Қазақ мақал-мәтелдерінің жиналу мәселелері

пен   парасаттылықты   уағыздаушы   ғибрат,   тағылым   ретінде  қабылданып,

моральдық, дидактикалық пән санатына жатады.

«Мақал-мәтелдер  –  халық   даналығының   ұйытқысы»   дедік.  Осы  пікірге

байланысты «Мақал-мәтелдердің о баста авторы болды ма, болмады ма, болса,

ол   субъект  халықтың   өзі   ме,   жоқ   әлде   жеке   адам   ба?».  Мақал-мәтелдердің

табиғаты барлық тілдерде бір-біріне ұқсас. Сондықтан да олардың алғаш пайда

болуына байланысты  айтылып жүрген пікірлермен санасу  да  қажет. Мәселен,

көптеген   зерттеушілер   мақал-мәтелдер  алдымен  міндетті   түрде   жеке-дара

адамдардың, көбіне-көп ділмәр-шешен, айтқыш-ақылмандардың дуалы аузынан

шығып,   халық   арасына   сіңіп,  ел  жадында  сақталу  арқылы   қалыптасады   деп

топшыласа, кейбір зерттеушілер мұны керісінше қарастырады. Мысалы, белгілі

әдебиетші ғалым Халық Көроғлы: «Издавна пословицы и поговорки проникли в

персидскую литературу - в прозу и поэзию. Не было ни одного более или менее

известного персидского поэта, который не приводил бы в своих произведениях

пословиц и поговорок. В персидской и персоязычной литературе классического

периода   они   встречаются   в   огромном   количестве   и   большой   частью   в

стихотворной   форме.   С  XVI  в.   пословицы   и   поговорки   стали   собирать   в

отдельные антологии» – деп көрсетеді.

Бұл пікірден  парсы  мақал-мәтелдері  алдымен халық  тілінде  пайда болып.

қалыптасып  алғаннан кейін ғана әдебиетшілердін шығармаларында колданыла

бастады деген ұғым туатын сияқты. Шын мәнісінде, олай  емес, парсы  мақал-

мәтелдері   де,   басқа   халықтарға   тән   дәстүр   бойынша.  алдымен   жеке-дара

дарынды да шешен адамдардың шығармасында пайда болып, одан кейін ғана ой

елегінен екшеліп өтіп, әбден сұрыпталып, ширығып барып шырадай жанатын.

ел аузынан тастамай айтып жүретін аталы сөзге айналады. 

Қазақ   мақал-мәтелдерінің   табиғатына   зерделей   қараған   адамның   осы

объективті заңдылық бойынша қалыптасатындығына көзі толық жетеді. Тілдегі

қалыптасқан көне де байырғы мақал-мәтелдердің қай-қайсысы болмасын өзінің

даму барысында  ұзақ тарихи жолды басып өтіп, екшеліп-еленіп, сұрыпталып,

бүгінгі ұрпаққа сақадай сай болып, сараланып жеткендігі байқалып-ақ тұр.

Мақал-мәтелдер   –  халық   даналығының   қазына   байлығы.   Олар  ғасырлар

бойы қалыптасып, сол халықпен мәңгі бақи бірге жасап, біте қайнасып кеткен

дүние.   Сондықтан   да   оны   жұртшылық   жадына   сақтап,   өзінің   күнделікті

өмірінде,   өзара   қарым-қатынасында   пайдаланады.   Мақал   мен   мәтелге   бай

халықтың бірі – қазақ халқы. Қазақ халқының мақал-мәтелдерінің шығу тегі

жөнінде   айтар   болсақ,   А.Байтұрсынұлы:   «Мақал   да   тақпаққа   жақын   салт-

санасына сәйкес айтылған пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызы шын келеді.

Мәтел   дегеніміз   кесегімен   айтылатын   белгілі-белгілі   сөздер.   Мәтел   мақалға

жақын   болады.   Бірақ   мақал   тәжірибеден   шыққан   ақиқат   түрінде   айтылады.

Мәтел ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады», – деп көрсеткен

болатын. Демек, мақалда тұрмыста қолданылып жүрген сөздеріміз шындықпен

астасып келіп, мақалдап, шешен тілмен айтылатын сөздер  болса, ал мәтелде

тұрмыста   қолданылатын   сөздердің   шындыққа   жанаса   қоймай,   кесегімен

айтылатын сөздердің қатарына жатқызуға болады. 

28

Қазақ   мақал-мәтелдерінің   бастау   көзі   сонау   Орхон-Енисей   жазба

ескерткіштерінен   бастау   алады.   XII-XIII   ғасырлардан   бізге   жеткен   жазба

ескерткіштердің   тілінде   мақал   мен   мәтелдер   баршылық.   Мысалы:   Орхон

жазбаларында: «Бастыны еңкейтіп, тізеліні бүктірген» («Күлтегін» жырынан),

«Өлімнен ұят күшті» («Тоныкөк» жырынан) деген мақал-мәтелдерді кездестіреміз.

Ал Махмұт Қашқаридің «Дивани лұғат-ат түрік» сөздігінен: «Ұлы болсаң, кішік

бол,   халық   үшін   бәлік   бол»,   ал   «Құдатғу   біліктен»:   «Біліп   сөйлеген   білекке

саналар, білімсіз сөз өз басын жояр» дейтін мақал-мәтелдерді байқауға болады.

Бұл   деректерге   сүйене   отырсақ,   мақал-мәтелдердің   бастауы   сонау   көне

ескерткіштерден бастау алып, шығармалардың тілінде қолданыста болғанына

көз жеткіземіз.

Мақал-мәтелдер  негізінен   халық  аузында   ауызша  сақталған.  Ал,  оларды

нақты   жинап,   қағаз   бетіне   түсіру,   баспасөз   беттерінде   жариялау   –   XVIII

ғасырдың   II   жартысынан   басталады.Қазақтың   мақал-мәтелдерін   алғаш   қағаз

бетіне түсірген ғалым – Шоқан Уәлиханов. Шоқан Уәлихановтың «Таңдамалы

шығармалар»   еңбегіндегі   біршама   мақал-мәтелдер   әлі   күнге   дейін   өз

құндылығын   жойған   жоқ.   Сол   уақыттан   бері   қазақ   мақал-мәтелдері   түрлі

жинақтарда,   хрестоматияларда   жазылып,   жарияланып   келді.   Ш.   Ахметовтың

құрастыруымен   шыққан   «Қазақ   балалар   әдебиетінің   хрестоматиясында»

бірнеше   тақырыптағы   мақал-мәтелдер   берілген.   Сонымен   қоса,   қазақ   мақал-

мәтелдерін жинап, жариялауда: Ш. Ибрагимов, М. Терентьев, Ы. Алтынсарин,

Я. Лютшь, Ф. Плотников, И. Гродеков, А. Васильев, П. М. Мелиоранский, Ә. Ә.

Диваев, Н. Ф. Катанов, Н. Н. Пантусов, В. В. Катаринский, Ө. Тұрманжанов, М.

Әлімбаев, Ә. Нұршайықов, Н. Төреқұловтарды атап көрсетуге болады. Қазақ

халық   ауыз   әдебиетінің   нұсқалары,   соның   ішінде   Қазан   төңкерісіне   дейінгі

әдебиетте  1879 жылы Орынборда  шыққан, 1906 жылы толықтырылып қайта

басылған   Ы.Алтынсариннің   хрестоматиясының   алатын   орны   ерекше.   Бұл

хрестоматияда берілген мақал-мәтелдер бірнеше тақырыптарға бөлініп, жүйелі

түзілген. 

Жоғарыда аталған жинақтарда берілген түсінік дәрежесіндегі бірен-саран

шағын   алғы   сөздерде,   жалпы   халық   ауыз   әдебиеті   жайында   жазылған   шолу

мақалаларда айтылғаны болмаса, қазақ мақал-мәтелдері қырқыншы жылдарға

дейін   арнайы   сөз   болып   зерттелген   емес.   Бұл   кезеңдерде   М.Әуезовтің   1927

жылғы   «Әдебиет   тарихында»,   С.Сейфуллиннің   «Таңдамалы   шығармалар»

жинағында   мақал-мәтелдер   қазақ   халық   ауыз   әдебиетінің   бір   саласы   ретіне

аталып,   топтап   мысалдар   келтірілген.   Мұнда   Сәкен   Сейфуллин   мақал-

мәтелдерді шешендік сөздердің бір саласы ретінде қарастырған. М.Әуезов 1940

жылдардың   басында   «Қазақ   халқының   эпосы   және   фольклоры»   атты

зерттеуінде   қазақтың   мақалдары   мен   мәтелдерінің   тұлғасы   өлең   түрінде

жасалатын,   мазмұны   халықтың   негізгі   кәсібі   малшылықпен   байланысты

болатын екі ерекшелігіне көңіл бөлген. 

Қазақ мақал-мәтелдерінің зерттелуі шын мағынасында «Қазақ әдебиетінің

тарихында» басылған Б.Шалабаевтың «Мақал-мәтел» атты ғылыми очеркінен

басталады (Алматы, 1948). Кеңес  дәуіріндегі мақал-мәтелдерді жинау,  жариялау

29

жұмысы, әсіресе  50-жылдары әбден қанат жая бастады. Мақал-мәтел осыған

дейін, көбінесе республикалық газеттер бетінде ғана жарияланып келсе, енді

«Қызыл ту», «Оңтүстік Қазақстан», «Ленин жолы», «Есіл правдасы», «Коммунизм

жолы» сияқты облыстық газеттерде де жиі жарияланып, жарық көре бастаған.

Мақал-мәтелдерді жан-жақты зерттеп талдағандардың бірі – Мәлік Ғабдуллин.

Ол «Қазақ халық ауыз әдебиеті» атты еңбегінде қазақ мақал-мәтелдерін жинап,

бастырушыларды атай кетіп, оның жанрлық табиғатын, әдеби-әлеуметтік мәнін

анықтайды.   Н.Төреқұловтың   1957   жылы   шыққан   «Қанатты   сөздер»   атты

жинағына бірнеше мақал-мәтелдер енген. Соңғы кезеңдерде балаларға арналып

шығарылған   жинақтарда   мақал-мәтелдер   көптеп   кездеседі   деп   айтуға

боларлықтай.   Оларға   М.Жаманбалиновтың,   Қ.Баянбайдың,   Е.Елубаевтың,

С.Қалиевтің,   Е.Ерботинның,   Б.Кірісбаевтың   т.б.   жинақтарын   атап   көрсетуге

болады. 

Осындай мол меңгерілген рухани мұра Абайдың болашақ туындылары мен

шығармашылығында көрініс тапқан. Мысалы: «Сап-сап, көңілім, сап, көңілім»

өлеңінде «не күн туды басына», «сабыр түбі – сары алтын», «ауру да емес, сау

да   емес»,   «ағын   судай   екпіндеп»   деп   кездеседі.   Сонымен   қоса,   Абайдың

Абайдың   қара   сөздерінде,   оның   ішінде   «отыз   тоғызыншы»   қара   сөзінде:

«Ағайынның   азары   блоса   да,   безері   болмайды»,   «Аз   араздықты   қуған   көп

пайдасын кетірер» сияқты мақал-мәтелдерді кездестіруге болады. Ал, «Біраз сөз

қазақтың   түбі   қайдан   шыққан   туралы»   атты   еңбегінде   10   мақал   талданған   .

Мақал-мәтелдерде   бала   тәрбиесіне   де   үлкен   мән   беріледі.   «Қызды   асырай

алмаған күн етеді, ұлды асырай алмаған құл етеді» деген мақал-мәтелдердің

мәнісі   –   жас   ұрпақты   жақсылыққа   баулу   болмақ.   Жастарға   өнер-білім,   тіл

үйретуде мақал-мәтелдің мәні аса зор. Білім, өнер еңбектің бір түрі болса, аз

сөйлеп, көп тыңдаған, көп оқып білімін байытқан бала ғана өмірден өз орнын

алып, даналық сөздеріміз мақал-мәтелдерден өнеге алмақ.

Қалай   болғанда  да,  даналық   корында   жиналып,   қорланып,   қалыптасқан

мақал-мәтелдердің баршасы «халық даналығының» құзырына енеді. Ол мақал-

мәтелдер   ертеде   белгілі   бір   авторға   тән   туынды   болса  да,   тарихи   даму

барысында уақыт өте келе ұмыт болуы ықтимал. Өйткені, даналық атақ-лауазым,

биік   мансап-қызметке  байланысты  емес.   Біртуар   даналар   қарапайым   халық

арасынан шығып, артында асыл сөз қалдырған. Қазақтың өткен өмір-салтын да

небір «дала  академиктерінің» нысанаға дәл тиіп, мірдің оғындай қиып түсетін

өткір сөздерін өз кезінде қағазға түсіріп, хаттап алу мүмкіншілігі  бола  қойған

жоқ. Тек ат – есімі жазылғандары ғана мақал-мәтелдердің авторы болып саналған.

Бірақ   оларда,   бәрібір,   қалың   жұрт   арасында   халық   атынан   айтылуға   тиісті

болған. Парсы тілінің мақал-мәтелдер жинағын шығарған Иран ғалымы Амини:

«Читатель видит, что в высказываниях простого человека с базара содержатся

жемчужины   ума   и   клады   истины.  Выражая   их   в   своих   содержательных

рассказах, он определяет и указывает нам светлый путь жизни  –  той жизни,

которая, с одной стороны, обязана уму, нравам и старанию его, а с другой -

определяется волей бога, судьбой, смирением и терпением перед тем, что нам

30

посылается»  –  деп   баяндайды   .Бұл   әңгіменің  қазақ  мақал-мәтелдеріне   де

қатысы бар» [12, 105, 125 б.] – дейді. 

Шынында  да,  қазақ  мақал-мәтелдерінің барлығы  бірдей  бірден  бас-аяғы

анықталып, біртұтас болып қалыптасқан, колдануға дап-дайын күйінде пайда

бола  қойған   жоқ.   Олардың   көпшілігі   ұзақ   әңгіменің,   ой-толғаныстың

қорытындысы, тобықтай түйіні, тоқ етері ретінде қысқа айтылатын пікір үлгісі

болып келеді. 

«Мақал-мәтелдер баяндаудың не басында – тақырып ретінде, ортасында –

пікір жалғастыру үшін,  не  аяғында қорытынды ретінде колданылады. Бір-екі

мысал:

«Жаманды үйінде көр, жақсыны жиында көр»  –  дейтін де сөз  бар. Егде

тартқан жасына, аппақ шашына қарамастан қашан  да  қағылез қимылдайтын,

бойы   тіп-тік,   шомбал   денелі,   аяқты  да  нық,  мығым   басатын,   сөзін   де   дәйім

баптап, нықтап айтатын  осы  бір кісіні сырт көрген адам сексеннің сеңгіріне

шыққан   деп   әсте   ойламайды.   Ол   кісіні   қашан  да   айтулы   бас   қосулар   мен

мәртебелі жиындарда көресіз. Биік мінбелерге шығып, кешегі күндер жайында

да,  бүгінгі   өзек   жарды   мүдделер   жайында  да,  келешек   үміттер  жайында  да,

келелі пікірлер, түғырлы ұсыныстар айтып тұрған кияпатты кейіп талайларға

танымал. Ол  Қарқара көтерілісі қаһармандарынын бірі  –  Қазыбек  Шормановтың

бел   баласы,  бүгінде   сексеннің   төртеуіне  шыққан   ардагер   коммунист,  дербес

зейнеткер Инаш Шорманов. Мақал-мәтелдердің баяндаудың ортасында келуіне

бір мысал.

Кәрі кұлақ қарттардың айтуы бойынша: бұл сөз  о баста  Оңтүстік өлкеде,

қазақтар   мен   өзбек,   сарттардың   аралас-құралас   отырған   аймағында   пайда

болған көрінеді. Ертеректе малшы қазақтар Ташкенттің базарына атын, түйесін

мініп барып, алатынын алып, базарлап қайтатын болған. Бұлардың асты-үстіне

түсіп, күтіп алып (малының басын ұстап, жерге түсіріп), жол-жорык көрсетіп,

қызмет істейтіндер өзбек пен сарттың жас балалары болған. Қарапайым малшы

қазақ базарлап барып, оларға дән риза болып қайтады екен. Ауылға келіп, ондай

«мәдениетке»   үйренбеген  өз  балаларын  көргенде  айтқан  «Қазақы  бала  -  бала

емес, өзбекі мал мал емес»  деген сөз содан қалған  көрінеді. Оның мәні «қазақ

балалары  аяғынан   тік   тұрып,  базарлап  барғандарды   күтіп   алатын,   сауда-

саттығына   жәрдемдесіп,   ылпылдап   қызмет   көрсететін   өзбек   балаларындай

емес, мұндай іске икемсіз дегенді», ал «өзбектен сатып алған тұрмыстық заттар

бұйым   сияғы   жоқ   арзанқол   дүниелер»   дегенді   аңғартатын   мақалға   айналып

кеткен бұл сөз.

«Түйе бойына сеніп, жылдан құр қалыпты» деген мақалдың шығу жағдаяты

туралы   «Сөздікте»   түсініктеме   берілген.   Ол   Шығыс   халықтарының

күнтізбегінде «әрбір 12 жылдың аты калай пайда болды?» деген сауалға жауап

ретінде   айтылатын   әңгімеде:   түйе   барлық   хайуаннан   үлкен   болсада   жыл

санағына   кірмей   қалады.   Себебі:   «Шығып   келе   жатқан   Күнді   мен   бұрын

көрейін!»  –  деп  жанталасқан  көп хайуанның  (тышқан, сиыр, жылқы, мешін,

қой, ұлу, жылан, доңыз т.б.) ішінде тұрған түйе өзінше: «е, менің бойым бәрінен

ұзын, шығып келе жатқан Күнді менен бұрын көретін кім бар  дейсің!» деп өз

31

бойына   сеніп,   жайбарақат   тұра   бергенде,   оның   үстімен   өрмелеп,   құлағына

шығып алып, ең биіктен таң жарығын түйеден де бұрын шолған кішкентай ғана

тышқан күннің жарығын барлық хайуанаттардан бұрын көріп,  он  екі жылдың

басы аталыпты. Ал, «түйе болса, бойына сеніп, жыл үлесінен құр қалыпты – деп

баяндалады бұл анызда. 

Көріп отырғанымыздай, осылайша пайда болған мақалдың осыдан  кейін

«өз м ү м к і н ш і л і г і н  елден жоғары бағалап, еренсіздіктен қолына келіп тұрған

үлесінен құр қалу» деген жалпы түрдегі ауыс мағынасы қалыптасады.

Жоғарыда   біз   халық   даналығының,   ұйытқысы   мақал-мәтелдер   екі   түрлі

жолменен –  хат-қағаз жоқ ерте кездерде  ауызша  айтылып, және қағазға  түсіріліп,

естелік   ретінде  –  пайда   болғанын   ескерттік.   Ертедегі   қазақ  қауымында   жазу

мәдениетінің   кешеуілдеп   дамуына   байланысты  осы  екі   арнаның   біріншісі

басымырақ болғаны белгілі,  сондықтан  да,  мақал-мәтелдер ауызша  ескерткіштер

мен   жинақтарда  тек  кейінгі  (XVI-XVIII)  ғасырларда   ғана   көріне   бастайды.

Алайда,  осы  объективті   жағдайға  байланысты  бір   қызық   құбылысты   атап

өтпесек   болмайтын   сияқты.   Ол:   жазу   дәстүрінің   кешеуілдеп   дамуы   мақал-

мәтелдер қорының қалыптасуына, оның  мол  болып қорлануына тигізген теріс

әсерінен гөрі оң әсерінің көбірек болғандығын байқау қиын емес» [13, 5-6. б.] -

деп   тұжырымдайды   Сапар   Байжан-Ата   мақал-мәтелдерге   қатысты   пікірін

Мәселен, қазақтың кең-байтақ даласында ғасырлар бойы мал шаруашылығымен

шұғылданып   келген   қауым   жазу   мәдениеті   еркін  дамымаған  кездерде  (бірақ

бұдан   «қазақтар   мүлдем   сауатсыз,   надан   болды»   деген   ұғым   тумаса   керек)

даналық сөздердің баршасы  ауызша  айтып, құлақтан-құлаққа жеткізіп,  жадында

сақтауға тырысқан. Бұл объективті жағдаят қағаздан оқып айтудан гөрі,  дана,

ақылмандардың,   ділмәр-шешендердің,   ақын-жыраулардың   аузынан   шыққан

ақылды да асыл сөздерді жаттап алып, жадында сақтау үрдісін дамыта түседі. 

Нысанбек Төреқұлов: «Қазақ қауымында бір ауыз өлең шығара алмайтын

қазақ жоқ, деген сөздің астарында көп мән жатқан сияқты. Ол: «өмір бойы қой

бақса  да,  қоймен бірге ой баққан»  қазақтардың  ақынжанды  халық  екендігін,

қазақ даласы өз  Демосфен,  Цицерондарымен әлемге әйгілі болып келгендігін

білдіреді.   Мыңдаған  дана  билердің,   ділмәр-шешен,   ақылман-айткыштардың

даналық мұрасының қыр-сыры енді ғaнa айқындала бастады» [14, 525 б.] – деп

қарастырады   мақал-мәтелдердің  қалыптасуына  байланысыты   еңбегінде   Міне,

осы еңбектерде көрсетілген қазақ ділмәр-шешендерінің рухани байлығы мақал-

мәтелдер  бүгінгі   мұрагер  ұрпағына  негізінен  ауызша   айтылып,  халық  есінде

сақталуы арқылы, фольклор үлігілері ретінде жеткен. Сондықтан  да,  ғасырлар

бойы  толассыз толығып, ұласып келе  жатқан қазақ  этносының  халық жадын

қайталанбас   сирек   құбылыс  деп  қараған  жөн.   Осының  бір  айқын   айғағы

ретінде, зерттеушілердің айтуы бойынша, жыр алыбы – Жамбылдың жадында 1

миллионнан  астам өлең жолы сақталғандығын ескертуге болады.  Көркем сөз

тәсілдерінің   ішіндегі   қуаттысы   мен   құнарлысы   болып   саналатын   мақал-

мәтелдер  тіл  атаулының  баршасына  тән,  өзіндік   ерекшелігімен  көзге  түсетін

универсалдық құбылыс. 

32

Мақал-мәтелдері тіл фактісі тұрғысынан зерттеуші паремиолог-ғалымдардың

пiкipiнe   қарағанда,   олар   ең   алдымен   өзінің   мән-мағынасы,   мазмұны   мен

тұлғалық   ерекшеліктеріне   байланысты   назар   аудартады.   Мақал-мәтелдердің

шығу   тарихы   мен   пайда   болу   жолдары,   тілі   жақын   туыстас  халықтар   үшін

ортақтығы, логикалық сәйкестік, образдылық, бейнелеу  тәсіліндегі шендестік, т.б.

толып жатқан мәселелер паремиологияның объектісіне жатады. Солардың ішінде

мақал-мәтелдерді мән-мағынасына және тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты

топтастыра   зерттеу   ерекше   орын   алады.   Бұл   салада   бүкіл   Шығыс

халықтарының мақал-мәтелдерді жан-жақты зерттеп, олардың жүйелі түрдегі

ғылыми классификациясын жасаушы белгілі совет ғалымы Г. Л. Пермяковтың

eciмін ерекше атауға болады. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің бәрі негізінен

жай   сөйлем   түріндегі   тұрақты   сөз   тipкecтepінe   жатады,   яғни   олар   тұлғасы

жағынан   ұзақ   уақыттан   бepi   қалыптасып,   белгілі   бip   формада   тұрақталған,

мазмұны   жағынан   біртұтастыққа   ие   болған   жай   сөйлем   типтері.   Мақал-

мәтелдер – халық данышпандылығының айнасы, оларды тудырған   халықтық

тіл байлығының алтын қазынасы. Мақал-мәтелдердің көбі өмір шындығының

қорытындысы,   іс-әрекеттің   ережесі   болып   келеді.   Олардың   «   бәрі   заңның,

өсиеттің, ереженің күшіндей күші бар қысқы-қысқа нақыл сөзге айналып тілде

сақталып   қалады   «.   Мақал-мәтелдер   аз   сөзді,   терең   мағыналы   әрі  ұтымды

болатындықтан сөйлеген сөзді пайдалана білу керек – ақ. « Сөздің көркі – мақал,

жүздің көркі – сақал « дегендей, мақал-мәтел сөзіңе әр береді. Мақал-мәтел –

халықтың   қоғамдық   құбылыстарды   кең   қамтып,   өмірдегі   әр   қилы   қарым-

қатынастарды әсерлі, көркем бейнелейтін, тақырыбы, идеялық мазмұны  бай ең

бір     мол   саласы.   Мақал-мәтел   –   халықтың   нақыл   сөздері,   белгілі   бір   ойды

ықшамды түрде ұтымды, өткір етіп айтып беретін  кестелі сөз.

Демек, есіткенді есінде сақтап өскен зейінді де зерек ұрпақтың ғасырлар

бойы арқалап, көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан даналығының қайнар

көзі  –  мыңдаған  мақал-мәтелдер   қағазға   түсіп   хатталмай-ақ,   оның   көңілінде

жатталып,  жадында  сақталған  бай   рухани  мұраға   айналып   отыр.   Мүмкін,

қағазға түсіп хатталса, олар мұндай қордаланған мол қор болып, жиналмаған да

болар ма еді? Өйткені, жадына сенген қазақ халқының даналық қорындағы бай

қазына,   солардың   өзекті   өрнегі  –  15  мыңнан  астам   мақал-мәтел   түркі

халықтарының бәрінде бар деп айту қиын.

Халық  даналығын  жадына сеніп, рухани мұра ретінде ұрпақтан-ұрпаққа

жалғастыру дәстүрінің осынау бір артықшылығымен қатар оның кемшілігі де

жоқ емес. Соның ең бастысы: шежіре, аңыз-әңгіме,  т.б.  деректер арқылы ауыз

әдебиетінің үлгісі ретінде сақталып, бізге жеткен мақал-мәтелдердің бәрі бірдей

өзінің жасалу кезіндегі түп нұсқасында сақтала бермейді,  олар ауызша айты-

лып, атадан балаға екшеліп-еленіп, жаңғырып, тұлғалык, мағыналық  өзгерістерге

ұшырап жететінін кереміз. Керісінше, жазба түрінде сақталып, кейінгі буынға

жеткен  мақал-мәтелдердің көпшілігі  өзінің  көне кітабилік тұлғасын көбірек

сақтайтыны   белгілі.   Бірінші  топқа   жататын  мақал-мәтелдердің   бойында

жалпыхалықтық,   жанды   тілге   тән   қасиеттері   көбірек   сақталса,   екінші  топқа

жататындарында ол қасиет аздау.

33

«Қалай болғанда  да, ауызекі тіл арқылы ауыз әдебиетінің  үлгілері ретінде

бізге  жеткен  мақал-мәтелдер  де,  ертеден-ақ   қағазға   түсіп  хатталған   мақал-

мәтелдер   де,   сайып   келгенде,   халықтық   даналықтың   қорына   жатады,   оның

қазына-байлығы болып саналады.

Әрбір   этностың   адамзат   коғамындағы   тарихи-мәдени   рөлін,   өркениетке

косқан үлесін, рухани болмысы мен ментальдық құндылығын бағалағанда оның

даналық  қорында   жинақталып,   қалыптасқан   мақалдары   мен   мәтелдерінің

ауқымын  ғaнa   емес,  дүниетанымдык   ой-парасатының   тұңғиық   тереңдігін   де.

шарықтау шегінің биіктігі мен мазмұн-мәнінің кеңдігін де ескерген абзал. Осы

тұрғыдан   алып   қарағанда  қазақ   мақал-мәтелдерінің   өткен  өмір   мен   бүгінгі

болмысты   танып-білудегі   логикалық,   философиялық,   дүниетанымдық,

эстетикалық, тағылымдық, прагматикалық, этнолингвистикалық мәні өте зор.

Халық даналығының ұйытқысы болып саналатын мақал-мәтелдер, сайып

келгенде,   ұлттық   тілдің   құдіретті   күші   арқылы   қалыптасып,   байлығы   менен

көркемдігі   негізінде   өрістеп,   дамып   отырады.   Тіл   мүмкіндігі   шектеліп,   сөз

байлығы   мен   көркемдігі,   оралымдығы   жетіспей   жатса,   даналық   ой-пікір   де

шарықтап дамымауы мүмкін. Атам қазақтың  «Халық  даналығы  –  тілінде»  деп

ескертуі де осыған байланысты болса керек.

Тілдің   халық   өмірінде   атқаратын   қызметі   көп-ақ.   Солардың   бірегейі  –

ұрпақпен ұрпақ арасын жалғастыратын, өткен өмір мен бүгінгі болмысымызды,

онымен   болашақты   ұластыратын   «алтын   көпір»   бейнелі   қызметі.   Халық

даналығының   ұйытқысы  –  тілдің   бұл   қызметін   ғылымда  кумулятивтік

функциясы деп атайды. Оның бұл қызметі – ұлттың ұзын сонар рухани өмірін

жалғастырушы ғана емес, сонымен қатар ұлт тарихы мен менталитетіне, сана-

сезіміне, өзіндік болмысына қажетті рухани құндылықтарды өз бойында сақтап,

келесі ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізіп отыратын қасиетімен де қымбат.

Мақал-мәтелдерді дана бабаларымыздан қалған аталар сөзі десе де болады.

Демек,   бұл  –  ұлт   даналығын   араға   талай   ғасырлар   салып,   бүгінгі   ұрпаққа

нақыш-бояуын   солғындатпай,   мән-мағынасын   бәсендетпей,   көркемдігі   мен

бейнелілігін жоғалтпай, тұтас жеткізіп отырған ана тіліміздің кұдіретті күші.

Бұл – даналықтың бір бұлағы тіл деген сөз.

Халық  даналығының қайнар көзі  –  тіліміздегі  мыңдаған мақал-мәтелдер

десек,  одан даналықтың  басқа  да  қыр-сырын білдіретін басқа сөз жоқ деген

түсінік тумаса керек. Осының барлығы даналық  пен парасаттылықтан  туындаған

терең   ой,   логикалық   тұжырым,   философиялық   толғаныс,   дүниетаным,   өмір

тәжірибесі, тағылым-тәлімнің баяндалған, көркем сөзбен көмкерілген, тұрақты,

қалыптасқан тіркес, шағын мәтін, қысқа  да  нұсқа ой үзіктері. Қалай болғанда

да,  халық  даналығының  қай түрі болмасын, сөз құдіреті арқылы паш етіліп,

халық арасына тарап, ел жадында сақталып бізге жетіп отыр. 

Халық   даналығына   қатысты   ұғым   мен   атаудың   санатына   ең   алдымен

«мақал»  мен  «мәтел»  жатады.   Жоғарыда   олар   жалпы   түрде   ғана   сөз  болды.

Дегенмен, бұл сөздердің төркіні не? Неге бұл термин туыстас түркі тілдерінде

бірдей емес? 

34

Мәселен: ұйғыр тілінде  –  «мақал вә тәмсил»,  татар  тілінде  –  «мәкалъ  һәм

әйтем», түрікмен тілінде – «нақылдар ве аталар сөзи», өзбек тілінде – «мақоллар»,

әзербайжан тілінде  –  «аталар сөзү»,  «зәрб-мәсәл»,  ноғай тілінде  –  «такпак эм

айтув»; алтай тілінде – «укаа сос, кеп сос», хақас тілінде – «соспек»; башқұрт

тілінде – «мәкәл, әйтем», түрік тілінде – «atalarsozii» т.т.

Оның   басты   себебі,  біріншіден,  даналыққа   қатысты   ұғымның   кеңдігіне

байланысты болса, екіншіден, түркі тілдерінің дербестеніп дами түсуіне және о

бастағы  «аталар  сөзі»  деген   байырғы   атауға   әрқайсысы   өздерінше   балама

табуынан  болса керек.  Бірақ, одан мақал-мәтелдердің табиғаты өзгере қойған

жоқ.

Мақал  да,  мәтел  де   қазақ   тіліне  араб  тілінен   енген   сөздер.  Мақал  араб

тілінде - طلـ [maqal] - «орынды айтылған сөз» (араб тілінде: «Ли келли маканин

мәқал» - «өз орнында айтылуға тиісті сөз» деген нақыл сөз бар екен). Тілімізде

көп айтыла беретін  мақала  («статья», «заметка»)  –  осыдан туындаған, ол араб

тілінде -»сөз сөйлеу», «мақала жазу» мағынасында колданылады. Мәтел сөзі де

түпнұсқада   айтылуына,   жазылуына  [масал-мәсел]  байланысты  тұлғасы

өзгертіліп алынған араб сөзі. Бұл сөздерді мақал-мәтел деп қосарлап айтқандағы

мақсат – әрі «мысал, әрі тәмсіл дегенді аңғарту».

Даналыққа   қатысты   бұл   ұғымның   мағына-мәнінің   кең   де   абтракциялы

болуына байланысты, оларға түркі халықтарының әркайсысы өз тарапынан ат

қойып, айдар тағып алуынын себебі осында болса керек. Мақал-мәтелдер қазақ

тілінде «даналық» ұғымының негізгі бір көрсеткіші болып қалыптасқан атау.

Ал,   бұл   ұғымды   ерте   кездерде   көп   тілдер  «аталар   сөзі»  арқылы   бергендігі

көрініп-ақ   тұр.   Бүгінгі   түркі   тілдерінің   ішінде  «аталар   сөзі»,  негізінен,   оғыз

тобындағы   тілдерде   (түрік,   әзербайжан,   түрікмен)   сақталғаны   байқалады.

Демек,   бұл   ұғымның  о  бастағы   атауы   шынымен-ақ  «аталар   сөзі»  болғаны

даусыз, «мақал-мәтел» кейін қабылданған атау.

Бүгінгі   қазақ   тілінде   «даналық»   ұғымын   білдіретін  тек  «мақал-мәтел»

атауы ғана емес екендігін біз жоғарыда ескерттік.

Пайымдап қараған адам халық данылығы оның тілінде, мәнді де мағыналы

сөзінде екендігін бірден аңғарады. Демек, мақал-мәтелдерді көркемсөз өнерінің

көрікті   өрнегі,   ұлт   рухының   құдіретті   күші   деген   анықтамамен   келіспеске

болмайды. Адам баласына тән асқақ ой, тегеуірінді тұжырым, кемелді  ақыл,

дара  біткен  даналық -  бәрі-бәрі, сайып келгенде, тауып айтылған сөз арқылы

ғана әр қырынан жарқырап көріне алады.

Ежелден-ақ қазақ атам сөз қадірін ерекше бағалаған. Сондықтан да, қысқа

да  нұсқа   болып   келетін   мақал-мәтел   тілін  –  даналық   тілі   деп   айрықша

кұрметтеген.  «  Тіл  –  тac  жарады,  тac  жармаса  бас   жарады»,  «Тіліміздің

осындай», «Жақсы сөз  –  жарым ырыс»;  «Жылы-жылы сөйлесең, жылан інінен

шығады т.т.

Өз   ана   тілін   сүймейтін,   сөз   қадірін   білмейтін   халық   жоқ   шығар.   Бірақ

қазақтар – солардың ішінде сөз кұдіретіне ерекше табынатын, сөзді пір тұтатын

халық. Қазақ қауымында тек бір ауыз сөз арқылы ғана өмірдің небір түйінді де

35

күрделі   мәселелерін   шешуге   болатындығы   ерекше   аталады.   Белгілі   ақын

Кәкімбек Салықов «бір ауыз сөздің « тұңғиық терең сыры мен мәнін:

«Бір ауыз сөз қасиетті тияды, 

Бір ауыз сөз айықпас дерітті жияды; 

Бір ауыз сөз әлемге әйгі еткізсе, 

Бір ауыз сөз жаманатқа қияды... « –

  деп   жырлайды.   Даналықтың   терең  сыры   да,  міне,  осы   сөз   арқылы

танылып, адам санасына сіңеді.

Тілімізде   қордаланған   мыңдаған   мақал-мәтелдердің   мән-мағынасына

зерделі көзбен қараған адам ең алдымен өз халқының басынан кешірген барша

өмірін, салт-сана, қалыптасқан дәстүр, дүниетанымын елестете алады. мақал-

мәтелдер, әрине,  тарих пен  өткен уақыттың табын бойында сақтаған рухани

шежіре.  Ел   жадында  сақталған   кейбір   мақал-мәтелдерден   есте   жоқ   ескі

замандардың  сарынын аңғарып, тарихи дәуірлердің дүбірін сезінуге болатын

сияқты. Мәселен,  «ғұн/хун  заманын»,  «Сақ  дәуірін» естіген  де, естімеген де

жұртшылық  бар. Ал, қазақ,  тілінде:  «Көкте  күн-жалғыз, Жерде ғұн  -  жалғыз»

деген   мақал   кездеседі.  Қазақ  этносының   (әрине   оның   ата-бабаларының)

санасында сақталып қалған бұл мақалдың мағынасын, пайда болу мотивін «тым

ерте   кездерде   ғұндар   көне   түркі   тайпаларының   басын   қосып,   бүкіл   Еуро-

азиялық   жазықтықта   ұлы   Ғұн   империясын   құрып,   аспандағы   Күн   сияқты,

сонша елді  бір  өзі ғана   билеп-төстеген  бір  ғана  ғұндар  еді»  деп  түсіндіруге

болатын сияқты.

Көмескілеу болса да, халық  санасында  сақталған  осы  ұғымның бір мәнін

бүгінгі заман (XX ғасыр) ақын-жазушылары, мәселен, Мағжан Жұмабаев: «Ғұн

Күннен жаралған», «Ғұн - Күн текті бейне» деп жырласа, Жұбан Молдағалиев:

«Осындай   боп,   білмеймін,   кімнен   тудым,   бәлкім   қайсақ,   бәлкім   бір   ғұннен

тудым...» – деп, өзінің сол ғұнның бір ұрпағы екендігін паш етіп отыр.

Осының өзі-ақ бүгінгі қазақтардың нақтылы дәйек келтіріп, дәлелдеп келе

жатқан   ұлан-ғайыр   проблемасының   күре   тамырын   атам   заманда   бабалар

аузымен айтылып қалған осы бір мақал тап басып отырған жоқ па? Сол сияқты,

«Ceгіз саққа жүгірту» деген тұрақты тіркесте бүгінгі қазақтардың көнедегі ата-

бабалары сақтарды айтып, солардың әскери айла-тәсілін аңғартып тұрған жоқ

па?

Одан берірек пайда болған «Қайда барсаң – Қорқыттың көрі» деген мақал

бүкіл Орта Азия, Кавказ, Кіші Азия халықтары арасында есімі аңызға айналған

абыз, өмір бойы өлімге қарсы күресіп өткен Қорқыт атаның  осы  бір ерекше

әрекетіне байланысты қалыптасқандығы белгілі.

Сол   сияқты:  «Өлдің   Мамай-қор   болдың»,   «Жаудықашырған   қарапайым

халық – батыр атақ Барақта қалды «, «Абылайдың асында шаппағанда, атаңның

басында шабасың ба ?, «Қасымның ханның қасқа жолы, Есімханның ескі жолы «,

«Аяз би, өліңді біл, құмырсқа, жолыңды біл «,   «Бәлен жерде Бақан тay - ол да

біздің  барған  may»  т.б.   мақал-мәтелдердің  баршасы   қазақ  халқының   жалпы

тарихына   және   нақтылы   тарихи   тұлғалардың   жеке   басына,   іс-әрекетіне

байланысты қалыптасқан.

36

Мұның   бәрі,   сондай-ақ   мақал-мәтелдердің   мотивтік   негіздерінің  басым

көпшілігі   ретроспективті   бағыттағы   үрдісте,   көне   салт-дәстүрлер   мен

дүниетанымды   уағыздау   барысында   қалыптасуы,   сайып   келгенде,   олардың

«архаикалық   құбылыс»'  екендігін   айқындай   түседі.   Замана   талабына   сай

қаншама жаңа мақал-мәтелдер пайда болып, даналық  қоры толассыз толығып,

дамып   жатса  да   оның  рухани   көзі   өткен   өмірімізге  байланысты.  Мақал-

мәтелдерді «көненің көзі, дананың сөзі» деп атауымыздың басты себебі де, міне,

осы.

Әрбір   халықтың   тілінде   қорланып,   қалыптасқан   мақал-мәтелдер   бір

заманның   ғана   емес,   әр   түрлі   заманның   және   біріне-бірі   жалғасып,   үздіксіз

дамып келе жатқан ұзақ замандардың жемісі. Олай болса, халық даналығының

ұйытқысы   саналатын   мақал-мәтелдер   мен   аталы   сөздердің  басқа  түрлері   де,

жоғарыда ескерткен екі – ішкі және сырткы –арнаның екеуі бойынша толығып,

дамып отыратығын  мойындағанымыз жөн.

Бұл екі арнаның екеуі де мұрагерлік дәстүрі негізінде қалыптасқан. мақал-

мәтелдердің   ішкі   арна   бойынша   адасуы,   мәселен,   казақ   халқы   үшін   өз   ата-

бабаларынан  рухани  мұра  болып келе  жатқан мақал-мәтелдерді оның тікелей

мұрагері   ретінде   жадында   сақтап,   өз   өмірінде   қолдану  бар   да,  бүкіл   түркі

әлеміне тән сол тәрізді байлықты «ортақ дүние» деп қабылдап, пайдалану тағы

бар.  Бұлардың   екеуі   де   атадан   балаға,   ұрпақтан   ұрпаққа  рухани  мұра   боп

ауысып, өз дүниесіне айналады. Ішкі арна мен сыртқы арна бойынша толассыз

толығып   отыратын   даналық   қорындағы   мақал-мәтелдердің   өзара   мидай

араласуы соншалық, оларды,  тек  тарихи-салыстырма зерттеу арқылы болмаса,

қарапайым жұрт бірінен-бірін ажыратып ала бермейді.

«Көпшілік   жағдайда   ата-бабаларымыздың   аталы   сөздері   бейнелі

мағынасын,   өзекті   идеясын   сақтағанымен,   тілдің   тұрақты   дамып   отыру

заңдылығына  байланысты,  берілу   тәсілі,   құрамдық-құрылымдық   тұлғасы

өзгеріп отыруы да мүмкін» [12, 250, 280 б.] – дейді Әбдуали Қайдар. Оның ең

басты себебі: түркі әлеміне ортақ, оның көптеген тілдерінде қолданыста жүрген

мақал-мәтелдердің,   баршасы   сол   тілдердің

 дыбыстық,

 тұлғалық

зандылықтарына   сәйкес   өзгеріп,   сол   тілдерге   икемделіп,   өздерінің  о   баста

қалыптасқан   «төркін-тілінің»   ерекшеліктерін   жойып   алатындығында.   мақал-

мәтелдің   бәрін   бірдей   қай  заманда,   қандай   тарихи  себептермен,

этнолингвистикалық   мотивтермен   пайда  болғанын  дәйектеп,   құжаттап  айтып

беру, әрине, мүмкін емес.Өйткені, ол мақал-мәтелдердің басым көпшілігі, тіпті

«қазақ'« болып саналатын 5 ғасырдың бер жағынан емес, өз бастауын соның ар

жағындағы тарихи тұңғиықтан, алғашқы ру-тайпалар заманынан алады.

37

жүктеу/скачать 0,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: