60х84 1-8 Сарыбаев indd
Ш. САРЫБАЕВ АЙМАҚТЫҚ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ
|
НА-ПЕЧАТЬ-60х84-1-8-Сарыбаев (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Атабаева М.
| Ш. САРЫБАЕВ АЙМАҚТЫҚ ЛЕКСИКА-СЕМАНТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР ЖАЙЫНДА Булекбаева Л. Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің докторанты Атабаева М. Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университетінің филол. ғ. д., профессоры Этномәдени бірліктер парадигмасының көлемдісі – ас-су, тамақтануға байла- нысты бірліктер деуге болады, өйткені тағам, оның түрлері, тамақтану үрдіс-дәстү- рі халық мәдениетінің құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан бұл парадиг- мада халықтың географиялық жағдайына үйлескен өндірістік қатынастар үдерісін- дегі тіл иелерінің шаруашылық әрекетінің нәтижесі түгел көрініс табады. Этногра- фиялық зерттеу нәтижелеріне қарағанда, заттық мәдениеттің киім-кешек, үй-жай т.б. түрлері сияқты емес, тамақ, тамақтану дәстүрі этникалық, мәдени-тұрмыстық белгілері жағынан тұрақтылығымен ерекшеленеді [1, 25-б.]. Этнографиялық мазмұнды аймақтық сөз, оның ішінде ас-суға байланысты атау- лар сол аймақ тұрғындарының тыныс-тіршілігі, салт-дәстүрі сияқты ерекшеліктер- ді білдіреді. Әдеби тілде оның баламасы болмауы да немесе басқа атауы болуы да мүмкін. Нарын – оңтүстік аймағында тағам атауы, етін де, нанын да ұсақ етіп тураған ет. Нарынға қара бұрыш, айран қосады (Мер). Нарын – бұл елдің ең жақсы тамағы, тек сыйлы қонаққа ғана береді (Сыр). Осы сөз – кең таралған географиялық атау (Нарын құм, Нарынқұдық, Нарынқопа, Нарынқол т. б). Ұ. Р. Ержанова нарын сөзіне қатысты деректермен қатар оның: 1) жіңішке, нәзік; 2) жинақты, ұқыпты; 3) шебер, қу, айлакер; 4) сараң, қатты мағыналарын келтіреді. Қазақ жеріндегі құм атауын білдіретін «Нарын» осылардың «жіңішке, нәзік» мағынасынан шыққан деп 49 есптейді, өйткені Нарын – басқа құмдарға қарағанда, кішкене, шағын және сусыған нәзік құм. Ғалым пікірі Нарын сөзі «күн, күнгей» мағынасынан гөрі аумақ, көлем өлшемін білдіретін монғолдың «нарийн» сөзінен шыққан деген жорамалдың дұ- рыстығына саяды [2, 33-б.]. Ендеше қазақ сөйленістеріндегі тағам атауы мен то- понимдердің арасындағы байланыс қандай деген сұраққа да осы «нәзік, жіңішке» ұғымы жауап бола алды. Бұл – тамақтың жеңіл де, қолайлы, сыйлы түрі. Оны үлкен асқа дейін сыйлы, үлкен кісілерге ұсынады [3, 207-б.]. Этнография ғылымын ас-су, азық-түліктің өндірілуі мен тағамның дайындалуы- нан гөрі, этнос тіршілігінің өзге қырларымен байланысты адамдар, тұтас халықтар арасындағы қарым-қатынасы мен бір-біріне тигізетін әсеріндегі тұрмыстық мәде- ниет құбылысы ретіндегі қызметі көбірек қызықтырады. Әр халықтың қолданатын азық-түлік жиынтығы мен оларды өңдеу тәсілдерінде, тағам түрлері, дәстүрлі ас мәзірі, той т. т.б. дастарханы тәрізді жағдайларда ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан материалдық және рухани мәдениетінің көріністері өзектесе жүреді, бас- қаша айтқанда, өмірдің әр кезеңіндегі әртүрлі жайттар ас-су, тамақтану дәстүрлері арқылы өрнектеліп отырады. С. Мұқанов ежелгі қазақ ауылдарының негізгі азығы малдың еті мен сүмесі (сүті) болғанын айтады [4, 107-б.]. Түркі халықтарын ант- ропологиялық ерекшелігі тілі тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрып т.б. қырларынан салыс- тыра зерттеуші С. Бизақов «Қазақтың ұлттық тағамы оңай даярланатын, химиялық құрылымы денсаулыққа пайдалы тағамдар» [5, 50-б.], -деп, қазақ халқының негізгі азығы ет, сүт, ұн тағамдары екенін атап көрсетеді. С. Кенжеахметов «Ас-адамның арқауы» деп тауып айтқан қазақ дастархан байлығына ерекше мән беріп қараған. Тағам түрлерін ақ (сүт тағамдары), қызыл (ет) және көк (жеміс) деп үшке бөлген» [6, 88-95-б.], – деп, сусын мен жеңсік тағам: қымыз, шұбат, құрт, құрт көже, ежігей, ірімшік, сарысу, ақлақ, қатық, айран, сүзбе, торта, келсоқ, балқаймақ, сөк, жент, мыжыма, қарма, томыртқа, ақтүймеш, бұқпа, мипалау т.б. түрлерін атайды бұ- лардың арасында: ежігей, ақлақ, келсоқ, балқаймақ, бұқпа, мипалау, ақтүймеш аталатын түрлерінің аймақтық сипаты бар, аймақтық сөздіктерге енген. Ас-су, азық-түлік атаулары сан жағынан көп болмағанымен, алғашқы экспедиция материалдарынан-ақ тақырыптық топтардың ең негізгілерінің бірі ретінде көрінеді. С. Аманжолов оңтүстік аймағы бойынша: атала, аймаш/ нан салма, ауқат, ақта, шұқпа зуала, қима/ құймақ, мас көже, майек, насыр көже, пал, патырман, пәтір/ пәте, сүзбе нан, сәме/шамба, салма нан, тақпа/тұқпа, тұқым, түймеш, тоқаш/ шүрек, топ/төп, тураған, чікілдек, шүбет, әсел, үзбен, қиықша, қайнатпа нан, қа- рыма, ұстаған тәрізді отыз шақты, батыс диалектісінен: ардап, бүжі/бұжы, бұж- бан, дуан, жаламат, жаламық, жари, кіре/кере, кермек, кілегей, нан ысу, өтпек, сужік, талқы шай, төп, шама/шәмбе, қыз алар, қымыран тәрізді он сегіз жергілікті атауды көрсеткен [7: 305-306-б.; 371-б.]. Батыс сөйленістерінің ерекшеліктері бұдан кейінгі кезеңдердегі зерттеулер арқы- лы толыға түсті. С. Омарбеков Маңғыстау қазақтары өмірінен батыс сөйленістері бойынша С. Аманжолов атаған бірліктерден өзге төмендегідей деректерді келтіре- ді: женшекей – ірімшік, тарың құрт, т.б. араластырып жасайтын тағам, әдеби тіл- де – жент, жент- ұлттық тағам, шай мәзіріне жатады; май түймеш – женшекей 50 тәрізді тағам, тарыға қант, ірімшік араластырып, келіге түйеді оған сүт, май қоса- ды, Торғай жағында мұны келісоқ деп атайды; дағара –үлкен етіп пісірілген нан; жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|