А. ҚҰнанбайұлының «Қалың елім, ҚазағЫМ, Қайран жұртым» ӨЛЕҢіндегі көркем ақпараттың аудармада берілуі

Аузымен орақ орған
ӛңкей 
қыртың
. 
Абай. 
 
Кроме своих слов, не понимаешь другое (не 
хочешь принять ), 
Ртом косите (как сено) всех подряд, 
болтаете вздор. 
(
Ауд. К. Досжан) 
 
Ты не внемлешь добрым советам чужих, 
Режет всех без разбора твой серп-язык! 
(
Ауд. С. Липкин)
 
Не внимая другим, ты твердишь про свое, 
А твои пустозвоны гремят языком. 
(
Ауд. Ю. Кузнецов)
 
Не внемлешь другим, кроме собственных 
слов 
Погрязший в пустом суесловии сброд.
(Ауд. Ә. Қодар) 
 
И кроме слов своих, другое не приять, 
Несете вздор, косите всех подряд.
(
Ауд. М. Әдібаев)
 

6 
Фразеологиялық тіркестер – тіл қазынасының молдығының, 
икемділігінің бірден-бір кӛрсеткіші, халықтың тарихы мен тұрмыс-
тіршілігінің айнасы. Фразеологизмдер – ақпараттылығы жоғары болып 
саналатын тіл бірліктері. Олардың аударылуы, аударылуының сапасын 
бағалау мәселелері аударма теориясында түрлі пікірлерді тудыртып келетіні 
мәлім. Тілтанушы ғалымдар фразеологиялық бірліктер тілдің қызмет етуі 
барысында түрлі трансформацияларға ұшырап отыратындығын айтады. 
Мұндай трансформациялар әрдайым коммуникативті немесе стилистикалық, 
я болмаса басқа белгілі бір мақсатта жүзеге асып отырады [8]. Абай да 
келтірілген бунақтағы «аузымен орақ ору» фразеологизмін анық мақсатпен 
қолданады.
Берілген бунақтағы «аузымен орақ ору» фразеологиялық бірлігінің 
қазақ тілінде жалғасы бар. Сонымен қатар тілімізде бұл фразеологиялық 
бірліктің синонимдері де бар. Олар былайша болып келеді: ауызбен орақ ору 
– ауызбен айды алу, жел ӛкпе, кеппе кеуде, кӛбік ӛкпе, кӛнектей болу, 
күбідей ісіну, қызыл сӛзден бал жағу және т.б. [7]. Оның толық нұсқасы 
«аузымен орақ ору, қолымен қосаяқ соға алмау» түрінде қолданылады [6]. 
Алайда ақын тіркестің тек бірінші бӛлігін ғана келтіреді. Мұның мәнісі 
тереңде жатыр. «Ұқпайсың ӛз сӛзіңнен басқа сӛзді, Аузымен орақ орған 
ӛңкей қыртың» бунағы - ақынның біртұтас жүйе болып тұрған ӛлеңіндегі 
басты идеялық бірліктердің бірі. Ақын бұл жерде сол замандағы қазақ 
қоғамында орын алған келеңсіз жағдайлардың, адамшылыққа жат 
қылықтардың белең алып, заман мен адамның рухани азуының басты себебін 
кӛрсетіп отыр. Ол – түсіністіктің болмауы, түсінуге деген талпыныстың, 
қуатты ойдан бас құрап, барлық құлқымен, күшімен ӛзін, ӛзгені, айналасын 
ұғынуға деген ынтаның болмауы. Ақынның ойынша, қалың елдің қуатты 
ойдан бас құрап ілгері талпынбақ түгілі қосаяқ соғардай қауқары қалмаған 
және ол ӛз әлі келгенше бұл жайды жӛнге келтіргісі келеді. Аталған ойлар 
ақынның бүтін шығармашылығынан кӛрініс тапқаны анық: «кісі айтпаған сӛз 
бар ма? тегіс ұғар қай құлақ?», 
«
айтшы-айтшылап жалынар, ұққыш жансып 
шабынар»,
«
құлықсыз құлақ ойға олақ», т.б. Келтірілген ӛрнектер ұлы 
ақынның ӛзін түсіндіруге, ұғындыруға, адамның кӛкірегіне ой салуға деген 
ӛмірлік 
талпынысының 
кӛрсеткіші 
іспеттес. 
Демек, 
бұл 
оның 
герменевтикалық ойларының негізі десек артық айтпаймыз. Абайдың 
герменевтикалық ойлары секілді күрделі әрі жан-жақты терең зерттеуді 
қажет ететін тақырып бүгінгі күні ашық күйінде қалып отыр. Ақынның 
табиғи дарынының бірегейлігі сол, осындай қиын философиялық мәселені 
«ұқпайсың ӛз сӛзіңнен басқа сӛзді, аузымен орақ орған ӛңкей қыртың» деп 
бір бунақ ішіне сыйдыртып қояды. Осы жерден ӛлеңнің аударма нұсқаларда 
ӛз реңкі мен бояуын жоғалтып алуының себебін де аңғарамыз.
«Ауызбен орақ ору, қолмен қосаяқ соға алмау» тіркесінің орыс 
тіліндегі аудармаларын қарастыратын болсақ, фразеологиялық бірлікті екіге 

7 
бӛліп қарастыру қажет. Тіркестің әуелгі бӛлігінің мағынасы орыс тіліндегі 
«переливать из пустого в порожнее, толоч воду в ступе, бобы на бобах 
разводить, лить воду, носить воду решетом (в решете), черных кабелей 
перемывать набело» [9] фразеологизмдерінің мағынасына жуық келеді. Ал 
тіркестің екінші бӛлігі орыс тіліндегі «палец о палец не ударить, бить 
баклуши, лодыря гонять, лежать на боку, продавать глаза, пень колотить да 
день проводить, груши окалачивать, мух считать (ловить), гонять голубей 
(собак), считать ворон (галок), плевать в потолок» [9] фразеологиялық 
бірліктерімен мағыналас болып табылады. «Аузымен орақ ору» бес түрлі 
аудармаларда бір-біріне ұқсамайды. Жолма-жол аудармада Қ. Досжан «Ртом 
косите (как сено) всех подряд, болтаете вздор» деп берсе, М. Әдібаев «несете 
вздор, косите всех подряд» деп жолма-жол нұсқаға мағыналық тұрғыдан 
жақындау аударады. С. Липкиннің аудармасында «режет всех без разбора 
твой серп – язык» болса, Ю. Кузнецовтікінде «а твои пустозвоны гремят 
языком» делінеді. Ә. Қодар «аузымен орақ орғанды» «погрязший в пустом 
суесловии сброд» деп береді. Аударма нұсқалардың бесеуінде де асыл 
нұсқадағы ақынның айтпақ болған терең ойын кӛре алмай отырғанымыз 
жасырын емес. Әсіресе, тіркестің екінші бӛлігі қазақ тілді оқырманның 
санасында ӛзінен-ӛзі жаңғырып тұрады, яғни қазақ тілді оқырман аузымен 
орақ оратын кісінің қолымен қосаяқ соға алмайтынын, қолынан мардымды 
тірлік келмейтінін біліп тұрады. Ал орыс тіліндегі аудармаларын оқып 
отырған орыс тілді оқырманның ойында мұндай ассоциациялар еш 
туындамайды. Бұл аудармашыларды нашар аудармашы қатарына жатқызуды 
білдірмейді, тек сәтсіз аудармашылық шешім қабылданғандығын кӛрсетеді. 
Сол себепті де ақынның түпкі ойы аудармада берілмей қалғандығын айтуға 
тура келеді.
Ақынның түпкі ойы деп отырғанымыз - барлық мәндік, мағыналық, 
құрылымдық ерекшелігі сақталып барып аударылуы тиіс кӛркем ақпарат. 
Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» ӛлеңіндегі санаулы ғана 
кӛркем ақпарат есебіндегі бірліктердің бес түрлі аудармадағы нұсқаларын 
қарастырда келе, кӛркем ақпаратты аудармада барынша саймасай бере білу 
бірнеше шарттарға тәуелді болатынын тұжырымдауға болады. Аудармашы 
түпнұсқаны кӛркемдік құралдарды, мазмұндық және құрылымдық 
ерекшіліктерді тани, қабылдай, талқылай, бағалай білу арқылы ғана 
түпнұсқаны және ондағы астарлы, имплицитті кӛркем ақпаратты, авторды 
түсіне алады. Осы шарттардың бірінің назардан тыс қалуы сәтсіз 
аудармашылық шешімдер туындатады, түпнұсқа авторының ойын 
бұрмалауға әкеліп соғады деген тұжырымға келеміз.
ӘДЕБИЕТ 
1.
Н.Ю. Русова. Терминологический словарь-тезаурус по литературоведению. От 
аллегории до ямба. – М.: Флинта, Наука.-2004. 
2.
Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энцеклопедиясының» Бас редакциясы, 
«Атамұра» баспасы.

8 
3.
С. Әшімбаев. Ақын жанын жабырқатқан жайлар. - 
http://abai-inst.kz/?p=1128#more-
1128
 
4.
Ы. Дәбей. Қалың елім, қазағым... Абайдан соң... – Қазақ әдебиеті. 2009. 
5.
Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка: 80000 слов и 
фразеологических выражений/Российская академия наук. Институт русского языка 
им. В.В. Виноградова. – 4-ое изд., дополненное. – М.: ООО «ИТИ Технологии», 
2008. – 944 стр.
6.
Кеңесбаев І.К. Қазақ тілінің фразеологиялық сӛздігі. – Алматы: «Ғылым», 1977 – 
712 б. 
7.
Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдер сӛздігі. – Алматы: «Сӛздік-Словарь» 
баспасы, 2002. – 192 б. 
8.
Эльжуркаева М. Я. Проблемы перевода фразеологических единиц // 
Филологические науки в России и за рубежом: материалы II междунар. науч. конф. 
(г. Санкт-Петербург, ноябрь 2013 г.). — СПб.: Реноме, 2013. — С. 106-109. 
9.
Словарь фразеологических синонимов русского языка. Под ред. В.П. Жукова. – М.: 
«Русский язык». – 1987.