неге? Неліктен жəне  бірін ғана алып қолданбаған? 
Оның, əрине, өзіндік себебі бар. 
Сан  ғасырлар  бойы  санаға  сіңіп  қалыптасқан  ұғымдар  қандай  жағдайда  болмасын  адам 
қабылдауына жеңіл əрі түсінуге оңай болады. Олай болса, Жер мен Көк, бір жағынан, барлық əлем 
деген  ұғымды  аңғартады.  Ал,  оның  түп  негізі  мифте  жатыр.  Мифология  бойынша  екеуі  алғашқы 
жаратылыс, қатар пайда болған. Сол негізде осы ұғым егіз күйінде адамзат санасына орныққан. Тіпті 
тұрақты сөз тіркесіндегі кез келген бір сөзді оған мəндес екінші сөзбен алмастырсаңыз, тіркес өзінің 
бастапқы ұнамдылығын жояды, кей жағдайларда мағынасы да алшақтап кетуі мүмкін. «Тоқсан сөздің 
тобықтай  түйіні»  дегенді  «Тоқсан  сөздің  тобықтай  қорытындысы»  десек,  тіркестік  жүйе  бұзылады. 
Олай қолданыс, кеңістік аясындағы уақыт елегінен өте келе сюжеттен бөлініп, дараланып барып өзге 
мұраларда  қолданылған.  Сондықтан  мұндай  қолданыстарды  мифтік  аңыздардың  негізінде 
қалыптасып  жеткен  ұғымдар  деп  атауға  болады.  Көк  пен  Жердің  егізделген  ұғымы  тарихи  оқиға 
негізінде  шығарылған  діни  дастандарда  да  кездесіп  отырады.  Мəселен, «Кербала  шөлінің»  бір 
тұсында: 
Еңкейтіп желкесінен шапты қылыш, 
Өлтіріп қауарыждар тұрды тыныш. 
Су ақпай жер шайқалып, күн тұтылды, 
Жер мен Көк тартты бəрі көп күйініш [8; 31], — 
деп жырланса, келесі бір жерінде тағы да: 
Басын кескен жерінен төгілді қан, 
Жер айырылып зар еңіреп қалды оған. 
Құдай-ау, бұл не қасырет ғалам деп, 
Жер мен Көк бəрі тітіреп болды қайран [8; 31], — 
деп көнеден келе жатқан дəстүрлі тіркесті өзгеріссіз алып пайдаланған. Мифтік аңыздарда алғашқы 
жаратылыс  Жер  мен  Көк  болғандықтан,  ол  əлем  деген  ұғыммен  сабақтасып  өзінің  негізгі  бастапқы 
өзегін  жоғалтпай  кейінге  дейін  жеткендігін  біз  анық  аңғарамыз.  Бұл  ықшамдалған,  сұрыпталған 
түйінді тіркес болып табылады. Яғни, мифтің жұқанасы деуге де болады. Өйткені «Көк пен Жер» деп 
айтқанда, көне аңыздың лебі сезіліп тұрғанын аңғарамыз. 
Мифологияның  өзіне  тəн  сипаттары  мен  ерекшеліктерінің  болатындығы  белгілі.  Солардың 
бірі —  аңдардың,  құстардың,  жануарлардың  тіл  бітіп  адам  тəрізді  сөйлеуі.  Яғни  көне  дəуірдегі 
адамзат  қауымы  өзге  жан  иелерінің  де  ойлау,  сөйлеу  қабілеті  бар,  сондықтан  оларға  түсіністікпен 
қарау керек деп пайымдаған. Жандана ғана сөйлетіп қоймай, өсімдіктерді де тіл білетін жаратылыс 
ретінде  көрсетпек.  Мифологияда  мұндай  ерекшеліктердің  пайда  болуының  өзіндік  себебі  де  бар. 
