A. Б. Абдуллина мифтік фольклор оқу құралы Ақтөбе, 2014 Пікір жазғандар
Мұхтар Әуезов – қазақ мифологиясын зерттеуші
жүктеу/скачать 1,03 Mb.
|
A. Б. Абдуллина мифтік фольклор о у ралы А т бе, 2014 Пікір жа
| 4.2 Мұхтар Әуезов – қазақ мифологиясын зерттеуші. Қазақ әдебиетінің тарихында, соның ішінде, қазақ мифологиясына ерен еңбек сіңірген ғалым-зерттеушілердің бірегейі – Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Ал қазақ мифологиясы деген ұғымға келер, болсақ, ол – бүгінгі таңда өз көкжиегі, өз жүйелі-кешенді зерттеу объектісі бар, өз аясына белгілі бір ғылымдарды тоғыстырып, халықтың сан мыңдаған жылдар бұрынғы дүниетанымы мен ұлттың тарихи болмысын қарастыратын дербес пән. Қазіргі заманда негізін С.Қондыбай қалаған қазақ мифологиясы бұрынғы кезде қазақ фольклорының аясында қаралып келгені рас. Бірақ та уақыт өте келе, халықтың сұранысы жоғары көтеріліп, санасы жетілген уақытта бұл сала жекелік пен даралықты талап етті. Өйткені оның аясы басқа ғылымдар секілді, ауқымды, кең болды. Жаңаша пайымдап қарасақ, мифология – тіпті, ес білмеген, ықылым заманда, фольклордан бұрын пайда болған ғылыми пән.
Мифтік символиканың, мифологиялық сананың, мифопоэтикалық ойлау жүйесінің көркемдік дәрежеде сақталып жетуін біз халық ауыз әдебиетінің небір маржан үлгілерінен анық көреміз. Ғалым М.Әуезов – солақай саясаттың өзінде, ескі ел әдебиетін, халық әдебиетін, жалпы айтқанда, фольклорды зерттеп, халқына бағыштап кетті. Қанша еңбектері қудаланса да, бүгінгі күнде ғалым салған із – құнды пікірлердің қатарында. М.Әуезов өзінің «Әдебиет тарихы» атты еңбегінде тарих көшіндегі адамзат ғасырын 4 кезеңге бөліп қарастырады: 1. Тағылық тұсындағы ортақшылдық дәуір; 2. Ана қожалығы жүрген дәуір; 3. Ата мен ру қожалығы жүрген дәуір; 4. Мемлекет негізі құрылған дәуір [6, 12-б.], - дей келіп, әр дәуірді заман ыңғайына қарай иерархиялық сипатпен кезеңдейді. Яғни адам баласының дүниеге деген көзқарасының қалыптасуын әлеуметтік, қоғамдық тұрғыда санамалайды. Сонымен қатар, ғалым-зерттеуші «Қазақ ескілігінен аз мағлұмат» деген тараушасында қазақ елінің ішкі өмірін ісләм діні кірген соңғы мезгіл және содан арғы дәуір деп 2-ге бөле отырып, олардың мынадай сипаттарын анықтап береді: «Сол белгілердің ретінде кіретін нәрселер: аспан мен отты қадірлеу: бақсы, жын, албасты, жезтырнақ сияқтыларға нану. ...Қазақтың ескі діні дүниені көп не билейді деген сеніммен басталады. Сол себепті аспанға (тәңірге) табыну, жер үстінің күштісі деп отқа табыну, дүниенің жасырын сыры – пері сияқтыларына, бақсыларға табыну туады» [6, 18-б.]. Бұл түсініктен біз ескі замандағы қазақтардың дүниенің әлі қыр-сырын білмей, еш нәрсенің мәнін білмей, олардың көзіне не жақсы, не құдіретті болып көрінсе, соны бағалау, қастерлеу идеясы туындағанын білеміз. М.Әуезов халық әлі оң-соңын айыра алмай жүрген кездегі бақсы мен жын ұғымына жаңаша түсінік береді: «...бақсы – ескіліктің, бұрынғы діннің жер жүзінде қалған жалғыз белгісі, сондықтан ескі нанымның барлығы бақсылық айналасына паналаған. Бұрынғы бақсы, бұрынғы діннің әулиесі, пайғамбары іспетті болған. Бақсы бал ашқан уақытта аспанмен, құдайлармен жалғасатын. Соны жалғастыратын періште сияқты өткелі жын болған» [6, 18-б.], - деп, ислам дінінің қазақ жерінде әлі үстемдік құрмай, тылсым күшті жанына медет етіп, соған бар өмірін «арнаған» халықтың танымына талдау жасайды. Осы тараушада бақсы, жын, пері, албасты, жезтырнақ, үббе, шайтан секілді хикаялық мифонимдердің қызметін атап кетеді. Халық мәдениеті, халық танымы барда оны сақтаушы, жеткізуші, қолданушы бар. Мифтік түсініктер, ұғымдар – халық санасында жатталып, қажетті қайнар бұлақты болашаққа тасып жеткізуші құрал. Миф – қиялдан туған, ойдан шығара салынған дүние емес, халықтың дүние, әлем, өзі турасындағы шындықтың айнасы. Осы орайда ұлттық белгі-бейнелеулердің қатарында мифонимдер де бар. Яғни мифтік сюжетке қатыса отырып, сол арнаға кірігіп кетіп, бір кеңістік шеңберінде жүретін қазақ «сайтаннамасы» немесе хикаялық-мифтік кейіпкерлер. Осы ретте мына бір мәселелерді айта кеткен жөн. Мифтік санадағы мақұлықтар, құбыжықтар қиял тудырған образдар, қорқыныш пен үрей, ғажайып пен таңғалыс үйдіретін бейнелер хикаялық мифологияның негізгі мазмұнын құрайтын ұғымдар мен бірліктер. Қазақ фольклористика ғылымына «хикая» жанрын енгізуші ғалым С.Қасқабасов оған мынадай анықтама береді: «Хикая дегеніміз – ел өмірде бар деп сенген неше түрлі жезтырнақ, үббе, албасты, күлдіргіш, жалғыз көзді дәу, шайтан, пері, дию сияқты нәрселер туралы діни-нанымға негізделген әңгімелер» [7, 95-96 бб.]. Өйткені бұл жанр шындыққа бағыттала отырып, халықтың арман-қиялынан туындайтын мифтік кейіпкердің бейнесіне жинақталады. Хикаялық мифонимдердің басты ерекшелігі – халық арасына кеңінен тарап, айрықша жадыда жатталып, еске ұсталуында. Міне, осы мифонимдер қазақтың халық прозасына арқау болып, желі болып жалғасып, белгілі бір идеялық-эстетикалық бүтіндікке ие болады. Жоғарыда атап өткеніміздей, миф фольклордан бұрын пайда болды десек, мифология ұзақ уақыт бойы халық танымы мен аңыз-әпсана, хикаяларын жеткізуші, дамытушы басты құрал десек, хикаялық мифонимдер қоғамның алғашқы сатылық даму кезеңінде, яғни барлық таным мен мәдениеттің басында тұрды. Осы ретте ғалым Е.Жұбановтың мына пікірін келтіріп кеткен жөн: «Миф тудырған образдар эпос геройларынан анағұрлым бұрын пайда болды. Оған қиял-ғажайып ертегілеріндегі «мерген», «ер», «батыр» т.б. кейіпкерлердің берідегі эпоста, батырлар жырларында аты аталатын образдардан әрірек замандарда туғаны, тарихтан бұрынғы дәуірлер тумалары, алыс заман айғақтары екені дәлел бола алады» [8, 89-90 бб.]. Заман өте келе, адамның санасы жетіліп, дүниені танып-білуі жетілгеннен кейін де бұл образдар халық санасында жоғалған. Керісінше, одан әрі үздіксіз дамып, халық арасында кеңінен пайдаланылды. Көркем шығармалардың барлығында дерлік мифологияның, құрығанда, бір ұшқыншағы көрінеді, яғни поэтикалық шеңбері түрліше дамып, көрініс табады. Ғалым халық ауыз әдебиетін 4 түрге бөліп қарастырады: 1. Сыршылдық салт өлеңдері. 2. Әңгімелі өлеңдер (батырлар әңгімесі, ел поэмасы, тарихи өлеңдер). 3. Айтыс-тақпақ. 4. Ертегі, мақал, мәтел, жұмбақ. Соның ішінде сыршылдық салт өлеңдерін 3 топшаға бөледі: 1. Жалпақ елдің салтымен байланысқан шер өлеңдері. 2. Дін салты мен ұғымнан туатын өлеңдер. 3. Қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдері. Ғұрыптық фольклордың бұл түрлері - өз алдына жеке-жеке сала. Олардың өзіндік ерекшелігі, принциптері, өзіне тән белгілері бар. Соның ішінде дін салты мен ұғымнан туған өлеңдерді ашып, тарататын болсақ, ғалым дінмен байланысты өлеңдерді 2-ге бөледі: 1. Ескі діннің сарқыты болған өлең. 2. Ісләм дініне байланысты өлеңдер. Ескі дін деп отырғанымыз – халық әлі мұсылманшылықты қолға алмай, халықтың өз алдына әр түрлі наным-сенімдерге бой ұрып, табиғаттың тылсым күштеріне табыну. Оған М.Әуезов наурыз жыры мен бақсылардың сарынын жатқызады. «Наурыз – бақташылық кәсібіне салынған елдің кәсіп мейрамы. Бүгінгі мал баққан қазақ сияқты, бұрынғы бақташы елдің барлығын да амандық тоқтығы, бар тіршілігі табиғаттың жалаңаш құшағында болған» [6, 36-б.], - деген пікірінде де халықтың кәсіптік нанымы, ауа райы мен тіршіліктің қожайыны екенін байқаймыз. Ол: «Сондықтан жақсылық, жаманшылық жіберетін қорқынышы да, үміті де бір аспанға байланғандықтан аспанды «Тәңірі» деп, соны ұлы құдай көру ең ескі діндердің бәріне бірдей жайылған наным болатын» [6, 36-б.], - деп, қыс өтіп, қара жерге жылулық дарығанда, тәңір ел тіршілігіне өмір әкелетінін тағы бір атап өтеді. «Күн – күйеу, Жер – қалыңдық» деп Абай айтқандай, Көктегі Тәңір мен Жердегі Ұмай ананың халыққа сыйлаған бір тартуы деп ұғынған. Ал бақсылардың сарынына алғаш түсініктеме беріп, олардың кейбір үлгілеріне сипаттама береді. «Ескі дін, ескі нанымның сарқыты болған өлеңдердің бірі бақсылардың сарыны» [6, 39-б.], - деп, Жамансарт бақсы, Берікбай бақсының нұсқаларын жариялап, олардың негізгі көмекшілері «Толыбек», «Терек», «Жарғыш» тағы сол сияқты жындарға түсініктеме береді. Ал екінші ісләм дініне байланысқан өлеңдерге алдымен, жарамазан мен сөз магиясы – батаны жатқызады. Оны дін мағынасы және дінді үгіттеу барысында жарамазаншылар әнге салып айтады. Бүгінгі таңда сол жарамазандардың мазмұнында діни уағыздың аздығын айтады. Ал бата үлгілерін ғалым адамның өмірімен және істеген іс-әрекетімен сабақтастырады. Өйткені бата – «ел әдебиеті мен ел тіршілігінің өз туындысы». Сонымен, қазақ мифологиясының заман ағымына сай дамуы мен өз көкжиегіндегі белгілеріне және өткен тарихына көз жіберіп, оны халықтық таным мен ұлттық болмыс тұрғысында шынайы зерттеген бірден-бір ғалым – Мұхтар Омарханұлы Әуезов. Ақтаңдақтар күйін кешсе де, сол «қызыл тіл кісенделген» күнде де ғалым халықтық наным мен сенімді сол таза күйінше жұртшылыққа ұсынды. жүктеу/скачать 1,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|