А. Ж. Асамбаев техника ғылымының кандидаты, доцент

Сонымен,  кибернетикалық  тұрғыдан  қарастырғанда:  ақпарат 
кейбір  алфавиттің  символдарьінан  (сигналдардан)  туратын 
тізбек.  Акпарат  үғымын  дәл  осы  тұрғыдан  қарастыру  ақпаратты 
компьютерде  өңдеуге  мүмкіндік 
береді. 
Ендеше, 
ақпаратгык 
процестердің  үш  формаларының  бәрі  (сақтау,  тасымалдау,  еңдеу) 
символдармен жұмыс жасауға әкеледі екен.
4. 
Ақпаратты қаоылдауда  адамның сезім муіиелерінің рөлі 
Қоршаған  ортадан  адамның  ақпаратты  түйсіну  проблемасын 
талдағанда адам көптеген түйсік каналдарга ие екенін,  солар  арқылы 
онын  миына  (жады)  ақпаратгың  түсетінін,  оқушылардьщ  назарын 
аудару  қажет.  Бұл  каналдар  — біздің  сезім  мүшелеріміз.  Олар  бесеу: 
көру, есту,  дәм,  иіс және сезу.  Алғашқы екуінің, яғни көру және есту 
түйсіктерінің  рөлі  айқын  болса,  қалғандары  түсіндіруді  талап  етеді. 
Біз  есімізде  таныс  затгардың  иістерін,  таныс  тағамның  дәмдерін 
сақтаймыз.  Сипалау  арқылы  кейбір  заттарды  танимыз.  Есімізде  бар
нәрсе -  біздщ жадымызда сақталып тұрады.  Яғни,  ол біздің біліміміз, 
сондықтан — ақпарат болып табылады.
.'Ф
қатысады,  мұндай  процестерде  ол 
қандай  өзгерістерге  үшырайды?  Біздің  әрқайсымыз  ақпарапы
жинауға, 
сақтауға,  тасымалдауға, 
өңдеуге  және  пайдалануға
болатынын  естідік.  Жүріп  келе  жатқан  жолымызға  қарап,  біз  көру
мүшеміз  арқылы  ақпарат  жинаймыз.  Көздің  нерв  талшықтарында
ақпарат  ете  күрделі  түрлендіруден  өтіп  мидың  көру  бөліктеріне
еріледі. 
ұл  жерде  ол  одан  әрі  өңделеді  де,  өңцелудің  нәтижесі
рірдеи  паидаланылады:  біздің  бүлшық  еттерімізге 
сигаалдар
(ақпарат)  келіп  жетеді,  сондықтан  біз  шалшық  суларды  айналып  ал 
тастардан аттап өтеміз.
1 
Біздщ °Рганизмдегі ақпарат жинау мен өвдеу жүйесінің тағы бір 
жүиес,  -   жылу  ретгеу  жүйесі.  Біздің  терімізде  300  мыңға  жуық 
сезштал  клеткалар  бар,  олар  дененің  температурасы  туралы  ақпарат 
жинаиды.  Жиналған  ақпарат  мидың  белгілі  бір  бөліктерінде:  атап 
аитқанда, 
жылу 
қаитару 
орталыңтарына 
(денені 
суытуды 
басқаратын)  және  жылу  өндіру  орталыгына  (денені  исылытуды
жағлайшшл-і 
ҮЛ  ортальіқтаРДа 
өвделеді де,  қажетгі
™
ИЛаРДа’. МЫСалы  * “ ”bny  керек  болса,  тамырларға  қан  үдемелі
түрде^  шберіледі,  ал  суыту  керек  болса,  тер  шығару  процесі
л і б е п ь Г ? ’ 
ЖЫЛу  Шығару  орталықтарына  «жалған  акпарат» 
иабершсе  (мысалы,  оларды  элекір  тоғымен  тітіркендіріп),  онда  олар
5
S
  ете  В
  КЫЗДЬ,рып’  В
  температурасьша  дейін  жегкізуі
12