Оның негізгі өзегі адами кəсіппен байланысты. Мəселен, тұрақты түрде қасқыр аулаумен айналысқан 
адам уақыт өте келе, ол  аңның  іс-əрекетін, үйреншікті ерешеліктерін  жəне  тағы  басқа да  қырларын 
жетік меңгеріп алады. Бұл жəйт сырт адамға таңсық. Сондықтан өзгелер жаңағы аңшыны қасқырмен 
тіл  табысқан,  қасқырдың  тілін  білетін  жан  ретінде  қабылдаған.  Өсімдік  те  сол  тəрізді.  Сыртқы 
сипатын  толық  танытып,  жеуге  жарамдылығын  білген,  дəмін  ажырата  танып,  ішкі  қасиетін  жетік 
меңгерген  адамды  көптің  тілін  білетін  адам  ретінде  есептеген.  Міне,  осылардың  барлығы  мифтің 
сюжетіне қолданысқа түскен. 

Діни дастандардағы мифтің түрлену жолдары 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
81 
«Жапалақ  көрсен  атып  ал»  деген  мифте  Көкжендет  атты  құс  жай  ғана  сөйлемейді,  шешендік 
өнердің  үлгісін  көрсетеді.  Сүлеймен  патшаның  жарлығын  жүзеге  асырып  жүрген  Көкжендет  үйге 
келіп былай дейді: 
Балық жүнің балпиып, 
Жалғыз өзің жалпиып, 
Батырымсып талтиып, 
Құлағыңды қалқитып, 
Екі ұртыңды салпитып, — 
Не қып отырсың? 
Хан жарлығын неге орындамайсың?  
Байғыздың басы қайда тап?! —  
депті. Мифте адамзат пен құстардың арасында тілдік тұрғыда еркін қарым-қатынастың болғандығын 
көрсетеді.  Ал,  келесі  бір  мифте  адамша  сөйлей  білетін  аңның  елдің  барлығымен  емес,  жекелеген 
адаммен  ғана  жауаптасатындығын  аңғартқан.  Мəселен,  соңынан  қуған  аңшылардың  арасындағы 
баламен  ғана  сөйлескен  қасқырды  былайша  сипаттайды: «Бəрінен  байдың  баласы  қасқырға  бұрын 
жетіп, ұрмақшы болып төніп келе жатқанда, қасқыр артына қайырылып: 
 Тарт қолыңды! — дейді. 
Бала есі шығып қалады. Артында қалған қуғыншылар жетіп келіп, балаға: 
 Неге ұрмадың? — деп сұрайды. 
Сонда бала: 
 Қасқыр «Ұрма!» деді, — дейді. 
 Ойбай, қуайық, ұрмасы несі? Қасқыр сөйлей ме екен? Егерде ұра алмасаң, атты бізге бер, — 
деп аналар кеу-кеулеп еді бала серіктерінің сөзіне еріп, қасқырға тағы бұрын келіп жетеді» [9]. Бұл 
мифте бір ерекшелік өзгелердің (баладан басқа) қасқырдың сөйлейтініне сенбеуінде жатыр. Өйткені 
алдындағы  аңызда  адам  мен  құстардың  жауаптасуы  үйреншікті  қалыпты  жəйт  ретінде  көрсетілген. 
Соған  қарағанда  соңғысы  алғашқысынан  көп  кейін  пайда  болған  тəрізді.  Енді,  мына  мифке  назар 
аударып көрелік. Жаратушы жас бөлгенде адамға аздау жас мөлшерін беріп өзге жаратылысқа ұзақ 
ғұмыр бергендігі жайлы аңызды көпшілік жақсы біледі. «Мынадай үкімді ести сала Есек Жасағанның 
аяғына жығылып, басын жерге ұрып: 
 Егер  маған  дүниеде  сондай  азаппен  өмір  сүру  жазылса,  соншама  жас  не  үшін  керек? 
Ғұмырымды жиырма жылдай азайтсаңыз, тəуір болар еді, — деп жылапты. 
