8-дәріс. Салт-дәстүрдің теориялық және діни негіздемелері мен оның ағартушылық арналары Дәстүр латынның «trаditiо»

ҚАЗАҚ ҰЛТЫ БОЛЫП ҚАЛЫПТАСҚАНДАР ДІННІҢ АРҚАСЫНДА БІРІГЕ ОТЫРЫП, МЕМЛЕКЕТ ҚҰРДЫ

– Өзіңізге де белгілі, соңғы жылдары қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерге қатысты дау көбейді. Келін түскенде сәлем салу салты, күнделікті өмірде киім кию әдебі, Құран оқығанда бет сипау әдеті т.б. әдет-ғұрыптардан дінге қайшылық көргендер табылды. Шын мәнінде, халықтың дәуірлер бойы тұрмысына дендеп енген салт-санасы Ислам дінінің жан-дүниемізге дендей еніп, біржола сіңісіп кеткенін көрсетпей ме? Жетпіс жыл бойы коммунистік жүйенің тепкісімен діннен безген қоғамда бір-екі ұрпақ ауысып үлгерді, бұрыннан қалыптасқан діни дәстүр үзілді. Ал енді діни ілім қоғамымызда қайта жаңғыруды бастан өткеріп жатқанда, ұлттық дәстүр бөлек, дін бөлек сияқты ұғым туындай бастағандай?

– Өзіңізге де белгілі, соңғы жылдары қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлерге қатысты дау көбейді. Келін түскенде сәлем салу салты, күнделікті өмірде киім кию әдебі, Құран оқығанда бет сипау әдеті т.б. әдет-ғұрыптардан дінге қайшылық көргендер табылды. Шын мәнінде, халықтың дәуірлер бойы тұрмысына дендеп енген салт-санасы Ислам дінінің жан-дүниемізге дендей еніп, біржола сіңісіп кеткенін көрсетпей ме? Жетпіс жыл бойы коммунистік жүйенің тепкісімен діннен безген қоғамда бір-екі ұрпақ ауысып үлгерді, бұрыннан қалыптасқан діни дәстүр үзілді. Ал енді діни ілім қоғамымызда қайта жаңғыруды бастан өткеріп жатқанда, ұлттық дәстүр бөлек, дін бөлек сияқты ұғым туындай бастағандай?

– Қазақтың Исламға деген көзқарасына баға бергенде, ең әуелі халқымыздың Исламға дейінгі руханиятына және географиялық орналасуына мән берген жөн. Алдымен, неге бізде шариғаттың ереже-қағидаларымен қатар халықтың әдет-ғұрыптары да ортақ құндылық ретінде қарастырылады?» деген сұраққа жауап беріп көрелік. Біріншіден, түркілердің негізгі дені Исламға дейін монетейстік сенімдегі қауым еді. Біздің бұл мәселеге қатысты соңғы кездегі ашқан үлкен жаңалығымыз, түркілерге де Озған (Оғыз қаған) атты пайғамбардың келгендігі туралы деректі таптық (Қараңыз: «Мұхан Исахан. Озған пайғамбар және Түркі өркениеті). Ал, Исламға дейінгі салт-жора, жөн-жосықтарымыз Озған пайғамбар әкелген діннің жұрнақтары болатын. Әдет-ғұрыпты шариғатпен қатар ұстауға Ханафия мазхабындағы «ғурф» қайнар-көзінде рұқсат берілген. Сондай-ақ, Мақризидің жеткізуіне қарағанда Бибарыс Мысырда Мамлүк мемлекетін құрғанда және оның одақтасы Алтын Орда билеушісі Берке хан да Шыңғысханның «Ұлы Иасасының» үш ұстынын шариғатпен қатар ұстанған. Соның негізінде мұсылман фикһында «Сийаси шария» (си – үш, иаси – Ұлы Иасақ, яғни, жосық) деген әдет-ғұрыппен үкім беру тарауы пайда болды. Ханафия мазхабында бұдан басқа салт-жораға негізделген «Хиле», яғни, «айла» әдіс-тәсіліне де орын берілген. Осы себептен де, көшпелі Қазақ қауымында абсолютті шариғат үкімдерімен қатар әдет-ғұрып заңы да қоғамдық қатынастарды реттеуші негізгі құндылық саналды. Екіншіден, Қазақ – Ислам әлемінің теріскей тұсында, шалғайда жатқан ел. Мұсылман әлемінің қайнаған ортасы мен рабад, яғни шекара бойын мекендеген елдің дінді тұтыну дәрежесіне бірдей баға беруге болмайды. Үшіншіден, қазақ халқының ұлт болып қалыптасуында Ислам дінінің ролі ерекше үлкен еді. Замандасым, тарихшы Сағынтай Сұңғатай Еренқабырғадан Еділге дейінгі аралықты мекендейтін қазақ халқының мәдениетін, тұрмыс-салтын зерттеп, олардың күнделікті тұрмыстағы әдет-ғұрыптарының бірдей екенін жазған еді. Кезінде мұны ХІХ ғасырда Радлов та тамсана жазған болатын. Бірақ Радлов алты мың шақырымдық аумақты мекендеген көшпенді халықтың рухани біртұтастығының сырын аша алмай кетті.

– Сонда ұлттық өзек, рухани біртұтастық қалай қалыптасты?

– Мен мұны діннің ықпалынан болған деп білем. Қазіргі Сібірдегі алтай, ойрат, хакас, телеуіт, кет халықтарының құрамында да қыпшақ, керей, найман, жалайыр, кете т.б. қазақтың рулары бар. Осыған байланысты менің тұжырымым, Ислам дінін қабылдаған рулар «Қазақ» деген ұлт болып ұйыды да, ал дінді ұстанбағандары «алтайлықтар», «ойраттар» т.б. ұлыс болып сыртта қалды. Қазақ ұлты болып қалыптасқандар діннің арқасында біріге отырып, мемлекет құрды. Осы тұста ерекше тоқтала кететін жайт, Қазақ хандығы құрылғаннан кейін Шайбани әулетімен екі арада Сыр бойы өңірі үшін елу жылдай үздіксіз соғыс жүрді. Екі жақ өзара тартыста итжығыс түсіп отырды. XVI ғасырдың басында Мұхаммед Шайбани Самарқанд пен Бұқардың молдаларына қазақтарға қатысты «мүшрік» деп пәтуа шығартып, ғазауат жарияламақ болған. Бәрімізге белгілі болғандай ғазауат – мүшріктер мен дінсіздерге қарсы жарияланатын қасиетті жорық. Бұл Ислам әлемінің қолдауына ие болу үшін жасалған саяси қулық еді. Сол кезде Дешті-Қыпшаққа аяқ басқан ғұламалар халқымыздың салт-дәстүрін, тұрмыс-тіршілігін, өмірлік ұстанымын зерттеп, «бұлар мүшрік емес, «қаза хақ» («хақ жолындағылар»-ред.) деген. Өз басым халқымыздың «Қазақ» атауы осыдан шықты ма деп жорамалдаймын.

– Бұл жорамалды растайтын дерек бар ма?

– Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінде келтірілген фольклорлық деректерде арабтардың қазақтардың жаз жайлауға шығып, ақ шаңқан киіз үйлерін тігіп жатқанын көріп, ақ қаздарға ұқсатып, «Қаз-ақ» екен деп атағандығы айтылады. Абайдың «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шықты» деген қара сөзінде де осындай мәлімет бар. Ол «Арабтар келіп, қазақтарды көріп, өздеріндегі «хуза» тайпасына ұқсатып, «хузаағи» деп атаған», – дейді. Абайдың жорамалы басқаша болғанымен, ол арабтардың тарапынан қазақтарға қаратыла «Қаза хақ» деп айтылғанын нақтылап отыр. Бұған дейін тарихшылар айтып жүрген «Қазақ» деген азат, еркін, дербес, ешкімге бағынбайтын аламандар дербестігі деген пікір бар. Бұл тұжырымды да жоққа шығаруға болмайды. Бірақ, халқымыздың «Қазақ» атауының шығу тегіне қатысты діни версияның бар екенін ескеру керек.

Шындығында, менен бұрын бұл пікірді заң ғылымдарының докторы Нұралы Өсерұлы мен дінтанушы ғалым Жұмекен Истаев айтқан болатын. Олар «Қазақ» деген атаудың пайда болуын Мұхаммед Шайбанидің қазақтарға қарсы ғазауат жасамақ болған оқиғасына байланысты шыққандығын алға тартады. Әйтсе де, ағаларымыз Абайдың «Біраз сөз қазақтың қайдан шыққандығы туралы» еңбегіндегі, Құрбанғали Халидтің «Тауарих хамсасындағы», сондай-ақ, Мәшһүр Жүсіп келтірген фольклорлық жинағындағы деректерімен салыстырып талдамаған. Ал Мұхаммед Шайбанидің қазақтарға қарсы ғазауат жарияламақ болғандығы, тіпті, өзіне қарасты елдің мүшріктермен қарым-қатынас жасауына тыйым салғандығы туралы дерек Рузбеханидың «Михмен-наме-йи Бухара» атты еңбегінде нақты баяндалған.