Адамзаттың  қолымен  жасалған  әр  алуан  құрылғылар  мен 
жүйелердің әркайсысында кандай да бір дәрежеде акпарат жинау мен 
өңдеу жүргізіледі.
1.3. А қпаратты өлшеудің м ағы налы қ жолы
Тақырыпты оқыпіу бойынша әдісмемелік нусқаулар
Карастырылатын сүрактар:
■  адам  кабылдайтын  хабардың  ақнараттылыгы  (орысш.  — 
информативность) неменеге тәуелді;
■  акпараттың өлшем бірлігі;
• 
хабардағы  N  теңыктималды  окиғалардың  ішінен  біреуіндегі 
акпарат саны.
7. Xабардың ақііаратылыгы -  угымын ашу
Мағыналық  тұрғыдан 
қарағанда  мына 
ұғымдар  тізбегі 
байкалады:  ақпарат  -   хабар  —  хабардың  ақпараттылыгы  — 
ақпараттың өлшем бірлігі -  хабардың аңпараттылық көлемі.
Алғашқы  пайымдау  ол:  ақпарат  -   адамдардың  білімі.  Мына 
сүрақ:  хабар деген не?
Хабар  -   ақпаратты  жіберу  урдісінде,  оны  қабылдайтын 
субъектке түсетін  ащгараттъщ агын.
Хабар  -   біз  еститін  сөздер  (радиодан  хабар,  мұғалімнің 
түсіндірмесі),  біз  кабылдайтын  бейнелер  (фильм,  светафор  сигналы) 
және біз окитын кітәп мәтіні, т.б.
Хабардың  ақпараттылыгы  деген  ұғымды  мұғалім  өзі  және 
окушылар келтірген мысалдар арқылы талкылағаны жөн.
Ереже: адамның білімін толықтыратын, яғни оған жаңа ақпарат 
беретін хабарды  -  ақпараттылы дейік.
Бір хабар, оның ақнараттылыгы жағынан, әр адам үшін әртүрлі 
болуы  мұмкін.  Егер мәліметгер  «ескі», яғни  ол  адамға белгілі  немесе 
түсініксіз болса,  онда ол үшін бұл хабар ақпаратгылы болмайды. Егер 
қабылдаушы  адамға,  мәлімет  түсінікті  және  жаңальщ  болып,  оның 
білімін  толықтырса,  онда  ол  ақнараттылы  және  магыналы 
(семантикалық) хабар болғаны.
«Ақпарат» және «хабардың ақпараттылыгы» деген ұғымдарды 
бір  мағыналы  деуге  болмайды.  Оны  мына  мысалдар  арқылы  көруге
болады.
«Бастауыш 
сынып 
оқушысының 
көзқарасымен 
қарастырғанда  жоғары  оку  орнында  оқылатын  жоғарғы  математика 
курсы окулығында ақпарат бар ма?»
Жауап:  «Иә,  кімнің көзқарасымен  болсын,  акпарат  бар!  Себебі, 
оқулықта  математикалык  аппаратгы  жасаушылардың  (Ньютон,
13
і

Лейбниц,  т.б).  оқулық  авторларының,  казіргі 
математиктердін
білімдері жинақталған». Бұл - абсолютті шындык.
толыктыра ала ма? »
окушысы
тым
түсініксіз,  яғни  ақпараттылы  емес.  Сондықтан  ол  ешкандай  білім
алмайды».
Ақпарапың 
мағыналық 
(семантикалық) 
тұжырымдамасы 
шеңбершде,  хабардың  ақпараттылыгы  деген  ұғымды  енгізу, 
ақпаратты өлшеу тақырыбына бірінші жақындау болып табылады. 
Корытынды: Егер адам хабардан аппарат алмаса, онда бүл адам
Үшш  хабардағы  ақпарат  саны  нөлге  тең.  Ақпараттылы  хабардаға 
ақпарат саны нөльден үлкен болады.
2, Ақпараттың өлшем бірлігі
.  Магыналық тургыдан қарастыру.  Акпараттың көлемін анықтау 
үшш,  өлшем  бірлігін  енгізу  қажет.  Хабардага  ақпарапъщ  саны  сол 
хаоарды алушы адамға берілетін білімнің көлемімен лйкт.тнгтппп ^
Адам  білімінің  белгісіздігін  екі  все  азайтатын  хабар  1  бит 
ақпарат әкеледі.
Б
и т
 
-  екі  тең  ыңтималды  тәжрибенің  (оқиганың)  белгісіздігін 
өлшеитін бірлік.
Б
ит
 
аныктамасын  -   окушылардың  қабылдауы  киын  болуы 
үмюн 
себебі 
анықтамада 
окушыларға 
түсініксіз 
«білімнің
П  0
  П   ?  I  
t  7 /1  Г I I  VV  Г Г Л Т »л»г
-------
 