Сол уақытта Адам жақындай: 
 Есектің жиырма жылын маған қосуыңызды сұраймын, — деп арыз қалыпты. 
Бұл өтінішіне ол жаратушының разылығын алыпты. 
Ит сондай қайғырып: 
 Егер  маған  сондай  қорлықпен  өмір  сүру  бұйырылған  болса,  адамның  үйін  һəм  уақ-түйек 
нəрселерін  күзетіп,  қарауылдаумен  ғұмырымды  өткізем,  сүйек  кемірсем,  оның  несі  өмір.  Жасымды 
жиырма жылдай азайтсаңыз, жақсы болар, — деп арыз қылыпты. 
Мұны естіп тұрған Адам қайтадан келіп, иттің алмай тұрған жиырма жасын өзіне қосқызыпты. 
Өзіне  айтылған  үкімді  естіп  шошынған  маймыл  зарлап,  құдіретті  жаратушының  алдына  тізерлеп 
отыра кетіп: 
 Адамға тек сыртқы келбетім ғана ұқсайтын болса һəм кім көрінгеннің ермегі болсам, мұндай 
өмірден  не  көремін?  Ғұмырымды  отыз  жылдай  қысқартыңыз,  тəуір  болар  еді, — деп  арыз  айтып 
жалынып-жалбарыныпты. 
Мұны  естіп  тұрған  Адам  тағы  келіп,  маймылдың  отыз  жасын  сұрапты» [6; 170]. Міне,  мифте 
жан-жануарлардың  адамша  сөйлеуін,  алғашқы  жаратылған  кезінен  басталған  деген  мəселені 
меңзейді. Сонымен, жоғарыдағы мифтерден біз  үш түрлі  жəйтті аңғарамыз. Біріншіден, мифтердегі 
аңдардың  немесе  құстардың  сөйлеуі  адамдар  мен  аңдардың  арасында  көрініс  берсе,  екіншіден, 
аңдардың  өз  ара  дами  тілде  жауаптасуы,  үшіншіден,  құстардың  сөйлескендігінің  баяндалғаны 
байқалады.  Міне,  мифтердегі  осындай  ерекше  көріністер  діни  дастандарда  белгілі  бір  деңгейде 
түрлендіріліп қолданылған. 
Аңызы  көне  дəуірден  жеткен,  оқырман  қауымға  кеңінен  таныс  дастандардың  бірі — «Жүсіп-
Зылиха».  Аталмыш  туынды  кеңес  дəуірі  тұсында  да  бірнеше  рет  баспа  бетінде  жарияланған.  Яғни, 
оны ол кезеңде діни дастан тұрғысында емес, ғашықтық қисса ретінде қабылдады. Оған себеп болған 

М.І.Əбдуов, С.А.Сабитова 
82 
Вестник Карагандинского университета 
шығарма  сюжетіндегі  Жүсіп  пен  Зылиханың  арасындағы  сүйіспеншілік  еді.  Сондықтан  оған  кеңес 
дəуірінде  махаббатқа  қатысты  қыры  ерекше  талданып,  сол  бағытта  тұжырым,  түйіндер  жасалды. 
Зерттеуші  М.І.Əбдуов  өзінің  еңбегінде  дастанның  діни  эпосқа  жататындығын  дəлелдеп  берді. 
«Əрине,  мұнда  махаббаттың,  сүйіспеншіліктің  өзге  діни  дастандарға  қарағанда  айрықша 
жырланатындығын  жоққа  шығаруға  болмайды.  Дегенмен  шығарманың  өзегі  дінде  жатқандықтан, 
мұны Жүсіп пайғамбардың өмір туралы шығарылған эпикалық туынды десек қателеспейміз.  
Сонымен, А.Қыраубаеваның, А.Жақсылықованың пікірлерін басшылыққа ала отырып, оқиғаның 
Інжіл,  Құран  кітаптарында  «Қиссас-уль-əнбиеде»  баяндалғандығын  ескере  келе,  басты  кейіпкері 
Жүсіп-пайғамбар  болғандықтан,  мазмұны  дінмен  сабақтасып  жатқандықтан, «Жүсіп-Зылиха» 
дастанын діни эпосқа жатқызуға болады деген пікірді ұсынуды жөн көрдік» [10]. Міне, осы дастанда 
Жүсіпті жеп қойды деген қасқыр тіл бітіп, сөйлеп, өзінің Жүсіпке ешқандай жамандық жасамағанын 
жеткізеді: 
Қасқыр айтты: Жүсіпті жегенім жоқ, 
Һəм жəне қайда екенін білгенім жоқ. 
Олда, тақсыр, балаңды мен көрмедім, 
Бейкүнəмін, ей, тақсыр, сөзімді ұқ [7; 6]. 
Əрине, аңның тіл бітіп, сөйлеуі мифологиядан келе жатқан қалыптасқан дəстүр. Сол дəстүр діни 
дастанда  өзінің  жалғасын  тапқан.  Бірақ  мұнда  түрлену  бір.  Біріншіден,  мифтегі  жан-жануарлардың 
сөйлеуі,  өздігінен,  яғни  адамша  сөйлеуі,  оларға  туа  біткен  тəрізді.  Ал,  діни  дастанда  Жақып-
пайғамбардың тілеуі бойынша, Алланың құдіретімен тіл бітіп, сөйлейді. Яғни қасқыр адамша сөйлеу 
білмейді, пайғамбар тілеген соң орындалып тұр. 
Қасқырға бір Алладан əмір болды, 
Алдында Исрафилдің сөйлейді енді [7; 6]. 
Екіншіден, қасқыр адаммен сөйлесу барысында Аллаға мойын ұсынатындығын жария етеді. 
Ей, тақсыр, өзім де ақ, сөзім де ақ, 
Мағлұм Алла куəға, жаратқан хақ [7; 6]. 
Осы  түрлендірудің  барлығын  мифта  қолдана  отырып,  дінді  насихаттау,  адам  санасына 
орнықтыру  үшін  пайдалатындығын  аңғарамыз.  Яғни  діни  дастандағы  мифтік  сюжеттердің  түрленуі 
дінге бейімдеу болып табылады. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Бердібаев Р. Эпос мұраты. — Алматы: Ғылым, 1997. — 9 б. 
2  Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. — Алматы: Ғылым, 2002. — С. 28. 
3  Қалижанұлы У. Қазақ халқындағы діни-ағартушылық ағымдар. — Алматы: Ғылым, 2001. — 31-б. 
4  Əбдіғаппарова Ж. // Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ хабаршысы. Филология сер. — 2011. — № 2. — 8-б. 
5  Əзібаева Б. Гүлшат-Шеризат. — Алматы: Ғылым, 2005. — 118 б. 
6  Ежелгі қазақ мифологиясы. — Алматы: Аруана, 2006. 
7  Жамсап. Дастан // Орталық Қазақстан. — 1991. — 13 сəуір. 
8  Кербала шөлі қиссасы // Ислам əлемі. — 1998. — 9 тамыз. 
9  Қазақтың мифологиялық əңгімелері: Жин. — Алматы: Ғылым, 1999. — 54-б. 
10  Əбдуов М. Қазақтың діни эпосы. — Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2006. — 71-б. 
 
 
М.И.Абдуов, С.А.Сабитова 
Пути преобразования мифов в религиозных эпосах 
В статье рассмотрены пути преобразования и перехода из поколения в поколение, от человека к чело-
веку  мифов  в  религиозных  эпосах.  Отмечено  то,  что  насколько  преобразованы  мифы  посредством 
уточнения применения мифологических мотивов в религиозных эпосах. Кроме того авторами описано 
применение особых явлений в мифах.  
 

Діни дастандардағы мифтің түрлену жолдары 
Серия «Филология». № 4(72)/2013 
83 
M.I.Abduov, S.A.Sabitova 

жүктеу/скачать 1,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: