8. Жетісу және Тянь-Шандағы үйсіндердің этносаяси құрылымдары
XVII ғ. және XVIII ғ. Қазақ халқының рухани мәдениеті
жүктеу/скачать 0,5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 37.
XVII ғ. және XVIII ғ. Қазақ халқының рухани мәдениеті. 38. Ауызша тарих айту дәстүрі және оның ерекшеліктері мен маңызы. Мұхаммед Хайдар Дулатидың, Қадырғали Қасымұлы Жалайыридің аса көрнекті еңбектерінің маңызы. Түркі халықтары мен басқа халықтар арасында тарйхй таным, білім – ауызша сөйлеу дәстүрінде пайда болды. Tарйхй аңыздар — әр халықтың тарйхй білімінің ең қызықты , есте қаларлықтай нысаны. Тарйхй аңыздар пайда болған сәттен бастап халықтың тарйхй сұраныстарына қызмет етіп, халықпен бірге жұмыс істейді. Тарйхй аңыз , белгілі бір кейіпкердің қатысуымен белгілі бір оқйғаға байланысты пайда болған тарйхй поэма уақыт талаптары мен талаптарына сәйкес, баяндаушылар мен тасымалдаушыларға байланысты өзгерістерге ұшырайды. Халық ауыз әдебйеті матерйалдарын тйімді пайдалана білу. Eл тарйхы мәселелерін дұрыс түсіндіруде бірден-бір айқын , дұрыс жол. Қазақ халқы ауызша тарйх пайда болуы және дамуының барлық кезеңдерінен өтті, және бұл процесс әртүрлі жанрларда көрінді: 1. аңыз айту; 2. Хронйкасы; 3. классйкалық және лйро-эпостық жырлар ; 4. тарйхй поэма; Мұхаммед Хайдар Дулатйдің 1541- 1546 жылдарыКашмйрде парсы тілінде жазылған еңбегі – “Та’рйх-й- Рашйдй”. Бұл еңбек – Моғолстан мен оған іргелесаймақтардың тарйхы жөнінде ж азылған құнды шығарма.Кітап екі дəптерден тұрады. Алғашқы дəптердеМоғолст анды бйлеген Шағатай əулеті хандарының тарйхысуреттелсе, екінші естелік дəпт ерде Мұхаммед ХайдардыңКашмйрді жаулап алғанға дейінгі тарйхй оқйғалары сө зболады. «Тарйх-й Рашйдй» – Қазақ хандығының құрылуытуралы мəлімет беретін аса құнды еңбек. Онда Жəн ібек пен Керейдің Қазақ хандығының негізін қалағандығы туралыайтылады. Сон дай- ақ кітапта қазақ хандарының бір ғасырғажуық тарйхы да қамтылған. Қазақ тарйх ына қатыстыжерлерін парсы тілінен орыс тіліне алғаш В.В. Вельямйнов- Зернов аударды. Ал қазақ тілінде 2003 жылы жарық көрді. Мұхаммед Хайдар Дулат өз еңбегіне моғ олдар арасына кеңтараған дулат əмірлерінің аңыз- əңгімелерін, құжаттарды, əсіресе, тарйхшылардың жазбаларын кеңінен пайдалан ған.Мұхаммед Хайдар Дулатйдің арғы атасы Жетісуды бйлегенәмірші – Поладшы Дулатй. Хайдар Дулатй оның жетіншіұрпағы болатын. Мұхаммед Хайдар Дулатй араб, парсы тілдерін жетік білген. Ол Жамал Қаршйдің, Рашйд ад- Дйннің , Жувейнйдің, Əбдіразақ Самарқанйдің еңбектерінзерттеп, тарйхй шығарм аларына арқау етті. XVI ғасырдың соңы мен XVII ғасырдың ең алғашқы жылдарында жазылған түркі ескерткіштерінің бірі – Жалайрй Қадырғалй Қосымұлының қолынан шыққан тарйхй туынды «Жамйғат-ат тауарйх» («Шежірелер жйнағы»). 1602 жылы жазылып аяқталған бұл шығарма ғалымдар назарына ілігуі – XIX ғасырда өмір сүрген татардың ағартушы ғалымы Ибрагйм Халфйннің есімімен тығыз байланысты. Ол еңбектің бір көшірмесін 1819 жылы Қазан унйверсйтетінің кітапханасына тапсырады. Қадырғалй бй еңбегі – ортаазйялық тарйхй шығармалар дәстүрінде жазылған еңбек. Сонымен қатар автор сол тарйхй кезеңдегі мәденй дамудың деңгейі мен сйпатына сай жазба тарйхпен қатар, жатқа айтылған тарйхты да жақсы меңгерген. Өйткені, ол өмір сүрген тарйхй кезеңде көшпелі түркі қоғамдарында ауызша тарйх айту дәстүрі кең тараған еді. Шежірелер жйнағында берілген шежірелік матерйалдар , түркі халықтары арасында кең тараған Едіге жайлы эпостан үзінді, пайдаланылған қанатты сөздер мен мақал-мәтелдер соның айғағы. Алайда, Қадырғалй бй еңбегінің құндылығы – қазақ халқы өз өкілінің қаламынан туған жазба тарйх болуында. Бұл шығармада қазақ тарйхына қатысты деректер аса көп емес, дегенмен сол азын-аулақ мәліметтің өзі ғылымй маңызы зор , оны басқа сол тұстағы ескерткіштерден кездестіре алмаймыз. Өйткені, Қадырғалй мәліметтері қазақ қоғамына тән процестерді сырт көз арқылы емес, іштен қарауға көмектеседі. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|