_ 
_ 
A
а оның мағынасын ашу 
теңықтималды  үакиғағ
түсінуге тиіс.
мүғалім
І М Ь Ш '  Жеребеге  тиынды  лақтырғанда  нәтажесі
«герб»
мүмкін
шшт г т  а  н о н
шығады.
шешкенде
ықтималды
/Г.- 
•  г- 
оі/уиимшн
біреуінің болганы туралы хабарда 1 бит ақпарат болады.
мысал.  Лотерея  барабанында  32  шар  бар.  Бірінші 
нөмір (мысалы,  5-нөмір) туралы хабарда қанша ақпарат бар?
шыкқан
болғандықтан,  шыккан  біР  нвмір  Щ Щ Щ
Я
1 Й
 
теңдеумен табылады: 2х = 32 
көлемі
ықтималды
мына
14

Бірақ  32  =  25  демек,  х  =  5  бит  болады.  Жауабы  накты  қандай 
нөмір шыққанына тәуелді емес  екені айқын.
5. 
Хабардагы  N   тең  ықтималды  оқигалардың  ішінен 
біреуіндегі ақпарат саны
Американдық  инженер  Ральф  Хартли1  1928  ж.  ақпаратты  алу 
үрдісін  алдын  ала  берілген  шектелген  N  тең  ықтималды  мәліметтер 
жиынынан  бір  мәліметті  таңдау  деп  қарастырған,  ал  таңдалған 
мәліметтегі I ақпарат санын, N-нің екілік логарифмі деп анықтаған:
I^ lo g J V
Белгілі  бір  хабарда  N  тең  ықтималды  окиғалардың  біреуінің 
болтаны  туралы  мәлімет  алынды  дейік.  Онда  хабардағы  ақпараттың 
саны х бит және N саны Хартли формуласымен байланыстырылады:
2X = N
бүл көрсеткіштік теңдеудің математикалық шешімінің түрі:
х = log2 N
3 - 
мысал.  Сүйек  ойнында  алты  қырлы  кубик  қолданылады. 
Кубиктің әрбір лақтыруынан ойыншы қанша бит акпарат алады?
Кубиктің  әр  кырының  түсуі  тең  ықпіималды.  Сондыктан 
кубикті  бір  лактырғандағы  нәтижесіндегі  акпарат  саны  2х  =6 
теңдеуінен табылады.
Теңдеудің шешімі:  х  =  Iog
2  6.  Логарифмдер  кестесінен  (үтірден 
кейін 3-таңбалык дәлдікпен) шығатыны: х = 2,585 бит.
Егер N  екінің бүтін дережелеріне 2, 4,  8,  16,  32, т.с.с. тең болса, 
онда  бүл  теңдеуді  ойша  шығаруға  болады.  Ал  егер  басқаша  болса, 
онда  акпарат  саны  бүтін  шама  болмай  қалады  да,  логармфмдер 
кестесін колдануға тура келеді.
Мүнда, мүғалім екі жолмен кетуі мүмкін: біріншісі -  математика 
сабактарынан  бүрын  логарифмнің  не  екенін  түсіндіруге  мәжбүр 
болады;  екіншісі -  окушылармен дербес уакиғалар үшін теңдеулердің 
шешімін  қарастырады.  Екінші  жағдайда  түсіндіру  мына  схемамен
жүреді:
Егер N = 2 = 2*  болса, онда теңдеудің түрі:  2' = 2“, бүдан  і =  17
Егер N -  4 = 2а болса, онда теңдеудің түрі:  2‘ = 2", бүдан  і = 2.
Егер N =  8  =  23  болса,  онда теңдеудің түрі:  2'  =  23,  бүдан  і  =  3 
және  т.с.с.  Жалпы  түрде,  егер  N  =  2к,  мүнда  k  —  бүтін  сан,  онда 
теңдеудің түрі: 21 = 2к,  демек  /= к.
Окушыларға  екінің  бутін  дәрежелерінің  қатарын  естеріне 
сақтап  алғандары  пайдалы,  ең  болмаса  2 10  =  1024  дейін.  Келешекте 
олар бүл шамалармен кезігетін болады.
1  Р альф  
В и і і т о і !  
Лайон  Х артли  (1888  -   1970)  -  американдык  ғалым-мектронімі. 
нераторын үсынған, Хартли өзгертуін және акпарат теориясына үлес қоіқан
15
атындағы  ПМУ-дІң 
академик  C.6eйce^:' 
атыидағы  ғылы? 
1
К І Т А П Х А І

1.4. Ақпаратгьх өлшеудің алфавиттік жолы
Карастырылатын сүрактар:
алфавит дегеніміз не, алфавиттің куаттылығы;
Щ 
#
ақпараттық
акпараттық
-- Т-------- - 
ипди 1УШ11ПШГ
калай өлшеуге болады;
байт, килобайт, мегабайт, гигабайт деген не.
Ақпаратты 
өлшеудің 
алфавиттік 
жолы, 
жоғарыда 
қарастырылған мағыналық тұрғыдан  өлшеудің баламасы  болып табы- 
лады. Мұнда қандайда бір алфавитгің символдарынан  күрастырылған 
мәтіндегі 
(символдық 
хабардын) 
акпарат 
санын 
өлшеу
қарастырылады.  Акпараттың  мүндай  өлшемі  мәтіннің  магынасына 
еш катысы жоқ.
Ақпаратты  өлшеудің  алфавиттік  жолы  -   компьютерлерде,
ақпаратгақ  техникаларда  айнальш  жүрген  акпаратты  өлшеуге 
қолдануға болатын жалгыз әдіс.
Бұл  тақырыптың  тірегі  -   алфавит  ұғымы.  Алфавит  - 
ақпаратты усыну ушін қолданылатын, шектелген символдар жиыны.
Алфавиттің қуаттылыгы деп, алфавитгегі  символдардың толық 
санын айтады.
Егерде  алфавитгегі  барлық  символдар  бірдей  жиілікпен  (тең 
ықтималды) кезігеді деп жорамалдалса, онда әр (і) симводдьщ беретін 
ақпарат саны Хартли теңдеуімен есептеледі:
2  =  N  ,  мұндағы  N  —   алфавиттің  қуаттылыгы;  і  -   шамасы 
ің ақпараттық салмагы.
Бүдан  мынадай
----- 1——
 
! і  1 1 * 
түратын  и YuK.ni
мәтшдеп ақпарат санын (I) есептеу үшін әр символдьщ ақпараттық
гппмпэиіи 
ю .  . 
г  г  
'т
салмагын
Ш  шаманы мәт т нщ  ақпарапипық көлемі деп атауға болады
I  Я   Ак™ Р ™   жіберуге  жарамды  алфавитгщ  ең  оз  қуаттылыгы 
2-ге тең. Мүндаи алфавит -  екілік алфавит деп аталады.
Екілік  алфавиттегі  символдың  ақпаратшқ  салмағы  2’  =
1 1   1  бИТ  б0Л^ДЫ-  СоНЫМен’  В
 алфавиттің  бір 
символы  1  бит  ақпарат  береді.  Бүл  жағдаймен  оқушылао
компьютердщ  ішкі  тілінің  алфавиті  -   екілік  к о д т а у ^ 2 1 н  
танысқанда кезігеді. 
у   тшмен
Бит   -   ақпаратты  өлшеудің  негізгі  бірлігі.  Мына  өлшем  б ім ік 
шамасы бойынша - байт. 
м  К
салмагы.  Себебі •
символының
16