– Бірақ «Қазақ ат үстінде жүрген көшпенді халық, Тәңірге сыйынады, бірақ дінді еш уақытта берік ұстанбаған» деген пікірді аракідік еститініміз жасырын емес қой. Мұндай пікірлер діннің бес парызын тұрақты орындауға шақырғандарға қарсы дау есебінде айтылып қалады.

– «Қазақ қашан Ислам дінін қабылдады?» атты еңбегімізде бұл мәселені ашып жаздық. Қазақтың дінді мойындауы үш кезеңді қамтиды. Біріншісі – саяси һәм жаугершілік кезең. Омаяттар династиясы дәуірінде 705-714 жылдары қолбасшы Құтайба ибн Муслим бастаған фатһ жорығын жасаушылар Орталық Азияға баса көктеп кірді. Түркеш қағандары мен Қарлұқ жабғұлары Ислам фатһшыларымен қаншама рет қан-майданда қылыштасты. Бұл саяси-жауынгерлік кезең аббаситтердің кезінде де жалғасын тауып, 941 жылғы Қарақан қағанаты құрылғанға дейінгі уақытты қамтиды. Екіншісі – Хақ діннің бейбіт уағыздалу кезеңі. Яғни, Селжұқ түріктері мен Қарақан дәуірінде бабаларымыз Хақ дінмен бейбіт түрде қауышып, сұқбаттастық құрудың негізінде біртіндеп Ислам дінін қабылдай бастады. Әсіресе, Қарақаниттер кезеңінде тарихшы Зия Кабакшының айтуына қарағанда Орта Азия­дан фикһ ілімінің 300-ге тарта ірі өкілдері шыққан. Оның ішінде сол уақытта өмір сүріп, артынан өшпес бай мұра қалдырған Дабуси, Маргинани, Насафи, Сарахси секілді Ханафия фикһының иір бұтақты ұлы ғұламаларын ерекше атап өтуімізге болады. Жамал Каршидің айтуынша ахлу сунна докторинасының екі өкілінің бірі Матуруди да осы дәуірде ғұмыр кешкен. Белгілі әдебиет тарихшысы Фуат Көпірұлының хабарлауынша, осы кезеңде Түркістан өңірінде мыңдаған сопылық орындар (текке, зауия, даргаһ, аситане, ханака) болған. Осының нәтижесінде 961 жылы Қарақан билеушісі Мұса Ислам дінін мемлекеттік дін етіп жария­лады. Әсілі, Ислам дінінің таралуының осы екінші кезеңін екі сатыға бөліп қарастыруға болады. Елуи Дашы бастаған Қара қытай және Шыңғысхан шапқыншылығына дейінгі Ғазнауилер, Селжұқтар, Қарақандар кезеңін бір бөлек, Шыңғысхан шапқыншылығынан кейінгі оның ұрпақтары Берке хан, Өзбек хан, Тоғұлық Темірлердің Ислам дінін қабылдап, Хақ діннің жоқтаушысына айналған кезеңін бір бөлек қарастырған жөн. Үшіншісі деп – Хақ діннің Қазақтың жүрегінен орын алған кезеңі, яғни, халқымыздың сыртқы болмысымен бірге ішкі жан-дүниесінің Хақ дінмен біте-қайнасқан уақытты айтамыз. Жалпы, Исламның Қазақтың дүниетанымы мен ойлау жүйесінің темірқазығына айналуына сопылық ілім ерекше екпінді ықпал еткен. Өз дәуірінде Сұлтани-арифин, Пири-Түркістан атанған Құл Қожа Ахмет бабамыздың көшпелілердің дүниетанымына сай Хақ дінді насихаттаудың хал-хикмет методологиясы кең масштабта халықтың қолдауына ие болды. Оның ізашарлары Зарнұқи, Бақырғани, Сайд ата, Бадыр ата, Садыр ата, Хасан ата, Зеңгі баба, Шопан ата, Сыпыра жырау, Асан қайғыдан кешегі Патша үкіметі мен Кеңес билігі орнағанға дейінгі аралықта өмір сүрген жыраулар, ахундар, ишандар, сал-серілер Хақ дінді хал-хикмет әдісімен халықтың бойына сіңіріп келді.

Жалпы, Қазақтың Хақ дінді толық қабылдауы бірнеше ғасырларға созылды. Ұзаққа созылуының бір себебі, түркілердің Исламды қабылдау қарқынын Қидандар мен Шыңғысхан және Жоңғар шапқыншылығы саябырсытты. Әсіресе, Шыңғысханмен бірге Моңғол үстіртінен Дешті-Қыпшаққа ауа келген көптеген түркі тайпалары кезең-кезеңімен Ислам дініне өтіп отырды. Осы жерде айта кететін жайт, Ш.Уәлихановтың «Қырдағы шамандық» атты мақаласын алға тартып немесе бүгінгі таңдағы уахапшылардың базбір идеологтарының «Қазақстанға 89-90 жылдары таухид келді» деген арандатуына еріп, Қазақ шынымен де Исламды кеш қабылдаған екен деп тұжырым жасауға болмайды. Жаңа Қарақан дәуірінде Орталық Азияда мұсылмандық ренесеанстың орнағанын айтып өттік. Бұл үдеріс Шыңғысхан шапқыншылығы кезінде аздап кідіргенімен, Берке хан, Өзбек хан, Жәнібек хан, Тоқтамыс хан, Едіге бидің тұсында Алтын Орда әлемнің ең алып империясы ғана болып қоймай, Исламның ең басты тірегіне айналған құдіретті мемлекет болды. Мұны Ибн әл-Асир, Ибн әл-Уасил, Әл-Омари, Ибн Кәсир, Ибн Батута, Әл-Қалқашанди, Әл-Асқалани, Ибн Арабшахтың еңбектерінен көруімізге болады. Алтын Орданың туы жығылған соң Қазақ хандығы дәуірінде де халқымыз дінді берік ұстанған. XVI ғасырда Дешті-Қыпшақ жерінде болған ағылшын саяхатшысы Дженниксон өз жазбаларында қазақтардың «Мұхаммед дінін» ұстайтынын айтады. Яғни, жоғарыда келтірген Шайбанидтердің «Қазақтар мүшрік» деген фәтуасының жала екендігін байқаймыз.

– Ал халықтың тұрмыс-салтының дінмен біте қайнасуының қандай дәлелдері бар?

– Ислам діні қазақ даласына кең тарай бастағаннан кейін түркілердің әдет-ғұрыптары екі-үш ғасыр бойы сүзгіден өтті. Ханафи мазхабында құқықтық үкім жеті қайнар көзге жүгіне отырып шығарылады. Соның бірі – ғүрф. Оның мағынасы Ислам жаңа бір өлкеге тарай бастаған кезде, сол жерді мекендеген халықтың Ислам негіздеріне қайшы келмейтін, сол қоғамның өз ішіндегі қарым-қатынасты дұрыс реттеп отыратын әдет-ғұрыптары бейне Хақ діннің үкімі тәрізді саналады. Анығында, Хақ Елшісі (с.а.у) де өз заманында арабтардың бір Құдайлық сенімге қайшы салт-жораларына ғана тыйым салған. Осыны негізге алған Ханафия мазхабының факиһтері сахих (дұрыс) ғұрыптарға құрметпен қарауды үндеген. Яғни, Қазақ халқының ғасырлар бойғы салт-дәстүріне берік болуының бір сыры – осы Ханафи мазхабының ғүрф үкімін негізге алған.

Бір мысал келтірейін. Әз Тәуке ханның тұсы – Ислам мен әдет-ғұрыптардың синтезделген кезеңі еді. Бұл кезде тәңіршілдік кезеңде болған қылмыстық жазалар жеңілдеп, ислами қағидаларға бейімделе бастады. Оған дейінгі кезеңде кінәліні аттың құйрығына байлап өлтіру, бұтын бұт, қолын қол етіп бұтарлап өлтіру жазалары біртіндеп адамның ар-ұжданына тимейтін жаза түрлерімен ауыса бастады. Мысалы, «Жеті жарғыда» айтылатын құн төлеу үкімі шариғаттағы «диет» үкімінен алынған. Сондай-ақ, куә келтіруде бір ер адамның орнына екі әйел адам жүреді деген үкім де шариғатқа негізделген.

Осы ретте қазақты мүшрік, ал оның ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрпын «ширк, бидға, харам» деп жүрген топтарға менің айтарым: Имам Ғазали таухидтің төрт қыртысы бар деп, оның мысалын жемістің сыртқы қабығы, ішіндегі жемісі, жемістің сүйегі және оның ішіндегі дәні деп түсіндіреді. Біз қазір діннің мәйегіне жете алмай, оның сыртқы қабығын ғана тырналап жүрміз. Осыған қарамастан, «Жалғыз деме, тілің Құдайға тиеді, жарлы деме, тілің Пайғамбарға тиеді» деп күпірліктен сақтандырған ата-бабаларымызға тіл тигізуден қорықпаймыз.

– Кеңес билігі орнағанға дейінгі уақытта қазақтың дінге деген көзқарасы, оның шарттарын орындауға ұқыптылығы қандай еді? «Ат үстінде жүргендіктен дінге немқұрайлы қарады» деген пікір дұрыс па?

– Бұл пікірге мен түбегейлі қарсымын. Ислам дінінің шыққан жері – Араб түбегі. Ол аймақтағы халықтардың басым көпшілігі көшпенді еді. Сондықтан көшпелі тұрмыстың дінді ұстанудағы ұқыптылыққа қатысы жоқ. XVIII ғасырда Әбілқайыр ханның ордасына келіп, қазақ даласында алты ай жатып, халықтың тұрмыс-тіршілігімен танысқан ағылшын зерттеушісі Кэстль өз жазбаларында қазақтарды нағыз мұсылман ретінде суреттейді. Дінді берік ұстанатындықтарын, бес уақыт намаз оқитындықтарын, өздерінің Мұхаммедтің үмметі екендіктеріне шүбә келтірмейтіндіктерін сипаттайды. Ал, дінге беріктік бір күнде қалыптаспайды, жылдар, ғасырлар бойы қанға сіңіп барып, салтқа айналады.

– Қазақтың мұсылманшылығын сынау Абайдың өзінде кездеседі ғой?

– Абай «Қазақ – мұсылман емес» демейді. «Дүмше мұсылман» деп те сынамайды. Ол қазақтың мінез-құлқын сынаған. Абайдың заманында өмір сүрген Құрбанғали Халид өзінің «Тауарих хамсасында» қазақтың діндарлығын өте жақсы суреттеген, олардың арасынан әулиелер де шыққан дейді. Ал, әулиелік – діннің биік шыңы. Тіпті орыс саяхатшы-ғалымдарының көпшілігі, мейлі ол Тевкелев, Лепшин, Гродеков, Григорьев, Анчиков болсын, қазақтардың дінді берік ұстанғанын жазып қалдырған.

– Орыс демекші, патшалық Ресей тұсында қазақ даласына халықты діннен бездіру үшін шала сауатты ноғай молдарын арнайы аттандырып отырғаны жайлы мұрағат деректері бар. Қазақ балаларын дүмше молдаларда оқыту арқылы молданың жағымсыз бейнесін қалыптастыру саясаты болғаны даусыз. Бәлкім, дінге деген теріс түсінік сол кезден бастап қалыптасқан болар?

– Ғылыми әдебиеттерде қазақ жеріне патшалық Ресейден келген молдалардың ноғай емес, татар екені айтылады. Оның үстіне, олардың бәрі бірдей дүмше болды деп біржақты бағалауға болмайды. Олардың ішінде илаһи сенімге шын адал, білімді дін иелері болған. 1789 жылы Патшалық Ресейдің арнайы қаржы бөліп Орынбор мүфтилігін құруы отарлық саясаттың бір жоспары еді. Патша үкіметі қазақ жері арқылы Ислам әлеміне аяқ басқалы тұрғанын, егер дінге қарсы саясат жүргізетін болса, үлкен тосқауылға тап болатынын анық түсінді. Сондықтан дінге қарсы соғыс ашпайтындығын, керісінше, Ислам дінін қолдайтындығын білдіруге ұмтылды. Мысалы, Орынбор мүфтилігі жұмысының бір мысалы, оның патшалық Ресей мен Сырым Датұлы бастаған көтерілісшілер арасында араағайын ролін атқарғаны. Кезінде Кіші жүздегі Билер кеңесінің бір мүшесі де осы Орынбор мүфтилігінің өкілі болатын.

Орынбор мүфтилігі немесе Уфадағы Ғалия медресесі арқылы қазақ жеріне келген татар молдалар қазақтардың санасына «ақ патша» немесе «патша ағзам» деген ұғымды енгізді. Шындығында, шариғатқа сәйкес басқа діндегі адамнан патша сайлауға, ұлық көтеруге жол жоқ. Кезінде үркіншілік және нәубет жылдары Қытайға жөңкілген көш шариғаттың осы талабына сүйенді. Ал татар молдалар діні бөлек Орыс патшасын «ағзам», яғни патшаны «ұлы» деп ұлықтады. Тіпті, оны әділетті, мұсылмандардың қорғаушысы әрі қамқоршысы деп сипаттады.

– Сонда олар халыққа дінді үйретті ме? Оған дейін қазақ даласында діни дәстүр болған жоқ па?

– Иә, татар молдалары дінді үйретті және дінді үйрету арқылы отарлық саясатқа да қызмет етті. Бұл мәселеде мына жайтты ескеру керек. Бұрын Қазақ жеріне келген молдалар Бұқар мен Самарқандағы діни орталықтардан білім алатын. Олар басқа діндегі билеушілерге қарсы ғазауат ұранын дәріптейтін. Сондықтан олардың үгіт-уағызы патшалық Ресей саясатына қайшы болғанын, оларды орыс билеушісін қолдайтын молдалармен ауыстыруға тырысқаны түсінікті. Ал, 1867 жылғы әкімшілік реформа бойынша әрбір округта Қазан мен Уфада, Орынборда дайындалған указной молдалар жұмыс істейтін. Яғни, бұл екі діни-саяси мектептің өкілдері заты мұсылман болғанымен, Қазақ жерінде бір-бірімен күреске түсті. Мысалы, Бұқардан оқып келген Науан хазірет өмір бойы халықты патшалық Ресейге қарсы күреске үндеп өтті. Сыр өңірінде Марал ишан да орыс патшасына қарсы болып өтті.

– Діни дәстүр жайында айтқанда, Исламның қазақ санасына етене кірігіп кеткенінің көптеген мысалын тілі мен ділінен табамыз. Араб тілінен енген көп сөздердің түбірі ислами түсінікке ие. Мысалы, бесік жырындағы «Әлди-әлди» деген сөзі «Алла, Алла!» деген сөзден шыққанын айтып жүрсіз ғой. Тағы қандай мысалдар бар?

– Қазақ сөздерінің этимологиясында оған мысал-дәйектер жетерлік. Мысалы, біз қуанғанда «Алақай» дейміз. Мұның мағынасы не? «Хай» – «Тірі» деген Алланың сипаты. Дін адамды қуанышта да, қайғыда да Алланы еске алып, шүкіршілік етуге тәрбиелейді. Қазақтар қатты қуанғанда, бөркін аспанға атып, «Алла – хай, Алла – тірі!» деп қуанышын білдіретін болған. Адам өмірден озғанда «қайтыс болды», «қайтты» дейміз. «Хай» тірі деген мағынада болғанда, «тыс» сырт қалды деген сөз екені түсінікті ғой. «Мына дүниеден тыс қалды, бақилық болды» деген философиялық мағынаға ие деп ойлаймын. «Әлімсақтан бері мұсылманбыз» деп айтамыз. «Алмисақ» сөзі рухтар әлеміндегі Алла мен адамның өзара келісімін баяндайтын Құран аятынан алынған. «Лайым» деген жақсы сөзді де жиі қолданамыз. «Илла» – Алланың аты, яғни «Алла бұйыртса» деген мағынаны береді. Әдеби тілде «ілдебайлап» деп қалыптасқан сөзді оңтүстік жақта «Иллалап көрсейші» деп те қолданады. «Аллаға сыйынып кіріссеңші» деген кеңесті білдіреді. Өзіңіз айтқан «Әлди, әлди» деген де «Алла» деген сөзден шығады. Ескі тіл заңдылығында бір дауыссыз қатаң әріп қатар келсе, екіншісі өзгеріске ұшырайтын болған. Мысалы, Аллажарды кейде «Алдияр», «Алла разы болсынды» «Алда разы болсын» деп айтып жатамыз. Яғни, «Әлди, әлди» де «Алла, Алла» деген сөз. Әжелеріміздің «Хулала, хулала» деп бала жұбататынын естіп өстік. Арабшада «Ху» сөзі «Ол», «Тек» деген мағынада. «Қубас» деп қазақта жалғыз қалған адамды айтады Яғни, «Ху» да – Алланың сипаты. Сонда, әжелеріміз «Ху – Алла, Ху – Алла» деп зікір салатын болған. «Үдесінен шығу» деген сөз бар. Шариғаттағы «иддад» деп талақ етілген әйелді бірден үйден шығарып жібермей, оны белгілі бір мерзім ішінде асырап-бағады. Осы мерзімді «идданы күту мерзімі» деп атайды. Яғни, «үдесінен шығу» да осымен сәйкеседі. Тіпті «мүдде» сөзі де діни ұғым саналады.

– Қазіргі саяси журналистикада жиі қолданылатын сөз.

– Шариғатта өзінің ақысы үшін қазыға дау-шағым түсірушіні «мудайи» деп атайды. Яғни, біздің «мүдде» дегеніміз осы ұғымнан бүр жарған. Қазір біздің қолданысымыздағы «құқық» термині шариғаттағы «қақ» сөзінен шыққандығы белгілі. Бірақ, қазіргі «құқық» пен «қақ» ұғымының айырмашылығы үлкен. «Құқық» – тек индивидтің заң шеңберіндегі талап-тілегі саналса, ал, «қақ» дүниелік һәм ақыреттік талап-тілекті білдіретін рухани салмағы зор түсінік. Жалпы, қазақ тілінде ислами түсініктен бастау алатын сөздер өте көп. Мен тіл маманы болмасам да, осындай 200-дей сөзді анықтадым.

– Қазақ тіліндегі көп сөздің түбірі араб, парсы тілдерінен шығатыны белгілі жайт қой. Бірақ, меніңше, филологтар сөздің түбірін тауып, оның бүгінгі мағынасын анықтағанымен, осы мәселені қазақтың діни танымы мен дәстүрі тұрғысынан талдамаған. Сондықтан да көп сөздің түбірі Ислам ғұрыптарынан, діни танымнан келіп шығатыны – қазақтың дінге беріктігін, діни дәстүрдің тамыры тереңде жатқанын дәлелдейтіні көп айтыла бермейді. Мысалы, анасы баласын ең асыл сөздермен жұбатады. Алланың атын атап, жұбату әдеті оны Ақиқат деп танудан қалыптасқан және бір күнде емес, ұзақ уақыт бойы қанға сіңісті болған дәстүр ғой. Санаға сіңісті болғаны соншалық, қазіргі кезде қазақша мағынасын білмесе де баласын «Әлди, әлди» деп жұбататындар да баршылық. Бұл қазақтың әлмисақтан мұсылман екенін дәлелдейді.

– Кісі 63 жасына жетпей не бір жыл кейін қайтыс болса, жасы 63-те деп жерлейді. Мысалы, балаға ат таңдағанда, діни әдепке сай пайғамбардың құрметі үшін «Мұхаммед» деген атты қоя салуға болмайды. Балаңыздың әлдебір әнтек қылығына ренжіп, атын атап тіл тигізсеңіз пайғамбарға да тіл тигізуіңіз мүмкін. Бірақ, «Мұхаммедтің» алды-артына қосымша жұрнақ жалғап қоюға рұқсат бар. Қазақтар осы әдепті қатаң сақтаған: Махамбет, Мәмбет деген кісі аттары бар. Тағы бір дерек. Кісі 63 жасына бір жас жетпей не бір жыл ерте қайтыс болса, оны жасы 63-те деп жерлейді. Бұл да пайғамбардың өмір жолына, жасына деген құрметтің белгісі. Немесе 96 жасқа келгендерге төрт жас қосып, жаназа шығарғанда жасы 100-де деп айтылады. Себебі мұсылман күнтізбесінде 355 күн бар, қазіргі күнтізбеден он күні кем. Осы күнтізбемен есептегенде 96 жыл мұсылманша 100 жылға тең болады екен. Әлі күнге дейін жасы 90-нан асқандарға міндетті түрде төрт жас қосып жерлеу әдебі сақталған. Мұның өзі қазақтардың ислами күнтізбе бойынша есепке жүйрік болғанын көрсетеді. Мұндай әдет-салт бір күнде қалыптаспайды, бұл – бағзыдан тұрмысқа сіңісті болған ғұрыптар.

– Кеңестік мектеп оқулықтарында сал-серілер әуейі кейпінде сипатталды. Көркем шығармаларда олардың бейнесі трагизммен тығыз байланысты, тіпті есінен адасқан, өмірден шаршаған адам кейпінде суреттеледі. Шындығында, қазақ тұрмысындағы сал-серілердің тамыры қайдан шықты?

– Сал-серілердің шығу тарихын қаузайтын болсақ, тереңнен әңгіме қозғау керек. Оның шығу тегін Едіге Тұрсынов, Нәзира Нұртазина, Досай Кенжетай сынды ғалымдар зерттеді. Шындығында, «Сопылықтағы сайри-сүлук дәстүрі қазақ мәдениетіне сал-серілік дәстүрі ретінде трансформацияланды» деген концептуалды тұжырым жасаған осы Досай Кенжетай болатын. Жалпы, «Сайри-сүлук» дегеніміз не? Адамның Аллаға бет-түзеуін, Хақты тануға деген рухани саяхатын «Сайри-сүлук» деп атаймыз. Осы «Сайри-сүлуктің» «сайру-сани-Аллаһ» деген сатысына дейін адам кемелдену үшін Яссауи, Шәкәрім сияқты уақытша қоғамнан тысқары тұруға тырысса, ал, «сайру-сани-Аллаһ» дәрежесіне жеткең соң керісінше Хақты таныту халыққа қарай жүреді. Сулук иесі хақиқатқа көздерін жеткізу үшін, халық ортасына келіп, қарапайым адамдармен қоян-қолтық өмір сүреді. Мысалы, Яссауи бабамыздың ағаштан түйін түйіп, кесе-табақ жасап, халықпен тығыз қарым-қатынас жасағаны, Зеңгі бабамыздың сиыр баққаны, Шопан ата қой, Қамбар ата жылқы бағып, Нахшбанди болса, ою-өрнек жасап, нақыш ойып, халыққа қызмет жасағаны сияқты.

Халыққа қызмет ету үшін түрлі кәсіпті игерген сопылар түркі халықтарында бұрыннан қалыптасқан жыраулық өнерді де өз кәдесіне жаратты. Дін үкімдеріне өлең-жырдан әдемі түр, өң беріп, халықтың өзіне қайтарды. Арыдан айтсақ Жүсіп Баласағұн, Ахмет Яссауи, Ахмет Йгүнекилер, берідегі Асан қайғы, Сыпыра жыраулар – алғашқы сал-серілер еді. Ал сіз айтқан XIX ғасыр – Ақан сері мен Біржан салдардың заманы – әлем бойынша сопылық дәстүрдің азғындаған, әуелгі мағынасы сұйылған кезең еді. Асан қайғылар өнерді Хаққа қызмет ету үшін құрал ретінде пайдаланса, XIX ғасырда сал-серілердің нысаны – түпкі мағынасы өзгерді. Кейінгілер Хаққа ғашықтықты өмірдегі сұлулыққа, жаратылыстағы әдемілікке айырбастап алды. Сұлу қыз, жүйрік ат, ұшқыр құс пен тазыға құштарлық белең алды. Сөйтіп, «Сайри-сүлук» дәстүрі бұзылды. Кешегі кеңестік кезеңде «Өнер – өнер үшін» деген мақсат болды ғой. Алғашқы критерийлермен қарасаңыз, бұл да өнердің азғындаған кезі болып саналады.

– Сонда қазақтың сал-серілері дінді ұстанбаған дейсіз бе?

– Олай деп кесіп айта алмаймыз. Ақан сері де, Біржан сал да кезінде діни медреседен білім алған. Біржан салдың дінді насихаттаған шығармалары бар. Бірақ алғашқы сайру-сулук жыраулармен салыстырғанда, дінді насихаттау кемшін, рухани ілімнің сұйылып кеткені байқалады.

– Жалпы ақындар туралы діни үкімдерге қатысты бүгінгі қоғамда дау бар.

– Рас, Құранда «Ақындардың соңынан ергендердің адасатындығы туралы» айтылған. Тегі, Құранның үкімдері кейде мүміндерге, бір үкімі тек мүшріктерге, бір үкімі тек кітап иелеріне, яғни христиандарға қатысты айтылған. Сол үшін де Құран тәпсірі деген үлкен ілім қалыптасты. Қай аяттың қандай қауымға, қандай жағдайда, не үшін айтылғанын зерделейді. Ақындарға қатысты үкімді де жалпыға бірдей арналған десек, қателесеміз. Ақындық өнерге қатысты үкімді дұрыс түсіну керек. Хақ Елшісінің (с.а.у) де Хасан ибн Сәбит атты сүйікті ақыны болған. Ол Парасат падишасының (с.а.у) жорықтарын, оның көркем мінезін суреттеп, өлең-жырмен халыққа насихаттап отырған. Ендеше, Алла Елшісінің (с.а.у) ақындық өнерге тыйым салмағаны анық. Әйткенмен, жоғарыда айтқан әңгімемізге қайта ораламыз. Егер өнерді Хақтан, Алладан жоғары қоятын болсақ, онда, сөзсіз, шатасамыз. Егер бір адамның керемет сипатын көріп, оны құдайлық дәрежеге көтеріп жіберсек, онда сөзсіз адасушылыққа ұрынамыз. – Ал табиғатты жырлайтын немесе ғашықтықты өлеңге қосқан ақындар ше...

Құдай Тағаланың жаратқан дүниесіне құрметпен қараудың еш әбестік жоқ. Ал ғашықтық мәселесіне арнайы талдау жасау керек. Пайғамбарлар падишасы (с.а.у)-ның: «Сендер балаларыңнан, мал-мүліктеріңнен пайғамбардан артық жақсы көрмейінше, кемел мұсылман бола алмайсыңдар» деген хадисі бар. «Махаббат» деген сөздің төркіні арабша «қабба», яғни, «дән» деген сөзден шыққан. Алла Тағала адамды жаратқан кезде оның жүрегіне махаббат дәнін еккен. Адам ес біліп, етек жапқаннан кейін осы дәннің иесін іздейді. Адам баласы албыртықпен, жастықпен сұлу қызға құмартуы, мансап қууы, тіпті дүние қуып, әр нәрсеге бой алдыруы мүмкін. Бірақ қанша аласұрғанымен, ғашықтықтың түп иесін таба алмайды. Ақыр соңында қайғы-қасіретке тап болады. Қазақ әдебиетіндегі ғашықтық дастандарды қарасаңыз, бәрінің соңы трагедиямен аяқталады. Неге? Себебі, бұл Алланың «Ғайратуллаһ», яғни, қызғаныш сипатына байланысты. Адам Хақ Тағаланың жаратқан нәрсесін (сұлу қыз, өзгеде дүниеуи нәрселер) сол Ұлы Жаратушыдан жоғары қойса, Қаһары күшті Жаббар Хақ сол жарытылған нәрсенің түкке тұрғысыз екенін дәлелдеу арқылы пендесін жазалайды. Анығында, ғашықтықтың иесі – еш кінаратсыз, кемшіліксіз, пәк болуы шарт. Ал сұлу қартаймай ма, дүние ортаймай ма? Яғни, бұл дүниеде кемшіліксіз ешнәрсе жоқ. Сондықтан да пәктік, тазалық пен кемелдікті тек Алладан табамыз, өйткені шын ғашықтықтың иесі – бір Алла. Сәждеге барғанда «Субхани рабби Алла» (Алла кемшіліксіз, пәк) деуіміздің сыры осында жатыр. Ұлы Жаратушы адамның бойына ғашықтықтың дәнін еккенде, кемелдік иесіне ғашық болуы үшін еккен. Дүниенің осы жұмбағын шеше алмаған адам әлбетте рухани бақытсыз жан. Хакім Абайдың «Махаббатсыз дүние бос» деп жырлауы осыны меңзейді.

– Сурет өнеріне қатысты түрлі пікір айтылып жүр. Осы мәселеде анық тұжырым бар ма?

– Ислам әлемінде әлі күнге күн тәртібінен түспей келе жатқан даудың бірі осы сурет мәселесі. Шындығында, үлкен ғұламалар бұл өнер хақында пәтуа беріп қойған: суретке түсуге де болады, суретті салуға да болады, тек сол сәттегі адамның ниеті дұрыс болуын қадағалау керек. Суретке тыйым салынғандығына қатысты хадистер бар. (Кейінгі ғалымдардың бұл хадистерді әлсіз деп танығаны өз алдына бөлек әңгіме). Бұл мәселені зерттеуді хадис саласының мамандарына қалдыралық. Дегенмен, осы мәселеге аса сақтықпен қарағанымыз жөн. Мысалы, адамның бейнесін таспаға түсіріп, оны қағазға басып шығару – қазіргі өмірдің талабы. Тіпті газет шығару ісінде сіз сурет арқылы болған оқиға туралы шынайы ақпаратты жеткізе аласыз. Бұл қазіргі өмірдің шарты, одан қашудың қажеті жоқ. Ал өнер ретінде қарастырсақ, егер оны жаратылыстың сипатын беру үшін салса, онда күпірлік жоқ. Ал суретші «Мен де бір жаратушымын, құдірет иесімін» деген ойға берілер болса, онда сурет салу харам болады. Яғни, хадис-шарифте айтылғанындай «Әрбір нәрсе ниеттерімізге тәуелді».

– Қазір уағыз айтатын молдалар діннің сыртқы формасы: бес уақыт намаз, зекет, ораза жайын ғана айтады. Шын мәнінде адам діни орынға басына әлдеқандай ауыртпашылық түскенде, жүрегі күдікке толғанда ақиқат іздеп баратыны түсінікті ғой. Ішкі жан толқынысына түскен адамға діннің сыртқы формасын қинап кигізіп жатқан сияқтымыз. Сіздің әңгімеңізден шығатын түйін – қазақтың бір кезде дінді берік ұстанғаны, шын мұсылман болғаны анық. Бірақ әуелі патшалық, одан кейін советтің отарлау заманында ділін ұмытқан бір-екі ұрпақ ауысты. Енді діни сана қайта жаңарып жатқан кезде уағыз-насихат қай бағытта жүргізілуі керек? Бүгінгі таңда мешіттерде айтылып жүрген уағыз-насихат қаншалықты өзекті?

– Қазақ өзін «момынбыз» дейді, яғни «мүмінбіз» дегені. Шын мәнінде, мұсылман мен мүміннің арасында айырмашылық көп. Мұсылман – діннің сыртқы формасын, бес парызын орындайтын, ешкімге жамандық қылмайтын, керісінше ізгілік жасауға дайын адам. Ал мүмін – дінді жүрек сүзгісінен өткізіп, ішкі жан-дүниесімен қабылдаған адам.

Қазіргі қоғамда, өзіңіз айтпақшы, балақтың тобықтан төмен түсу-түспеуі, сақалдың қойылуы-қойылмауы немесе шұлыққа мәсіх тарту-тартпау сияқты ұсақ-түйек мәселелерге байланысты дау көп. Шариғат үшін маңызы жоғары болғанымен, рухани ілім тұрғысынан алғанда бұл – ұсақ-түйек мәселелер. Өйткені сақал мен балақ иманның артуына не кемуіне әсер етпейді. Тәлімі мінсіз тәлімгеріміз (с.а.у): «Сіздердің бойларыңызда бір кесек ет бар, ол таза болмайынша кемел мұсылман емессіздер» дейді. Ол бір кесек ет – жүрек. Ал біз намаз оқу тәртібіне байланысты өнбес дау­ды қуып жүрміз. Қоғамымыздың ұсақталып кеткенінің бір көрінісі осы ма деп қорқамын. Әрине, бір ұлт – бір мазхаб болып бірлікте болуымыз керек, бірақ діннің тек сыртқы формасына байлану оның мән-мағынасын әлі толық түсінбегенімізді байқатады.

– Халықтың діни сауатын ашуда бүгінгі молдалардың ықпалы қандай деп ойлайсыз?

– Бүгінгі молдаларға баға бергенде, уақыт пен кеңістіктің ролін жоққа шығара алмаймыз. Біз кеше қандай едік? Кеңестік билік жасаған атеистік қоғамның шекпенінен шықтық. Сондықтан, бүгінгі молдалардан жаппай жоғары деңгейдегі білімді талап ету қисынсыз болар деп ойлаймын. Құдайға шүкір, дініміз өсіп-өніп келеді. Қазақстан тәуелсіздік алған кезде елімізде бар-жоғы 68 мешіт болған. Қазір олардың саны 2300-ден асып жығылады. Аңдап байқасаңыз, қоғамдағы негізгі өлшемдер дін нормаларына айналу үстінде.

Рас, қазір қайда барсаңыз да, діннің әңгімесін естисіз. Бұл – Исламға деген халықтың ықыласын, қоғамның сұранысын көрсетеді. «Мұсылман болу әсте-әсте» демекші, біртіндеп шынайы мұсылман болуға бет алдық. Бірақ «сын түзелмей, міннің түзелмейтінін» де ескеруіміз керек. Көптеген молдалардың түсінігінде дін – жамағаты мешіттерде шу шығармай, бес уақыт намазын тыныш оқыса, зекет-садақасын берсе, имамға мінсіз ұйыса, өліктің жаназасы шығарылса, баланың құлағына азан шақырылып, ат қойылса деген сықылды әдеттегі ритуалдардан тұрады. Ал ақиқат тұрғысынан қарайтын болсақ, Хақ дінді осылай бағалауға бола ма? Қазіргі кездегі ең үлкен қателік – діннің формасына үңілуіміз. Бірақ молдаларды жазғыра берудің де реті жоқ. Біздің өмір сүріп отырған кеңістігімізде соңғы жүз жылда дінді терең талдап, түсіндіретін мектептер болған жоқ. Кеңес заманында Бұқар, Самарқанд пен Ташкентте діни медреселер болды. Бірақ бұл мектептер қадымшылдық сарқыншақтарын берік ұстануды ғана үйретті. Осының әсерінен біз діннің түпкі мәнінен алшақ кеттік. Сондықтан, дін иелерін тәрбиелейтін оқу ордалары, мектептер болмағаннан кейін қазіргі молдаларға дінді дұрыс насихаттамайды деп кінә артуымыз қисынсыз. Алла бұйыртса, біртіндеп бұл кемшілікті де жоямыз деп ойлаймын.

– Бүгінгі молдалардың қоғамдағы статусына, әлеуметтік жағдайына да мән беру керек шығар. Аудан мешітінің бас имамы сол дін ордасының отын-суы үшін елден жылу жинап, өзі сол жердің ішкі-сыртқы жұмыстарын істеп, қым-қуыт тіршілікпен арпалысып жүргенде, рухани нәрмен сусындап, білім тереңдетуге қажыр-қайрат пен уақыт таба ма? Оның үстіне, біздегі молдалардың жалақысы мешіттерде жиналатын қайыр-садақадан құралатыны жасырын емес. Ол жалақының көлемі елдегі орташа жалақы көлемінен әлдеқайда төмен. Бәлкім, Өзбекстандағы немесе Түркиядағы үлгімен молдаларға арнайы қордан лайықты жалақы тағайындап, оларға тұрмыс жағдайын дұрыстап, халыққа қызмет етулері үшін жағдай жасау керек болар?

– Әрине, имамдардың әлеуметтік стату­сының төмен болуы жалпы діни ахуалға теріс әсер ететіні рас. Бірақ, бір молданың не бір дін иесінің қылығына, іс әрекетіне қарап дінді бағалау әсте дұрыс емес. Бұл жерде «Бұлақтың қайнар көзінде отырған адам таза су іше ме? Әлде ол бұлақтың аяқ жағындағы адам таза су іше ме?» деген мәселені ескеру керек. Яғни, діннен тағылым алғымыз келсе, оның қайнар көзі – кәләмуллаһ – Құран-Кәрім, адамзаттың ардақтысы – пайғамбарымыз (с.а.у), оның үзеңгілес серіктері – сахабалар, табиғиндер, кейінгі дәуірлердегі әулиелер және мәзхабтар негізін қалаған тұлғалардың өнегесіне қарауымыз керек.

Молдалардың дін насихатшысы болу керектігі даусыз ақиқат. Бірақ, өкінішке қарай, біздің діни тіректеріміз әлі мықты емес. Жиырма жылда дініміз енді-енді аяққа тұрып келеді. Имамдарды оқытатын сегіз медресе жаңадан ашылды. Әр медресені жылына көп дегенде 25-30 адам ғана бітіріп шығады екен. Діни білім беретін университет «Нұр» Ислам университеті осы уақытқа дейін 300-дей ғана имамды оқытып шығарды. Бұл университетті бітірген азаматтар енді ғана қызметке кірісіп жатыр. Жалпы, елдегі 2300 мешітте 10 000-нан астам қызметкер бар екен. Оның ішінде молдасы, азаншысы т.б. қызметкерлер бар. Мұның көпшілігінің жоғарғы білімі жоқ. Сондықтан, мешіттерімізді білікті діни кадрлармен қамтамасыз ету үшін әлі талай уақыт жыл керек.

Діни білім беру ісінде Түркия мен Мысырдан үлгі алуға болады. Мысалы, Түркияда «имам хатиб» деген мектептер бар. Оған 9-ыншы сыныпты бітірген балалар түсе алады. Колледж мәртебесіндегі бұл білім ордасын тәмамдаған бала одан әрі діни университетке түсе ме, жоқ одан әрі дүниелік білім алуға шешім қабылдай ма – таңдауды өзі жасайды. Түркияның қазіргі президенті де, премьер-министрі де – осы «имам хатиб» медресесін тәмамдаған. Яғни, бұл мектепті бітіргендердің имам болуы міндетті емес, есесіне діни білімнің негізін алып шығады. Бұл да мемлекеттің діни саясатының бір көрінісі.

Сондай-ақ Мысырдың білім беру жүйесінде атақты әл-Азхар университетіне түсу үшін әуелі оның мектебінде оқып, сосын колледжін бітіру шарт. Ал бізде мектептен кейін университетке балы жетпей қалған жастардың амалсыз діни оқуға келіп жататынын көріп жүрміз. Осы себептен де бізде діни кадрлар дайындау мәселесінде әлі ыждағатты жұмыс істеу керек сияқты. Ол үшін әлбетте, бұл салаға мемлекеттің қамқорлығы болуы тиіс.

Мемлекеттің қамқорлық жасау мәселесіне келер болсақ, мен он бес жылдан бері мемлекет пен діннің ара-қатынасын реттеу тақырыбын зерттеп жүрмін. Біз түбі мемлекет пен діннің арақатынасын реттеуші клерикалды формаға өтуіміз керек дегенді бұрыннан айтып келемін. Клерикалды жүйе деп – мемлекеттің өз халқының басым көпшілігі ұстанатын дінді қамқорлыққа алуын айтамыз. Оған қаржылық тұрғыдан, ақпараттық тұрғыдан, қауіпсіздік тұрғысынан қолдау көрсетеді.

– Сонда бұл зайырлылықтан бас тарту ма?

– Жоқ, зайырлылықтың көптеген түрлері бар. Оның ішінде клерикалды жүйеге жақын, конкордато жүйесіне жақын формасы және классикалық формасы (дінді мемлекеттен бөлек қарастыратын) бар. Біз осы зайырлылықтың клерикалдыққа жақын формасын ұстануымызға әбден болады. Мысалы, Түркия әлемдегі мұсылман елдердің ішінде Алжирден кейінгі зайырлылықты қабылдған екінші мемлекет болып саналады. Ал Түркияда Ислам дініне деген қамқорлық жақсы жолға қойылған. Оларда Ислам дінін қолдайтын Дін істері министрлігі бар.

– Қазақстан көпдінді саясатты ұстана­ды. Одан клерикалды жүйеге өтудің жолы қандай?

– Конкордато жүйесі арқылы біртіндеп келуге болады. Ал, конкордато дегеніміз не? Мемлекеттің дін мәселесін сол дін саласының мамандарымен ақылдаса отырып, реттеуін конкордатолық тұрпат дейміз. Қазір әлемдік тәжірибеде бұл жүйе Италияда, Португалия­да бар. Яғни, біз білікті дін мамандарын әзірлеумен конкордато баспалдағы арқылы клерикалды жүйеге өте аламыз.

Ал конкордатоға өтудің жолын ойласақ, дін саласындағы ғылымның беделін арттыруымыз қажет. Бізде «Исламтану» мамандығы бойынша шифрдің бекітілгеніне екі-ақ жыл болды. Бұл мамандық бойынша докторантура былтыр ашылды. Әсілі, мемлекеттің қамқорлығынсыз дін ғылымын дамыту әсте мүмкін емес. Келешекте елімізден дін мәселелерін жан-жақты, терең түсінетін табанды қайраткерлер шығуы үшін осы күннен дінге қолдау көрсетуіміз шарт. Онсыз, бір ұлт – бір дін – бір мәзхабты қолдайтын клерикалды жүйеге өте алмаймыз.

Ал бүгінгі көпдінділік саясаты уақытша амал, белгілі бір қауіптердің алдын алу шаралары деп түсінген жөн. Түптің түбінде, мызғымас әрі мықты мемлекетке айналу үшін тұтас ұлт болып бір дінді берік ұстануымыз керек. Мемлекет және құқық теориясы ғылымында да мемлекеттерді адамдар сияқты «туылады, дамиды, шарықтау шегіне жетіп, кемеліне толады, соңында туы жығылып өледі» деген теориялар бар. Мемлекеттің тәуелсіздігі қай кезде өміршең болады? Қоғамның бірізділігі сақталған кезде ғана. Ал қоғамдық бірізділік – бір тілде сөйлессек, рухани біртұтастық орнатсақ, сондай-ақ, саяси мәселелерде ортақ ұстанымда болсақ ғана сақталады. Ал, тілі мен діні бірнеше түрге жіктелген мемлекеттер күндердің күнінде тәуелсіздігінен айырылып тынады. Бұл дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома. Марқұм Рахманқұл Бердібай ағамыз 2000-шы жылдары «Хазария қасіреті» деген мақала жазды. VІ-IX ғасырларда теріскей Кавказ өңірінде Хазария атты үлкен империя болды. Сол мемлекет өз жерінде бірнеше діннің тамыр жаюына жол бергендіктен, ақыр соңында құрып тынды. Түрлі дін иелері Хазарияның біртұтастығы үшін емес, өз дінінің қамы үшін күресті. Осындай бытыраңқылықтың нәтижесінде алып империя орыс кнәздіктерінің бір соқысынан шыдамай, қаусап қалды. Жалпы, қазір әлемде болып жатқан саяси оқиғалардың, түрлі дүрбелеңдердің себебіне ой жүгіртсеңіз, оның түп-төркінінде түрлі діндердің арасындағы тайталастың жатқанын аңдамау мүмкін емес. Егер түбі клерикалды жүйеге өтпесек, бізде де осындай дүрбелең туындау қаупі бар. Рухани біртұтастық – мемлекет тәуелсіздігінің сақталуының, оның өміршеңдігінің кепілі. Ал білім беру жүйесінде дін иелеріне деген қамқорлық танытпасақ, сондай-ақ, халықтың байырдан тұтынып келе жатқан дініне қолдау көрсетпесек, рухани тұтастықты толықтай қамтамасыз ете алмаймыз.

– Зайырлылықтың сіз айтқан формасында, бір мемлекет – бір дін саясатын ұстануда басқа діндердің өздігінен дамуына кедергі бар ма?

– Жоқ, еш кедергі жоқ. Мысалы, Англия – құқықтық тұрғыдан қарағанда клерикалды мемлекет. Оның Парламент ғимаратында шіркеу орналасқан. Заң шығару органында протестант өкілдеріне арнайы бөлінген мандаттар бар. Ағылшын шіркеуі мемлекеттік тарапынан қаржыланады. Норвегия да клерикалды мемлекет болып саналады. Бұл елдерде «басқа діндерге қысым жасалыныпты немесе өзге діндегілерді қудалап жатыр» дегенді естідіңіз бе? Жоқ. Біздің де айтып отырғанымыз осы. Өзге діндерге қысым жасау емес, өз дінімізге көңіл бөлу, оның дамуына мемлекеттік тұрғыда жағдай жасау.

– Қоғамда алыпқашты пікірлерге ие болған «хиджаб дауы» туралы не айтасыз?

– Қазір арабша терминдерден ат үркетін заман болды. Хижаб дегенше, қазақшалап орамал не жаулық дейікші. Әйел адамның басына шәліш салуы – Алланың үкімі. Дін бойынша оған тыйым салуға жол жоқ. Бірақ, зайырлы қоғамда орамал салмаймын деген адамға да қысым көрсетуге болмайды. «Дінде зорлық жоқ» деген үкімді айтқан біз емес, Құранда солай жазылған. Жалпыға бірдей жаулық салуға асыққандар мен жалпы жаулық атаулыға жаны қас адамдар бұл мәселенің екі жағын да ескерсе деймін. Діни мемлекет болмағандықтан, бізде орамал салмаймын деген кісілерге ерік таңдауды өзіне қалдыру керек, ал жаулық салған әйелдерге қоғамдық қатынастарда (жұмысқа тұру, мемлекеттік мекемелерде қызмет ету немесе қызметін пайдалану т.б.) еш кедергі болмауы тиіс. Әрине, біз кейбір Ислам мемлекеттеріндегідей көзін ғана ашық қалдыратын немесе бетіне шілтері тағатын ғұрыпты айтып отырған жоқпыз, мұндай киім заманның талабына сай емес.

– Қоғамдағы діннің бірлігі туралы айтатын болсақ, мәзхабтардың ішіндегі ашық талас-тартысты айналып өту қиын. Ислам әлеміндегі ыдырау қаупінің Қазақстанға әсері бар ма? Оның алдын алу үшін не істеу керек?

– Дін ішіндегі алауыздық тек Қазақстанда болып жатқан жоқ. Соғыс өрті қаулаған Сириядағы берекесіздіктің бір ұшы діни алауыздыққа барып тіреледі. Бұл елде діни азшылық топ өкілдері – шийттік алауидтер билік басында отыр. Ал сүнниттер ат төбеліндей аз алауитердің билеп-төстеуіне наразы. Осындай діни алауыздық барлық мұсылман елдерінде ішінара болса да бар.

Қазақстанда діни алауыздық қайдан туындап отыр? Біз мыңдаған жылдардан бері Ханафи мазхабын ұстанып келе жатырмыз дейміз. Бірақ қазақ жерінде тек Ханафи мазхабы ғана емес, Ислам тарихын егжей-тегжейлі зерттесек, Орталық Азияда шийттер, кармаитлер, мутазалиттер, исмайлиттер, шафийлер де болған. Бұдан өзге, қаншама сопылық тариқаттар өмір сүрген. Біз осылардың ішіннен қазақтың дүниетанымына, өмірлік ұстанымына жақын Ханафи мазхабын таңдадық.

Орта ғасырларда мазхабтар арасында «ахлият» (бауырмашылдық) деген түсінік орын алған. Бір мазхабтың өкілі басқа мазхаб кеңістігіне өткенде, түсініспеушілік тудырмас үшін сол мазхабтың ережесіне сай құлшылық жасайтын болған. Мысалы, Шафиғи мазхабының негізін қалаған имам Шафиғи Басра қаласына келгенде, Ханафи мазхабы бойынша намаз оқығаны жайлы дерек бар.

Қазіргі мұсылмандар арасындағы қайшылық тек намаз оқудың тәртіп-ережелерінде емес. Ақидада бірін-бірі кәпір деуге баратын діни топтар бой көрсетіп отыр. Қазіргі сәләфпіз деп жүргендердің арғы бабасы саналатын Солтүстік Африкада X-XI ғасырларда Захирия деген мазхаб өмір сүрді. Захрилер діннің сыртқы пішініне қатты мән беріп, үкімді содан шығаруға құмбыл еді. Бүгінгі уахапшылық қозғалыстың өкілдерінде сол Захирилердің сарқыншақтары әлі де сақталып отыр. Мәселен, намаздағы Фатиха сүресінен кейін «Әминді» дауыстап айту керек пе, әлде іштен айту керек пе деген мәселеде Ханафи мазхабы «Әминді» іштен айтуды құптайды. Ал жаңағы захирилердің ізбасарлары оны қатты дауыстап айтқанды ұнатады. Ал, имам намаздан бұрын «Әминнің» іштен айтылу керектігін ескертеді. Құлшылық жасаушы намазға ұйығанда «имамыма ұйыдым» деп ниет етеді. Сөйте тұра, сәләф бауырларымыз намазында «имамыма ұйыдымды» тәрк ете салады. Бұл жерде сәләфтар намаздың шартын ғана бұзып отырған жоқ, бағзыдан келе жатқан «ахилият» келісімін де бұзып, мұсылмандар арасындағы бауырмалдық сезімге селкеу түсіруде.

– Діндегі осындай теке-тірестердің соңғы жылдары күшейіп кеткені алаңдатады. Осы орайда, біраз жылдан бері айтылып жүрген қауіп – келешекте Орталық Азияда әлдебір халифаттың құрылуы мүмкін бе?

– Біз қазір бұрын жүріп өткен исламдық жолымызды сақтасақ, төл исламдық дәстүрімізді ұстанып, бүгінгі тәуелсіздігімізді, мемлекетімізді күшейтсек, нығайтсақ деген жанталас үстіндеміз. Осындай пікірдегі мұсылман бауырлардың қатары артса, бүкіл ел, халық болып ханафилік мазхабтағы, матрудилік сенімдегі рухани ілімді берік ұстана алсақ, татулықты, бірлікті сақтай аламыз. Осы ретте ғана ханафилік фактор Орталық Азияда шешуші роль атқаратын болады. Бірақ егер біз тек әлдеқандай оқыс жағдай болғанда ғана қимыл-әрекет жасап, басқа кезде ел ішінде жат мүдделі топтардың күшеюіне көз жұмып отыратын болсақ, онда айрандай ұйыған еліміздің күні ертең берекесі қашуы ғажап емес.

Қазір біздің жанымызды күйдіріп отырған жайт – уахапшылдық қозғалыстың кең таралуы болып отыр. Егер, тыйым болмай, уахапшылдық қозғалыс осылайша дами беретін болса, онда қазақтың ұлттық құндылықтары түгел теріске шығарылатын болады. Мұндай топтардың ықпылана көнетін болсақ, онда түріміз қазақ, болмысымыз араби сипаттағы елге айналуымыз әбден мүмкін. Халықтың дәстүрі, салт-санасы харам не ширк болып саналған ағымда ұлттық болмыстың сақталуы неғайбыл. Келін түсірудегі беташарға – ширк, ал кісі қайтқанда оның жетісін, қырқын, асын беруді, тіпті баланың бесік тойын, тұсау кесер тойына – бидғат деп үкім шығарғандардан ұлтқа не қайыр? Қазір олардың ішінде ұлттық құндылықтарды айтып, ұрандап жүргендер де баршылық. Бірақ мұны саяси ойын деп түсінемін. Оларды дінде «тақияшылар» дейді, яғни «уақытша бүркеме жамылғандар, көзбояушылар» деген сөз. Олар көздеген мақсатына әбден қол жеткізгенге дейін шынайы мақсатын бүркемелеп, жасырын ұстайды.

Ал дін негіздерінде халифат құрудың бірнеше шарттары бар. Біріншісі – бият. Ол халықтың басым көпшілігі осы жүйені қолдауы, қазіргі тілмен айтқанда жалпыхалықтық референдумда қолдап дауыс беруі керек. Екінші шарты – діни білімді дүниелік ілімдермен қатар игеру. Басқаша айтқанда, әрбір ғылыми жаңалық дін негіздерімен астасып жатуы тиіс. Егер, қоғамдағы бір құбылысқа дін тарапынан баға берілмеген болса, онда ол мемлекеттің діни сипатына немесе діннің құдіреттілігіне көлеңке түсіреді. Сондықтан, қоғамдағы әрбір мәселе дін тұрғысынан бағалануы қажет. Үшіншісі – қоғамдық қатынастарды реттеуде діни үкімдерді қолдану. Бұл шарттарсыз дін мемлекетіне айналу мүмкін емес. Мысалы, Шешенстан басшылығы 1998 жылы халифат жүйесіне өтеміз деп шешім қабылдады. Алғашқы екі шартын аттап өтіп, яғни, халықтың басым көпшілігінің келісімі жоқ әрі діни және дүниелік білімі төмен елге бірден шариғат үкімдерін қолданғысы келді. Ақыр-соңы не болды? Шешенстан Орта ғасырларға қарай кілт кері бұрылып, мінеки, соның салдарын әлі тартып келеді.

Иран Республикасындағы 1979 жылы Ислам төңкерісі кезінде де, оның жергілікті халқы еуропалық мәдениетке бой алдырған болатын. Әскердің күшімен орнаған исламдық жүйе парсының жалаң бас, қысқа етек көйлек киген қызына күшпен паранджа жапты. Парсының шарап ішіп, есірткі тартып, қызара бөртіп жүрген жігітін «арақ ішсең, қырық дүре соғамыз» деп қорқытып, арағын қойғызды. Бұл елде де діни мемлекет құруға адамдардың рухани дайындығы болған жоқ. Иран Ислам республикасы діни төңкерістен кейін алғашқы жылдары үлкен тоқырауларды бастан өткерді. Оның себебі халифат құруға дайындықсыз келуінде деп ойлаймын. Яғни, осындай тарихи деректердерді ой сүзгісінен өткізер болсақ, Орталық Азияда жақын болашақта халифат құрылады деп ойламаймын.

Шындығында, ортодоксалды (діни-уасит) ислам бойынша шариғат үкімінің орындалуын қамтамасыз ететін мемлекет «дарул ислам» (ислам мемлекеті) деп аталады. Ал, дін негіздерін терістейтін немесе діни рәсімдердің орындалуына құқықтық тұрғыдан бөгет қоятын мемлекет – «дарул һарб» (кәпір мемлекеті) деп қарастырылады. Бұдан өзге жоғары саяси ұйымның ұстындары дінге негізделмегенімен, бірақ діни рәсімдердің орындалуына рұқсат беретін мемлекетті «дәрул сулх» немесе «дарул аһд» (дінге келісім беру) деп атаймыз. Қазіргі біздің зайырлы елімізді осы «дәрул сулх» дәрежесіндегі мемлекет қатарына жатқызуға болады. «Дәрул сулх» институты діни рәсімдердің жүзеге асуына рұқсат бергендіктен, Ханафия мазхабының ғұламалары мұндай мемлекеттің қабылдаған заңдарына мойынсұнуды міндетті деп есептейді. Демек, діни рәсімдердің қоғамдық құндылыққа айналуына мүмкіндік беріп отырған Қазақстан кәпірстан емес

– Бүгінгі бала тәрбиесіне қатысты. Мектептерде зайырлы қоғамның талабына сай тәрбие берілсе, жас ұрпаққа діни тәрбие беру ата-атаның жауапкершілігіндегі іс болып қалды. Жиырма жылдық рухани ваккуумде тұтас бір ұрпақ өсіп жетілді. Кейінгі жылдары жасөспірімдер арасындағы жантүршігерлік қылмыстардың өршуін осыдан көрмеске лаж жоқ. Мысалы, 14-16 жастағы өмірден еш жамандық көрмеген, Құдай түгілі, өзін танып болмаған көкөрім неліктен өзіне қол жұмсайды? Діни тұрғыдағы бала тәрбиесіндегі ақауларды қалай жоямыз?

– Түркия зайырлы мемлекет бола тұра, бұл елде діни тұрғыдағы бала тәрбиесіне өте жақсы көңіл бөлінген. Имам хатиби мектептерінен бөлек Түркия университеттерінде алпыс бес «теология» факультеті бар екен. Олардан басқа, жазғы демалыста балаларға маусымдық діни курстар ашылады. Түркия халқының 70 пайызы жазда балаларын осы діни курстарға оқытуға жібереді десем, асыра айтқандық болмас. Жеткіншектер мұнда Құран үйреніп, ислами тәрбиені бойына сіңіреді. Онда жас ұрпақтың бойына үлкенге құрмет, кішіге ізет, ата-ананы құрметтеу, былайша айтқанда адамгершілік дәнін егеді. Бұл курстар бір қарасаңыз кеңестік кезеңдегі пионер лагерьлеріне ұқсайды. Бір кездері біздегі октябрят, пионерлер лагерьлерінің тәрбиелік ролі өте жоғары болды. Бірақ қоғам атеистік көзқараста болғандықтан, олар діни тұрғыдан оң тәрбие бере алмады. Қазір де Қазақстанда жазғы маусымдық демалыс лагерьлері бар. Әйтсе де, бұл орталықтар рухани емес, физикалық даму мәселесіне көбірек көңіл бөледі.

Қазіргі таңда біз діни тәрбие беруде белгілі бір жүйе қалыптастыра алмай отырмыз. Елімізде 27 мыңнан астам қоғамдық және үкіметтік емес ұйымдар бар екен. Ашығын айтқанда, Үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттік биліктің пәрмені жүрмейтін қоғамдық қатынастардағы олқылықтардың орнын толтыруы тиіс еді. Мысалы, діни сауықтыру шаралары қоғамдық ұйымдар тарапынан шешілуі тиіс. Біздегі үкіметтік емес ұйымдардың саны бар да, сапасы жоқ. Біз Қазақстан бойынша барлық аймақта өкілдігі бар бала тәрбиесі мәселелерімен айналысатын беделді үкіметтік емес ұйымды білесіз бе? Жоқ. Мысалы, Қазақстанда әлдебір діни сектадан зардап шеккен адамдарды қамқорлыққа алатын бірнеше сауықтыру орны бар екен. Үкіметтік емес ұйымдардың еншісіндегі осы орындар халық игілігі үшін тиімді жұмыс істеп отыр ма? Әлбетте, сенімнен гөрі, көңілге көбірек күмән ұялайды. Ал осындай сауықтыру жұмыстарына бюджеттен көп қаражат бөлініп жатыр. Қазақтың саналы да сауатты азаматтары осындай қалтарыстағы, аса өзекті мәселелерден бейғам қалып отыр. Ал, бұл мәселеде біздің атқарар шаруамыз жетіп артылады. Сондай-ақ, зайырлы қоғамның бір ерекшелігі, мешіт қызметкерлері мектептерге барып, балаларға уағыз айта алмайды. Оған заң бойынша жол жоқ. Осы себептен де балаларын мешіттерге апарып, имандылық сабақтарына қатыстыру ата-ананың миссиясы болып қалып отыр. Қазір кез келген мешіттерде түрлі әлеуметтік топтарға арналған күндізгі, кешкілік курстар бар. Ата-аналар осы курстарға жазылып, ең алдымен өздері діни білімін жетілдірсе және дәстүрлі дініміздің негізінде ұрпақ тәрбиесіне дұрыс көңіл бөлсе, нұр үстіне нұр.