А. М. Сма но ва Кө ке баева Г. К
жүктеу/скачать 1,19 Mb. Pdf көрінісі
|
Тарихи түсініктер мен терминдер сөздігі by Кокебаева Г.К. (z-lib.org)
| ӘОЖ 93/94
КБЖ 63.3
© Кө ке баева Г.К., Мұ ха то ва О.Х., 2015 ІSBN 978-601-04-1575-1
© Әл-Фа ра би атын да ғы ҚазҰУ, 2015 3 КІРІСПЕ Жо ға ры оқу орын да рын да та рих пән ін мең ге ру ба ры сын да сту де нт тер мен ма ги ст рант тар көп те ген та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер ді кез дес ті ре ді, олар дың кей бі реуле рі қа зақ ша ауда ры- лып, тер мин ре тін де қа был дан ған бол са, бас қа ла ры ежел гі ла тын жә не грек тіл де рін де, сон дай-ақ қа зір гі шет тіл дер інде бе рі ле ді. Бұл та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер дің маз мұ нын бі лу жә не ес- ке сақ тау үшін олар ға ғы лым мен фи ло со фия та ри хы, әлеу мет та- ну, мә де ниет та ну пән де рі нен ал ған бі лім де рін де пай да ла ну қа- жет бо ла ды. Та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер та ри хи оқиға лар, құ былыс- тар, үр діс тер ту ра лы бі лім ді то лық ты рып, ке шен ді бі лім ге ай нал- ды ра ды. Та ри хи тү сі нік тер та ри хи шын дық тың біз дің са на мыз- да ғы бей не сін көр се те ді, та ри хи тү сі нік тер де көп те ген та ри хи құ бы лыс тар мен үр діс тер дің ең ма ңыз ды бел гі ле рі жи нақ та ла ды. Ба ка лав риат пен ма ги ст рат ура ның оқу жос па ры на кі ре тін ба за- лық жә не элек тив тік пән дер бо ла шақ та рих шы ның та ри хи тү сі- нік тер жүйе сін мең гер уіне мүм кін дік бе ре ді. Та рих ғы лы мы ның тіл дік қо ры ай рық ша күр де лі, өйт ке ні ол жа ра ты лы стану-ма те ма ти ка лық ғы лым дар сияқ ты нақ ты анық- тал ған ар наулы тер мин дер мен ға на емес, бас қа ғы лым дар да пай- да ла ны ла тын тер мин дер ді де қам ти ды. Мы са лы, та рих та бол ған әр түр лі со ғыс тар ды си пат та ған да әс ке ри тер мин дер ді, сон дай-ақ бел гі лі бір та ри хи ке зең де гі ғы лым мен бі лім нің дам уын тал да- ған да жа ра ты лы стану ғы лым да ры ның кей бір тер мин де рін пай да- ла ну ға ту ра ке ле ді. Та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер ді бір не ше топ қа бө лу ге бо - ла ды, бі рін ші сі – та рих на ма да нақ ты ма те ри ал ды рет теу ге, жүйе- леу ге қа тыс ты жа са ла тын тү сі нік тер мен тер мин дер; екін ші сі –
4 та ри хи де рек тер де кез де се тін тү сі нік тер мен тер мин дер, үшін ші- сі – та рих тың кон цеп ту ал дық не гіз де рін тү сін ді ру де, ме то до ло- гиясын тал дау да қол да ны ла тын тү сі нік тер мен тер мин дер, осы соң ғы сы та рих пен шек тес ғы лым дар да (фи ло со фия, әлеу мет- та ну, мә де ниет та ну, сая сат та ну) пай да ла ны луы мүм кін. Та ри- хи тер мин дер мен тү сі нік тер дің бі рін ші тү рі не мы сал ре тін де аб со лю тизм, феода лизм, аб со лют тік мо нар хия, конс ти ту циялық мо нар хия, пар ла мен та ризм, та ғы сол сияқ ты тү сі нік тер ді атау- ға бо ла ды. Та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер дің екін ші тү рін «Ре па ра ция лық ко мис сия ның са рап шы лар ко ми те ті нің баян- да ма сы ( Дауэс жос па ры)» деп атал ған де рек тің маз мұ ны на сәй- кес қа рас тыр сақ, біз бұл жер де ке піл дік тер, санк ция лар, ва лю та,
ты әр түр лі гу ма ни тар лық жә не қо ғам дық ғы лым дар са ла сын да қол да ны ла тын түс інік тер мен тер мин дер ді кез дес ті ре міз. Та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер дің үшін ші тү рі қо ғам дық ғы лым дар да қол да ны ла тын ба зис, мем ле кет, қо ғам, сая сат, әлеу мет тік ст рат, фор ма ция, өр ке ниет, та ғы сол сияқ ты фи ло со фияда жә не бас қа қо ғам дық ғы лым дар да пай да ла ны ла тын тер мин дер бо ла тұр са да, олар дың та рих ғы лы мын да қол да нылуын ың өзін дік ерек ше лі- гі бар. Жал пы қо ғам дық ғы лым дар да бұл тер мин дер абст рак ті лік тү сі нік ре тін де қол да ныл са, та рих ғы лы мын да бел гі лі бір та ри хи ке зең ге жә не бел гі лі бір ел ге қа тыс ты нақ ты маз мұн ға ие бо ла ды. Та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер нақ ты ма те ри ал ды жүйелеу дің, жік теу дің, тал дау дың жә не тү сін ді ру дің нә ти же ле рін де қа лып та- са ды.
Та рих ғы лы мын да қол да ны ла тын кей бір тер мин дер үне мі ғы- лы ми айт ыс ту ғы зып, маз мұ ны нақ ты ла нып оты ра ды. Мы са лы, пост ке ңес тік та рих ғы лы мын да қа зір гі кез де жиі қол да ны ла тын «өр ке ниет» тү сі ні гі не тоқ та лайық. Қа зір гі ғы лы ми әде биет те «өр ке ниет» тер ми ні әр түр лі ма ғы на да тү сін ді рі ле ді. Қа зір гі Ре- сей ға лым да ры ның көп ші лі гі оны аг рар лық өр ке ниет, ин ду ст- риал дық өр ке ниет, тех но ло гиялық өр ке ниет де ген сияқ ты тү сі- нік ке саяды. Бұ рын ал ғаш қы қауым дық жә не та ри хи қо ғам дар ды са лыс тыр ған да «вар вар лық» жә не «өр ке ниет» тү сі нік те рі пай да-
5 ла ныл ды, бұл жағ дайда өр ке ниет мем ле кет пен құ қық, жа зу-сы- зу жә не жо ға ры мә де ниет қа лып тас қан қо ғам тү сі ні гін біл ді ре ді. Алай да та рих тың ме то до ло гиялық не гі зі ре тін де цикл дық да му тұ жы рым да ма сын қол дан сақ, он да біз «өр ке ниет» тү сі ні гін мә- де ни-та ри хи түр ма ғы на сын да қа рас ты ру ға тиіс ті міз. Бұл тұ жы- рым да ма Н.Я. Да ни ле вс кий дің, О. Шпенг лер дің, Н.А. Бер дяев- тің, А.Дж. Тойн би дің ең бек те рін де не гіз дел ген. Осы ма ғы на да ал ған да, өр ке ниет мә де ни-та ри хи түр ре тін де өзін дік мә де ниеті, ілім-бі лім ке ше ні, өмір лік фи ло со фиясы мен ру ха ни құн ды лық- та ры бар бел гі лі бір ха лық тың не ме се ха лық тар то бы ның өмір сү ру мә не рі мен әді сі бо лып та бы ла ды. Осы өр ке ниет ті құ райт ын ха лық тар өзі нің құн ды лық тар жүйе сі не сәй кес әлеу мет тік жә не саяси инс ти тут та рын қа лып тас ты ра ды. Әр бір өр ке ниет тің өзін- дік ми фо ло гиясы жә не мә де ни-та ри хи салтта ры бо ла ды. Олар- дың әр қай сы сы ның адам жә не өмір ту ра лы өзін дік тұ жы рым- да ма ға не гіз дел ген ай рық ша мә де ниеті бо ла ды. Со ны мен қа тар әр бір өр ке ниет тің өзі не тән адам ның ша руашы лық өмі рі не не гіз бо ла тын өн ді ріс тә сі лі, эко но ми ка лық құ ры лым да ры, әлеу мет тік жағ дай лар дың жиын ты ғы бо ла ды. Өр ке ниет тік тұ жы рым да ма қо ғам дам уын ың не гі зін адам ның да муы, оның ру ха ни дү ниесі- нің (мә де ниет, ғы лым, бі лім, өмір сү ру тә сі лі мен тұр па ты, т.б.) да муы құ рай ды де ген идеяға не гіз де ле ді. Кей бір зерт теу ші лер «өр ке ниет» тү сі ні гін тек қа на ру ха ни мә де ниет ка те го риясы ше- гін де қа рап, оны дін мен бір дей лес ті ре ді. Алай да дін тү сі ні гі өр- ке ниет ке қа ра ған да тар жә не ба ғы ныш ты ка те го рия бо лып та бы- ла ды. «Өр ке ниет» тер ми нін та рих шы абст рак тілі тү сі нік ре тін де емес, Ва ви лон өр ке ниеті, Шу мер өр ке ниеті, хрис тиан дық өр ке- ниет, ис лам дық өр ке ниет, та ғы сол сияқ ты нақ ты та ри хи ка те го- рия ре тін де қа рас ты ра ды. Бел гі лі бір тіл де гі ғы лым мен тех ни ка са ла сын да ғы ар наулы атау лар дың ма ғы на сын тү сін ді ре тін сөз дік тер ми но ло гия лық сөз дік деп ата ла ды. Тер мин дер топ та лып бір сөз дік тү рін де де, бел гі лі бір ғы лым са ла сы на бай ла ныс ты же ке-же ке кі тап бо лып та шы ға ды. Ұсы ны лып отыр ған оқу-әдіс те ме лік құ ра лын да дү ниежү зі та- ри хы, та рих на ма, де рек та ну, та ри хи про цесс жә не та ри хи та ным теориясы пән де рі бо йын ша тү сі нік тер мен тер мин дер дің ма ңы-
6 зы, олар ды пай да ла ну әдіс те рі жә не анық та ма ла ры бе ріл ген. Оқу құ ра лы ның құ ры лы мы сту дент тер ді қа зір гі за ман ғы та рих ғы лы- мы ның ғы лы ми-ка те го рия лық ап па ра ты мен та ныс ты руға, та ри хи үде ріс тің не гіз гі мә се ле ле рі нің қа зір гі зерт те лу дә ре же сі не орай қа лыптасқан та ри хи тү сі нік тер мен тер мин дер ді игер ту ге, сөйт іп олар ды өзін дік ой қо ры ту ға дағ ды лан ды ру мін де ті не ба ғыттал- ған. Оқу құ ра лы жо ға ры оқу орын да ры ның сту де нт те рі не, та рих- шы ма ман да рға ар нал ған.
|