Окушыларға  компьютерде 
мәтінді  сырткр  у сыну  үшш 
куаттылыгы 256 символдан тұратын  алфавит  қолданылатынын айта 
кету  кажет.  Ал  компьютердің  ішкі  ұсынымында  кез  келген  ақпарат 
екілік алфавитпен кодталады.
Бұдан  ірірек:  килобайт,  мегабайт,  гигабайт  -   бірліктерін 
түсіндіргенде  окушылардың  назарын  аударатын  нәрсе  «кило»  деген 
сөз тіркесін  1000-ға  көбейту  деп  үйрендік.  Әйтсе  де,  информатикада 
олай  емес.  Килобайт  байтган  1024  есе  көп,  себебі  2,0=  1024.  Сол 
сиякты мегабайт килобайтган  1024 есе көп, тағы солай:
1Кб = 2 І0Б =  1024 Б;
1Мб =(210) 10 Б =  1024 Кб;
1Гб =((210)10)10 Б = 1024 Мб;
1Тб=(((2,0)10),0)10Б =  Ю24Г6;
Есептерді шыгару мысалдары
1-мысал. Компьютердің көмегімен терілген кітапта  150 бет бар, 
эр бет -  40 жолдан, әр жол - 60 символдан тұрады. Кітаптағы ақпарат 
көлемі қандай?
Шешімі. Компьютерлік алфавиттің куатгылығы 256 -  ға тең. Бір 
символ  1  байт акпарат береді. Сонда кітаптың бір бетіндегі ақпарат 40 
х  60  =  2400  байттан  тұрады.  Кітаптағы  барлық  ақпараттың  көлемі 
(әртүрлі бірлікпен):
2400 х  150 = 360 000 байт.
360000/1024 = 351,5625 Кбайт.
351,5625/1024= 0,34332275 Мбайт.
2-мысал. 2048 символдан тұратын хабардың көлемі, Мбайттың 
1/512  бөлігін  құрады.  Хабарды  жазу  үшін  колданылған  алфавиттің 
өлшемі (куаттылығы) қандай болғаны?
Шешімі.  Хабардың  акпараттық  көлемін  мегабайттан  битке 
аударайық. Ол үшін берілген шаманы екі рет  1024 (байтка аударамыз) 
және бір рет 8-ге көбейтеміз:
1=1/512*  1024*  1024*8 =16 384 бит.
Акпараттың  мұндай  көлемін  1024  символ  (К)  әкеледі,  онда  бір 
символға:
1 = 1 ІК=  16384/1024 =  16 бит келеді.
Бұдан,  хабарды  жазу  үшін  колданылған  алфавиттін  өлшемі 
(қуатгылығы) -  2*  = 65536 символға тең шығады.
Дәл  осындай  алфавит,  компьютерде  символдык  акпаратты 
үсыну үшін, халыкаралық стандарт (Unicode кодтауы) колданылады.
17
йғыров 
атындағы  П М У-/ 
академик  С.Бөйсе* 
атындағы 
ғыли#
К І Т А П Х А Ь   '

1.5. Ақпаратты сақтау процесі
Қараст ырылат ын сурақтар:
■  ақпаратты тасушы;
•  жады формалары;
•  ақпаратты сақтау орындары;
ақпаратты сақтау орындарының негізгі касиеттері. 
Информатиканың  ақпарат  сиякты  іргелі  ұғымдарынын  бірі  — 
ацпараттыц  процестер  ұғымы.  Мұнда  карастырылатьш  түйінді 
ұғымдар.  жады,  сіқнсірашты  тасымсілдауыштпар,  ақпараш  көзі, 
ақпаратты қабылдаушы, байланыс арнасы.
Адам  ақпаратпен қандай күрделі жұмыс  жасамасын,  бәрі де үш 
құраушы.  беру,  сақтау  және  өңдеу  тұрлеріне  әкелетіні  окушыларға 
жеткізлетін  негізгі  қағида  болуы  қажет.  Түсіндіруді:  «ақпарат кандай 
процестерге катысады?», «мұндай процестерде ол қандай өзгерістерге
ұшырайды?»  —  сиякты  сұрақтарды  қою  арқылы,  диалог  түрінде 
жүргізу керек.
А&параттық— үрдіс 
—  уақыт 
агымына 
байланысты,
ақпаратгпың  мазмунының  немесе  оны  көрсететін  мәліметтердің 
әзгеруі.
Ақпаратты  сақтау  процесіне  қатысты  қарастырылатын  түйінді
ұғымдар:  ақпаратты  тасушы  (жады),  ішкі  жады,  сыртқы  жады, 
ақпаратты сақтау орны.
Ақпаратты  тасушы  -   бұл  тікелей  акпаратты  сактайтын 
физикалық орта. Адам үшін ақпаратың негізгі тасушысы -  оның өз есі
болады. Мүндағы «жедел» сөзі <■
 
