60х84 1-8 Сарыбаев indd
бармақ нан –қамырын қолмен үзіп дайындайтан көже, Қызылорда да бұл үзбен аталады, үзу етістігінен жасалады; кісе нан
|
| бармақ нан –қамырын қолмен үзіп дайындайтан көже, Қызылорда да бұл үзбен
аталады, үзу етістігінен жасалады; кісе нан – ішіне тураған ет салып, табаға пісі- рілетін нан; тобаяқ – қазының ең майлы етті жері; сырбаз – қойдың етін терісіне орап, от өртелген шұңқырға салып пісіреді; қымыран – ашыған көже; ағарған – су- сын ретіндегі сүт тағамдарының жалпы атауы. (Ағарған ішкен адам тез оңалады) [8, 74-75-б.]. Ә. Нұрмағамбетов Түрікменстандағы қазақтар тіліндегі: күртік(еттің наны), бұл орталық говорда іңкәл аталатынын, бөре(пельмен, тұшпара) атаулары- ның ауыспалы ерекшеліктер екенін айтады [9, 100-101-б.]. Н. Жүнісовтің Қарақал- пақстандағы қазақтар тілінен алынған деректеріне қарағанда, батыс аймағына ор- тақ белгілерімен қатар: ақсаулақ басалай, деңгене, зағара, қансоқта, қара ашытпа, шеребе, шөрек, шәуле, шеребе сияқты атаулардың жергілікті ауыспалы сипаты ба- сым екені аңғарылады [10, 88-89-б.]. Ш. Сарыбаев Батыс Қазақстан экспедициясы материалдарынан: ақмай (күзгі май, ақ май), ақ түймеш/ақ құрт (айранды ашытып жасаған құрттың түрі), собалақ (балаларға арналған бауырсақ), салма (кеспе), төң- керме (ұнға май қосып, қуырып жасайтын тамақ) [11, 39-40-б.] тәрізді атауларды, ал Айдаров Өзбекстандағы қазақтардың тілінен: сыршай/шыршай сүт қатқан шай, сыргүріш/сырбырыш (сүтке пісірілген күріштен жасалған тамақ, ботқа) ақсерке (айран қатқан сорпа), күлшетай (қамырды суға пісіріп, үстіне май құятын тамақ түрі) тәрізді түрлерін көрсетеді [12, 97-99-б.]. Оңтүстік сөйленістер тобына жата- тын Өзбекстандағы қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне айналадағы өзбек, қарақалпақ, тәжік, түрікмен тілдерінің әсері бары белгілі, сондықтан бұлар ұн, күріш, көкөніс өнімдерін мол қолданады. Ш. Сарыбаевтың солтүстік-шығыс сөйленістер тобына жататын Көкшетау об- лысы Еңбекшілдер ауданы материалдарынан: бүрме (жылқының қарнына салып қатырған ет), жарма құрт/ащы құрт (қапқа салынғаннан кейін жарылған құрт), көмбе (күлге көміп пісірілген нан), қақтама (ашытып, қақтап пісірілген нан), құ- лақ нан (етке салатын нан) [13, 66-65-б.] атаулары кездеседі. Солтүстік аймағының географиялық жағдайына қарай, көкөніс, жеміс-жидектен гөрі, еттен жасалған та- ғамдар, картоп өнімдері басым қолданылады. Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі азық-түлігі, негізгі қорегі, алды- мен, ет-сүт, ұн өнімдерінен жасалатын тағамдар екені белгілі. Жергілікті сипаттағы этномәдени мазмұнды бірліктер сол ежелгі дәуір көріністері, сондықтан қазақ хал- қының қазіргі ас мәзірі басқа зерттеулердің нысаны болу керек. Дегенмен қазақтың ұшы-қиырсыз даласының географиялық жағдайында да айырмашылық болуы заң- ды құбылыс, осыған орай оңтүстікте көкөніс, Батыста балық өнімдері, Ақтөбе, Қы- зылорда жағында да балық өнімдерімен қатар, тары, күріш өнімдерінің қолданысы басымдау деуге болады. Бұған қарағанда, лексиканы тақырыптық топқа топтас- тыруда лингвистикалық ұстаным негізге алынбайды, заттардың табиғи белгілері, шындық, ақиқат қатынастары т.б. белгілері алынады. Тақырыптық топтағы сөздер парадигмалық қатынаста, тең дәрежедегі байланыста болады. Ал мағына мәселесі лексика-семантикалық белгілерін есепке алады, сөйтіп, тақырыптық топ пен лек- 51 сика семантикалық топ өзара байланысты ұғымдар екені көрінеді [14, 128-135-б.]. М. Атабаеваның диалектілік семантиканың мәселелері қаралатын еңбегінде ай- мақтық лексиказат, сын, қимылт.б. Ұғым атауларын білдіретін сөздер сипатында топталып, зат есімдердің қырық тоғыз, сын есімдердің алты, етістіктердің тоғыз тақырыптық тобы жіктеліп сипатталады [3, 5, 28-б.], ал Ш. Сарыбаев пен О. На- қысбековтың аймақтық лексика жайлы еңбегінде қазақ тілінің жергілікті ерекше- ліктерінен бойынша тіркелген материалдар жинақталып, ұғымдық-атауыштық мә- ніне қарай (зат, сын, сан, қимыл, мезгіл, мекен, көңіл-күйатаулары, есімдік, шылау) макротоптарға, іштей жіктеліп микротоптарға бөлініп алынған [11]. Аймақтық лек- сикадағы семантикалық өзгерістер жайында кең көлемдегі зерттеу Ш. Сарыбаев- тың «Казахская региональная лексикография» еңбегі деуге болады. Бұл еңбегінде диалектологиялық сөздік жасаудың теориясы мәселелерін шешудегі аймақтық сөз- дің белгілері мен олардың семантикалық жақтан топтастырып жіктеу мәселелеріне тоқталған. «Сөз семантикалық жақтан семантикалық байланыстың екі типі: пара- дигмалық және синтагмалық типі арқылы сипатталады, сондықтан сөз семаларын айқындауда осы екі типтің біріне сүйену керек [3, 56-б.]. Семантикалық парадиг- мадан атаулар арасындағы мағынаны анықтауға болады. Парадигмалық байланыс парадигмалық мағынадан жасалады. Парадигмалық және синтагмалық мағына бі- рімен-бірі байланысты, себебі парадигма қатарындағы сөз қандай парадигма жү- йесіне енуіне қарай өзінің синтагмалық қатынасын белгілейді. Егер ас-су, тағам атаулары тобына қатысты болса, сөз табы ретінде – зат есім сондықтан олардың синтагмалық мағынасы септелу жүйесі (парадигмасы ) арқылы анықталады. Ш. Са- рыбаев аталған еңбегінде аймақтық сөзді сематикалық ерекшеліктеріне қарай: омо- ним және көпмағыналылық, антонимдік мағына, дублет және синонимдерге бөліп, аймақтық сөзге тән ерекшеліктерін көрсеткен. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|