А. Т. Хусаинов агроэкология оқу құралы / Учебное пособие
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 9. Дәріс. Өсімдіктердің қорғаныш химиялық құралдарын экологиялық негіздерде қолдану. Күндік топырақтағы өсімдіктер.
- Бақылау сұрақтары
| Бақылау сұрақтары:
1 Азоттық минералды тыңайтқыштарды қандай түрлерде шығарады және қолданады? 2 Ластайтын заттардың жоғары мөлшерімен фосфордың қандай түрі ерекшеленеді? 3 Калий тыңайтқыштары қандай элементтерді құрайды? 9. Дәріс. Өсімдіктердің қорғаныш химиялық құралдарын экологиялық негіздерде қолдану. Күндік топырақтағы өсімдіктер. Жоспар: Өсімдіктер химиялық қорғаныш туралы ілім. Өсімдіктер химиялық қорғанышының экологиялық негіздері. Күндік топырақтағы өсімдіктер. Тағы да пестицидтарды құрамы және химиялық қассиеттері бойынша жіктері болады. Көп таралғандар: хлорорганикалық пестицидтар- полициклді және хош иісті көмірсүттектер галоид өндіретін; фосфорорганикалық пестицидтар – фосфорлы қышқылдардың күрделі эфирлары; карбонаттар – карбомин туындылары, тио және дитиокрбомин қышқылдары; құрамында азот бар пестицидтар– мочевина, гуанидин, фенол туындылары. Сондай-ақ пестицидтарды қоршаған ортаға төзімдлігі не биожинауға қабілеттігі бойынша бөледі. Бүл қассиеттер препараттардың химиялық құрылымы және физико-химиялық ерекшеліктеріне негізделген. Пестицидтарды топырақта ыдырау төзімдлігіне қарай 1- өте берік (улы емес компоненттердің шіру уақыты 2 жыл);2- берік (жартыжылдан 2 жылға дейін); 3-орташа берік (6 айға дейін); 4 аз берікті ( 1 ай ). Пестицидтардың көбі синтетикалық химиялық қосылыстарға – ксенобиотиктарға жатады, яғни биосфераға жат заттар (гр. Xеnos – жат). Пестицидтарды көп көлемде қолданғандағы қалдықтар немесе метаболизм өнімдері қоршаған табиғи орта объектлерінде жиналып қоректік тізбектермен көшеді және болдырмайтын жағдайлар туғызады, ас суының сапасына кері әсерін тигізеді және т.б. Пестицидтардың ауыл шаруашылығында қолданылу ерекшелігіне олардың биосферадағы айналымы және жоғарғы биологиялық активтлік жатады. Пестицидтар топырақта, өсімдіктерде, жануарларда жинала отырып, қалыпты биологиялық заттардың айналымының циклон қайтамсыз және терең бүзып, топырақтың эко жүйе өнімдлігін төмендетеді. Пестицидтар санының басымы – кумулятивтік, олардың зиянды әсері тек концентрацияға ғана емес, әсер ету үзақтығына да байланысты. Биоаккумуляция процесінде пестицидтардың қоректік тізбекпен жылжуында концентрацияның жоғарылауы көбірек болады. Биотрансформация процесінде пестицидтар детоксикациямен қатар токсикациясы да болады. Улану мөлшері – доза, яғни улануға жеткілікті заттың мөлшері. Пестицидтардың улығын минималды дозамен салыстырмалы теңейді, 50 процент тәжірме – органикалық группаларының өлімін туғызады; бүл дозаларды ЛД50( ӨД50) символымен белгілейді. Улылығы бойынша адам және жылықанды жануарлар үшін пестицидтар бөлінеді: 1-қатты әсер етуші - ӨД50 50 мг/кг дейін таза массадан жоғары (бромды метил және т.б.) 2-жоғарғы улы - ӨД50 200 мг/кг дейін (базудин және т.б.) 3- орташа улы - ӨД50 1000 мг/кг дейін (мыс купоросы) 4- улылығы аз - ӨД50 1000 мг/кг аса ( бордос суйықтығы, витавакс, диален, неорон, күкірт және т.б.). Қазіргі кезде агроэкожүйеде пестицидтардың көбейіп кетуін болжап отыру үшін математикалық әдіс жасалған. Пестицидтердің классификациясың улылығы бойынша олардың комплексті гигиеналық классификациясы болады. ҒЗИ-да өңденген гигиена және пестицидтер улылығы (ұшқырлық дәрежесі, аккумуляция, сыртқы ортаға төзімділігі, адам және биотаның бөлек әсерлерінен көрінуі мүмкін және т.б.). Мына жағдайда препараттың қауіптілігі лимитті критерий негізінде анықталады. Ағзаға комплексті әсер дәрежесі бойынша пестициді 4 классқа бөледі: аса қаупті; 2- жоғарғы қаупті; 3- орташа қаупті; 4- аз қаупті. Критериялар жүйесін қоса пестицидтердің экотоксикация бағалау шкаласы өндірілген, олардың ішінде токсикологогигиеналық – номативтер бойынша бағалау, жылықанды жануарлармен адамдарға улылығы (ӨД50 мг/кг), сондай-ақ олардың организміне аккумуляцианың әсері. Эколого-агрохимиялық – топырақтағы персистентостлығы; топырақтағы миграциясы, өсімдіктердегі тронслокация, топырақ арқылы фитотоксикация әсері, инсоляциядағы реакция. Паразиттермен жыртқыштардан басқа симбионттар да бар, яғни өсімдіктермен жануарлар, оларсыз организм дұрыс өмір сүре алмайды. Жәндіктердің әр қамтамасу сатысында (жұмыртқа, ұрық, қуыршақ, ересек форма) өз жаулары болады және симбионттар. Жәндіктерді пестицидтармен жою өте көп, барлық түрлі – түсті өсімдіктерді шамамен 80 процент болады. Ара өлімінен ғана шығын 2 млд. рубль құрайды (1985ж. бағамен ). Дәлемдеме бойынша жәндіктердің өлімі тек қана гербицидтермен уландырудың барысында өскен жөқ, сонымен қатар химикаттармен өздерлген участклерден ұшып келген аралардың басқа иісі болған және олар ұяларынан қуылған. Калифорнияда егістіктерді пестицидтермен авиаобработка барысында 10...20% ара жанұялары өледі. Осындай жағдайдар Болгария мен Польшада да байқалған Краснодар өңіріндегі аралардың пестицидтерден өлуінің зерттеу бойынша бірінші аралардың мықты түрлері өледі, өйткені олар өсімдіктердің көп бөлімін мекендейді және алыс участкілерде. 70 жылдардың ортасында КСРО территориясында пестицидтер мен уландырудың нәтижесінде жыл сайын 40% бұғылар, қоян мен қабандар, 77% үйректер мен қаздар, 30% артық балықтар өлген. Статистикалық мәліметтер бойынша 1938 жылы пестицидтерге төзімді жәндіктердің 7 түрі белгілі болған, бірақ 1984 жылы бір және бірнеше аскарацид не инсектицидтердің белгілеуі бойынша шамамен 450 түр бар. 150 фитопотогенді организмдер, пестицидтерге төзімді сүтқоректілер мен нематодтың 10 түрі белгіленген. Пестицидтерді қолдануда мына жағдайды ескеру керек: олар топырақтағыларға әрдайым жағымсыз әсер етеді және пестицидтер нитрификация процессін туғызады. Пестицидтерді интенсивті қолданғанда топырақтың стеримизациясы байқалады (Мысалы, Индияның кейбір аудандарында және Индонезияда қант тросниктарын өсіруде). Гомеозтазды бұзып, доминантты форманың резистентін өзгертіп, кезегіне индуцируліқ жасап және микробоценозға гербициттер әсер етеді. Егер микробиологиялықәсерден кейінгі 60 күн кейінде қалыптасса, онда микробиоценозреакцияы қайтарымдыболып есептеледі; ол еге микроорганизмдердің белгілі бір формалары ингибридтелгенде вегетациялық периодтың аяғына дейін 50 процент сақталса, онда ол қайтарымсыз реакция болады. Су - биосфераның басты компоненті және биота өмір сүруінің негізгі факторы – пестицидтердің басты транспорттың құралы болып келеді. Топырақтық және грунттық сулар, су ағындары және ішкі суаттар, содан кейін әлемдік мұхит токсикантардың соңғы пункті болып келеді. Тұрақты липофильді пестицидтерді кең территорияларда көп мөлшерде жиі қолдану су қоймалардың ластануына әкеліп соғады. Токсиканттар сұйық және қатты ағындармен қоғалады. Жоғарғы қабаттағы сулардың пестицидтермен ластануы апаты нәтижесінде және де препараттарды сақтауда және тасымалдау ережелерін бұзуда, песитицидтерді қолдану процессінде аэрозольдер және бұларды жоюда,, пестицидтерді өңдегенде болады. Лимандардың ұсақ сулары және әлсіз ағын шарттарыбойынша өлшенген бөлшектер аквторидің басына салынып, үлкен ластанған зоналарды құрайды. Гербицидтердің грунтті сулардан және тұнбалардың ойылуы өте баяу жүреді. Әлемдік практика бойынша пестицидтерді қолданғанда олар өз ішінде потенциалды қауіпті әкеледі. Белгілі шарттарда біріншіден регламенттердің бұзылуы және препараттарды қолдану мен сақтау ережелерінде адамдарға аллергенді, гонадотокситті, канцерогенді, терлі- резорбитті, мутагенді, бластомогенді, тератогенді, эмбриотокситті және эмбриотропті жерлер боуы мүмкін және күшті әсерлі улылық заттармен улану. Тура және қосымша әсермен қолданылатын пестицидтердің заңды түрде соның ішінде себепті қатынасқа экологиялық көзқараспен байланысты. Осылардың әсерінен барлық қателіктері шығады. Кез келген пестицид келешектегі экосистемаға кіредә және әр санын өзгертулерге әкеледі. Пестицидтердің әсері ешқашан бірден маңызды болмайды. Соның әсерінен пестицидтерді бөлуге болады: пестицидтері үшін, биосферадағы тірі ағзаларға токсикалық әсері мінезделген, жалпы аттары гербицидттер, инсектецидтер, фунгицидттер және т.б. – табиғи кешендердің және оның компоненттерінеаса есеп бермейді; жануар мен адамдар үшін пестицидтер аса токсикантты болады; жалпы түрлердің саны агроценозда бір бөлшек проценттен аспайды (биосферада максимумы 0,5%) пестицдтерді қолдануда объектлері ғана бұзылмай басқа көптеген түрлері әсері болмаған соның ішінде кәдімгі жаулы және формасы бұзатын паразиттері қауіптенеді. Пестицидтерді популяцияға қарсы қолданада, пестицидтердің әсері популяцияның тығыздығымен ғана болмай, сонымн қатар популяция объектісінің үлкен маңызы бар. 1995 жылдың басына Ресей Федерациясы 20 млн 360 мың га министерлік ауылшаруашылық өнім үшін ауылшаруашылық құнарлығы және оның жоғарғы қышқылды жерін алып жатыр. Атмосферадағы белсенді қышқылдарының проценттері, гидросферасы біріншіден антропогендік факторымен тығыз байланысты, ал азоттық қосындылары техогендік шығындарымен байланысты Ю.К.Израэль есептеуінше (Израэль 1984) қышқылды тұнбалардың әсерінен, батыс шекарасы алғашқы КСРО арқылы өткен, ауылшаруашылыққа солтүстік–батыстағы бөліміндегі елдерге жыл сайын 100 млн. рубль шығын келтірілген. Қышқылдық топырақтарда 30 – 40 % минералдық тыңайтқыштардың эффективтілігі төмендейді, азоттың азаюы жоғарылайды, өсімдіктердің оңу элементтері бұзылады, радионуклеидтермен ауыр металлдары жиналады, сапасы нашарлайды, гроценоздардың ауа-райына деген төзімдлігі төмендейді. Жыл сайынғы егіннің жоғалуы, қауіпті ауа-райының қосымымен байланысты тек бидайда 10-12 млн.т есептеленеді. Ізбестендіру, топырақ жұту кешенді ионның сутегісі және алюминий ионның Са және Ма-мен байланысты, оның ең маңызды тәсілі тамырлы қышқылды топырақтың жақсаруы, қышқылдың мелиоранттағы өндіруі келесі жағдай бойынша көбісі ауылшаруашылықтардың Рh топырағында 6,0-6,5-те өңделеді, қышқылды топырақтың ізбестендіруі бойынша оларды 5 топқа бөлуге болады. 1 топ – қышкылдықа жағымды: хлопчатник, люцерна, эспарцет,қантты, конопля, капуста, қызылша. Олар нейтралдық реакцияда жақсы өседі,( рН 7 – 8 )және ізбеске өте жағымды. 2 топ - жоғары қышқылдыққа жағымды: арпа, жүгері, фасоль, бұршақ, күнбағыс, қияр,сарымсақ, салат. Бұл өсімдіктер аз қышқылды немесе нейтралды реакцияда өседі (Рh 6–7) және ізбестендіруде сонымен қатар қатты қышқылдарда өтеді, бірақ орташа қышқылды топырақтарда да болады. Ізбестік топырақтың егіншлігі аса жоғарылайды, және жоңышқаның қыстауы аса төмендейді. 3 топ – жоғары қышқылдыққа нашар төзімді: қарабидай, сұлы, тары, қарақұмық, қызанақ, сәбіз. Бұлар pH (4,5 – 7,5) жақсы өседі, сонымен бірге нашар қышқылды топырақтарда (рН 5,5–6,0). Ізбестендіру күшті және орташа қышқылды топыраққа жағымды келеді, бірақ мобилизациялық күшеюы өсімдіктердің азотпен қамтуын және күлді элементтермен жақсыртады. 4 топ – картоп және зығыр. Бұлар күшті қышқылдарды ізбестендірілгенде ғана өседі. Картоп жоғары қышқылға аз жағымды, және қышқылды жерлерде жақсы өседі. Зығырға тиімді әсердіңаралығы жағымды. Ол жоғарғы қышқылға төзімді болып келеді. Теріс қатынасы жоғарғы дозалар ізбесіне нейтрализациялық қышқыл ғана болмай топыраққа деген бордың қатынасы азаймайды, сонымен қатар кальцийдің концентрациялық ионы өсімдіктердің және басқа магний, калий катиондардың пайда болуына казіргі кезде мелиоративтік материалдардың ізбестендірумен бірге өнеркәсіпте пайдаланады:металлургиялық шлактар, көмір күйе, бор, фосфат-шлактар, феррохромовтық шлактар, сланцтық күлі, дефскат. Қоршаған ортаны ластауының қауіп қатеріне токсиканттары қолданатын материалдарын, экологияда байқау қойылған лимиттік стандарттары, санитарлы нормалары мен талаптары регламенттық документтермен. 5топ – көк люпин және сары, сераделла, шай бұтағы. Бұл дақылдар қышқылды топырақтарда да жақсы өседі (рН 4,5–5,0) және нашар – сілтілер мен нейтралдықтарда. Су ерітінді кальцийға топырақта сезілетін болады. Әсіресе вегетация басында, сондықтан олар жоғары дозалы ізбеске кері болады. Бірақ аз деңгейлі дозада магний барларда егіншлік төмендеуі байқалады. Ізбестендіру кезінде пайдалы микрофлоралар белсендіріледі, өсідіктердің минералдық қорегі жақсалады, соның әсерінен трансформацияның қосындылары жақсы физикалық топырақ құнарлығына өзгертіледі. Минералдықты қолданудан тиімділік жоғарылайды. Барлығы қоршаған ортаға кері әсерін төмендетуге әкеледі. Ізбестендіруді иондардың күрделі металлдардың төмендетуіне жатқызады. Ізбестің әрбір тоннасы 5 жыл әсері ауылшаруашылыққа 0,5 – 0,6 т/га өнімді береді. Ізбестендіруден кейін әсер уақыты мелиорант дозасынан тәуелді болады. Мысалы, кіргізген 3 – 4 т ізбесі 1 гектарға әсері 5 – 6 жылға дейін созылады, ал 6 – 8 т-да 10 – 15 жылға дейін және одан да көп. Бақылау сұрақтары: Пестицидтардың көбі синтетикалық қандай химиялық қосылыстарға жатады? Қышқылдық топырақтарда минералдық тыңайтқыштардың эффективтілігі қанша % төмендейді? Ізбестендіруден кейін әсер уақыты неге тәуелді болады? жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|