ьш тұр. Есінде жатталған білімді
себебі ми біздің ішімізде.
аламыз.
Ақпаратты  тасушылардың 
баскаша 
барлық 
формаларын 
(адаммен  салыстырғанда)  -   сыртқы  деп  атауга  болады.  Бұл
ағымына
көне  замандарда  тас,  ағаш,  папирус,  тері,  т.б.  Біздің  дәуірдің 
П-ғасырында  Қытайда  қағаз  ойлап  табылды.  Бірақ  Европаға  ол  тек 
Хнғасырда  жетті.  Содан  бері  қағаз  ақпаратгаң  негізгі  сырткы 
тасушысы  болып  келді.  Ақпаратгық  техниканың  дамуы  магнитгік,
оптикалық,  т.б.  замануи 
ақпарапы  тасушылар  формаларының 
жасалуына әкелді. 
г
Аңпаратты  сақтау  орны  -   узақ  мерзімге  сақтау  және  үнемі
паидалану 
ушін 
сыртқы 
тасуіиыларда 
белгілі 
тәртіппен 
уиымоаст ырылган жүйе.
18

Мысалы:  құжаттардың  мұрағаты,  кітапханалар,  картотекалар, 
анықтағыштар, т.б.  Белгілі бір, накгы күжат:  анкета,  кітап,  есеп,  т.б. 
-сактау орнының негізгі ақпарат бірлігі болып табылады.
Сырткы  сақтау  орнымен  салыстырғанда  адамның  есте  сактауы 
онша сенімді емес. Сол себепті адам сыртқы тасушыларды қолданады.
Акпараггы 
сактаудың 
негізгі 
касиеттері: 
сақталатын 
ақпараттың  көлемі,  сақтаудың  сенімділігі,  керекті  ақпаратты  іздеу 
уақыты, акпаратгы қоргау беріктігі.
Компьютердің  сақтау  құрылғыларында  сақталған  ақпаратгы 
деректер деп атайды. Ақпарат және деректер деген ұғымдарды бөліп 
айту  қажет.  Деректерді  тасымалдауыштарға  бекітілген,  жазылған 
ақпаратгы  көрсетуге  арналған  күрал  деуге  болады.  Деректер 
акпаратты алу үрдісінде алгашцы «ьиикізат» ретінде кызмет етеді.
Компьютердің  сыртқы  жадында  үйымдастырылып  сақталған 
акпаратты  -   деректер  қоры  деп  атау  үсынылған.  Бұл  сүрактар 
кейінірек қарастырылады.
1.6. Акпаратты  өңдеу процесі
Қарастырылытын сүрақтар:
•  акпараты өңдеу процестерінің жалпы схемасы;
■  өңдеу мақсатъшың койылуы;
■  өңдеуді орындаушы;
■  өңдеудің алгоритмі;
■  акпаратты өңдеудің  үлгі есептері.
Акпаратты  өңдеу  процесінің  кез  келген  түрі  мына  схема 
бойынша жүреді (1.2-сурет):
1.2-сурет. Ақларатты өңдеу үрдісінің жалпы схемасы
Акпаратты  өңдеудің  кез  келген  жағдайында,  қандайда  бір 
ақпараттьщ  есеп  шығарылады.  Яғни  дәстүрлі  түрде  қандайда  бір 
бастапкы  акпараттар  жиыны  -   бастащы  деректер  беріледі,  одан 
нәтиже  —  кррытынды  ақпарат  алу  қажет.  Берілген  деректерден 
нәтижеге  өту  өңдеу процесі  болып  табылады.  Ал  осы  өңдеуді  жүзеге 
асыратын  объект  немесе  субъект  -   өңдеудің  орындауіиысы
(аткарушы)  деп  аталады.  Ол  адам,  не техникалык  күрылғы,  мысалы:
компьютер.
Информатикада ақпаратты өңдеу дегенді  ақпаратты бір түрден 
екіншісіне  қатал  формалды  ережелер  бойынша  түрлендіру  деп 
түсіну керек.
19

Мұндай  түрлендірулердің  мысалдары:  мәтіндегі  бір  әріпті 
екіншісіне  ауыстыру;  биттер  тізбегіндегі  нөлдерді  бірліктерге,  ал 
бірліктерді  нөлдерге  ауыстыру;  екі  санды  қосу,  мұнда  қосылғыштар 
беретін ақпараттан алынатын нәтиже — косынды.
Әдетте ақпаратты өңдеу -  белгілі максатқа бағытталған процесс.
Сол  үшін  орындаушыға  өңдеудің  әдіс  -  тәсілдері  белгілі  болу  керек.
Информатикада  тізбектеп  орындалатын  іс-әрекеттерді  өңдеудің 
алгоритмі деп атайды.
Міне, осыпай ақпраратты өңдеу туралы талдауымыз ақырындап,
курстың  тағы  бір  іргелі  үғымы,  алгоритмдеу  тақырыбына  келіп
тіреледі.  Бұл  тақырып  курстың  сейкес  бөлімінде  қарастырылатын 
болады.
Оқушылар ақпаратты өңдеумен байланысты жағдайларға мысал 
келтіре білу керек. Ондай жағдайларды екіге белуге болады.
Өңдеудің  І-түрі:  жаңа  ақпарат  алумен  байланысты  өңдеу. 
Өңдеудің  осы  түріне  математикалық  есептерді  шығару  жатады. 
Мысалы,  үшбұрыштың  екі  қабырғасы  және  олардың  арасындағы 
бұрыш  берілген.  Үшбұрыішъщ  қалған  парам етрлерін:  үшінші 
қабырғаны, бүрыштарды, периметрін табу кажет. Өңдеу әдістері, яғни 
есепті 
шығару 
алгоритмі, 
математикалық 
формулалармен 
анықталады. Оларды орындаупш білуге тиіс.
пішіні  өзгерсе  де  мазмүны 
өзгермейтін  өңдеулермен  байланысты.  Мысалы,  бір  тілден  екінші
тілге аудару, яғни пішіні өзгергенмен мазмұны сақталады.
Информатика  үшін  өңдеудің  негізгі  түрі  кодтау  болып 
табылады.  Кодтау  -   бұл  ақпаратты  сақтауға,  тасымалдауға,  өңдеуге 
ыңғайлы -  символдық пішінге түрлендіру. Ол ақпаратаен техникалық 
кұрыліыларда жүмыс істегенде пайдаланылады (радио, компьютер).
Ақпаратты  өңдеудің  тағы  бір  түрі  -   деректерді  қурылымдау. 
Деректерді  алфавитгік түрде  орналастыру,  жіктеудің  кейбір  белгіпері 
оиьшша  топтау,  кестелік  немесе  графикалық  түрде  ұсьгау  -   міне, 
осының бәрі деректерді қүрылымдау мысалдары болады.
Акпаратты  өңдеудің  тағы  бір  маңызды  түрі  -   іздеу.  Іздеудің 
мақсатын  былай  тұжырымдауға  болады:  қандайда  бір  ақпаратш 
сактаитын 
орын 
(қойма) 
|  
ақпараттьщ 
массив 
(телефон 
анықтамалығы,  сөздік,  пойыздардьщ  кестесі  және  т.б.)  бар  дейік.
ның ішінен белгші бір шартга қанағатандыратын ақпаратш (мекеме 
телефонын,  сөзді  ағылшын  тіліне  аудару,  пойыздың  кегу  уақьпын) 
іздеп  табу  қажег.  Іздеу  алгоритмі  ақпаратга  ұйымдастыру  тәсіліне 
тәуелді.  Егер  ақпарат  кұрылымданған  болса,  онда  іздеу  тез 
орындалады, колайлы алгоритм қүруға болады.
20

1.7. А кпаратты тасымалдау процесі
Қарастырылатын сүрақтар:
■  акпарат көзі және акпаратты қабылдаушы;
I  ақпаратгық арналар;
■  адамның 
акпаратты 
кабылдау 
процесіндегі 
сезім 
мүшелерінің рөлі;
■  байланыстың техникалық жүйелерінің құрылымы;
•  кодтау және декодтау дегеніміз не;
•  шу ұғымы; шудан қорғау төсілдері;
•  ақпаратгы  беру  жылдамдығы  және  арнаның  өткізгіштік 
кабілеті.
Акпаратты  беру  процесін  сипатгаудың  негізгі  ұғымдары  -  
акпарат  көзі,  акпаратты  кабылдаушы,  акпараттық  арна.  Бұл  үрдісті 
схема түрінде былай бейнелеуге болады (1.3-сурет):
1.3-сурет. Аңпаратты беру үрдісінің схемасы
Мүндай  процесте  акпарат  қандайда  бір  сигнал,  символ,  белгі 
тізбектері  түрінде  беріледі.  Мысалы,  адамдар  өзара  тікелей 
сөйлескенде  дыбыстык  сигналдар  тізбегі  -   сөйлеу  беріледі,  адам 
мәтінді  оқығанда,  графикалық  символдар  -   әріптерді  қабылдайды. 
Берілетін  тізбекті  хабарлама  деп  атайды.  Хабарлама  ақпарат  көзінен 
кабылдаушыға  кандай  да  бір  материалдық  орта  аркылы  беріледі 
(дыбыс -   атмосферадағы  акустикалық толқындар,  бейне -   жарыктың 
электромагниттік  толкьгадары).  Егер  акпаратты  беру  барысында 
техникалық  күрылғылар  колданылса,  онда  оларды  аңпаратты  беру 
арналары  (ақпаратгык  арналар) деп  атайды.  Бүларға:  телефон,  радио, 
теледидар жатады.
Адамның  сезім  мүшелері  биологиялъщ  аңпараттык;  арналар 
рөлін  атқарады  деп  айтуға  болады.  Олардың  көмегімен  адамға 
жасалған акпараттык эсер жадыға жетеді.
Бүл  тақырып  бойынша  окушылар,  акпаратты  беру  процесіне 
накты  мысалдар  келтіруімен  катар,  осы  мысалдар  үшін  ақпараттың 
көзін,  кабылдауышын,  қолданылатын  акпараттык  арналарды  анықтай 
білуі керек.
Информатика  терендетіліп  оқытылатын  жағдайда,  окушыларды 
байланыстың 
техникалык 
теориясының 
негізгі 
үғымдарымен 
таныстырған  дүрыс.  Акпарат  теориясының  негізін  калаушылардың 
бірі,  американ  ғалымы  Клод  Шеннон,  байланыстың  техникалык
21

арналары аркылы  1.4-суретте  бейнеленген  акпаратты  беру процесінін 
схемасын ұсынған.
1.4-сурет. Ақпаратты жіберудің техникалық жуйе схемасы
Мұндай  схеманың  жұмысын  баршаға  таныс  телефон  аркылы 
сөйлесу  процесіне  түсінік  беру  арқылы  карастыруға  болады.  Сөйлеп 
тұрған  адам  —  ақпарат  көзі.  Кодтау  қүрылгысы  -   телефонный 
трубкасы, 
оның 
көмгімен 
дыбыс 
толқындары 
(сөз) 
электр 
сигналдарына түрленеді. Байланыс арнасы -  телефон желісі  (сымдар, 
сигналдар  өтетін  телефон  торабыньщ  коммутаторлары).  Ақпаратты 
қабылдауіиы,  яғни  тыңдап  тұрған  адамның  телефон  трубкасының 
дыбыс  беретін  жағы  (наушник)  декодтаушы  қүрылгы  болып 
табылады. Мұнда келген электр сигналы дыбысқа айналады.
Үздіксіз  электрлік  сигналдар  түрінде  берілетін  байланыс 
аналогты деп аталады.
Ақларат  көзінен,  байланыс  арнасымен  жіберуге  жарамды 
формага,  ақпараттың  кез келген  түрленуін  кодтау деп түсіну  керек. 
Дискретті (үзікті) байланыстың мысалы ретінде, ертеде қолданылған 
Морзе  азбукасын  аитуға  болады.  Мәтін  нүктелер  және  сызықшалар 
(қысқа  және  ұзын  сигналдар)  тізбегіне  түрленіп  эфирге  жіберілген. 
Мүндай  хабарды  есіту  арқылы  қабылдаған  адам  мәтін  түріне  қайта 
кодтауды (декодгау) істей білуі қажет болған.
Қазіргі  кезде  цифрлық  байланыс  кеңінен  қолданылады.  Мүнда 
жіберілетін  ақпарат  екілік  пішімге  (0  және  1  -   екілік  цифрлар) 
кодталады,  кейін  мәтінге,  бейнеге,  дыбысқа  декодталады.  Цифрлық 
байланыс дискретті болып табылады.
Шу  терминімен  ақпараттың  мазмұнын  жойдыратын  түрлі 
кедергілерді  атаиды. 
Осындай  кедергілер  әсіресе  техникалық 
себептерден болады:  сапасы нашар  байланыс, бір арнамен жіберілген
ақпаратгар  ағындарының  бір-бірінен  қорғанысыздығы,  т.б.  Мүндай 
жағдайда шудан қорғаныс жасау кажет.
Бірінше  кезекте,  байланыс  арналарын  шудан  қорғаудың 
техникалық  тәсілдері  қолданылады.  Мысалы,  «жалаңаш»  сымның

жүктеу/скачать 10,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: