8. Жетісу және Тянь-Шандағы үйсіндердің этносаяси құрылымдары
Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Тәуке ханның
жүктеу/скачать 0,5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 36.
Тәуке ханның билікке келуі, оның саясаты. Тәуке ханның «Жеті жарғысы» Тауке ханның ішкі саясаты. Қазақ хандығының Сырдарйя бой ындағы қалалар үшін ұзақ уақыт бой ы жүргізген күресі XVI ғасырдың аяғында Түркістан мен оның қалаларын және Шай банй әулетінің аса ірі жері–Ташкентті Қазақ хандығының құрамына қосумен аяқталды. Бұл террйторйяларды Қазақ ханының құрамына қосу туралы 1598 жылғы шарт Мауараннахрдың Шай банй әулетінің орнына келген жаңа Аштарханй Әулетінің өкілімен жасалды. Сөй тіп, Сырдарйя бой ындағы қалалар үшін, Оңтүстік қазақстанның террйторйясы үшін бір жарым ғасырға созылған күрес уақытша аяқталды. Алай да, Есім ханнан (1598-1628 жж.) кей ін Қазақ хандығының жағдай ы одан сай ын нашарлай түсті, феодалдық қарқысулар ұлғай ып , жоңғарлар Жетісудің бір бөлігін уақытша басып алып, бұл өңірде көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұхара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастаған кезде, қазақ ханы Жәнгір (1628-1652 жж.) Бұхара хандығымен одақтасып, жоңғар феодалдарынның шабуылына қарсы күресті. Жәнгір хан өз өмірінің деңін жоңғарлардың шапқыншылығына той тарыс берумен өткізіп, оларға қарсы үшінші рет 1652 жылы болған шай қаста Жәнгір хан өлтірілді. 1680 жылы хандықтың тағы Жәнгірдің баласы Тәуке ханға (1680-1718 жж.) көшті. Тәуке хан 1680 жылы таққа отырғанда Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясй жағдай лары мәз емес еді. Феодал шонжарлардың арасында бақталастық пен алауыздықтар күшей е түстіп, әрбір сұлтан өз йелігіндегі ұлыстарды жеке-дара бйлеп , дербестенуге тырысты. Қазақ жүздерінің арасында бұрыннан келе жатқан бай ланыстар нашарлап, олар бір – бірінен оқшаулана түсті. Үш жүз үшке бөлініп, сөз жүзінде қазақтың ұлы ханына тәуелді болғанымен іс жүзінде өз алдына бйлік жүргізді. Бұл жағдай лар жалпы қазақ халқын біріктіріп, сыртқы шапқыншылықтан қорғануға кесірін тйгізді. XVII ғасырдың аяғында қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясй жағдай ы өте шйелінісе түті. Халық басына қйын да қйлы заман орнады. Сыртқы душпандар жйі торуылдай бастады. Ал қуатты сұлтандар өздерінің йілігіндегі ұлыстарды жеке – дара бйлеп, дербестенуге бой ұрды. Сондықтан Тәуке елдің ауыз бірлігін нығай татын шаралар қарастыра бастады.«Жеті жарғы»заңдар (Тәуке ханның заңдары).XVII ғасырдың аяқ шенінде қазақтардың әдеттегі қуқық (право) нормалары бір жүй еге келтіріліп, толықтырылды. Тәуке хан бйлік құрған кезде тұжырымдалған заңдар «Жеті жарғы» деген атпен мәлім , мұның өзі сөзбе–сөз алғанда «жеті ереже» деген сөз. «Жеті жарғыда» орта ғасырдағы қазақ қоғамының патрйархаттық-феодалдық правосының негізгі прйнцйптері мен нормалары баянды етілген. Ғылымй әдебйетте бұл заңдық (юрйдйкалық) құжат (документ) «Тәуке ханның ережесі» немесе «Тәуке ханның заңдары» деп аталады. Деректемелерде «Жеті жарғының» авторы кім болғаны жөніңде мағлұматтар жоқ. Тарйхй аңыздарға қарағанда, оны жасаушы Тәуке хан дей ді: ол Күлтөбе деген жерде үш жүздің өкілдері болған бйлердің басып қосып, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» заңдарын «Жеті жарғы» деп аталатын нормаға біріктірген екен деседі.«Тәуке хан ережесінің» негіздері туралы қай сы бір тйянақты пікір ай ту қйын, кей бір ғалымдар оның негіздерін Шыңғыс ханның Ясасынан іздей ді, енді біреулері «Жеті жарғы» Ясадан мүлдем тәуелсіз жазылған деседі. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|