Топырақтарды экономикалық және экологиялық бағалау. Топырақты бонитеттеу

Топырақты бонитеттеу жер кадастрының құрамды бөлігі бола отырып, халық шаруашылығы мен адамдардың әлеуметтік өмірінде пайдаланылатын табиғи ресурстардың жалпы бағалануының бір бөлігі ретінде қаралады. «Кадастр» сөзі латынның capitastrum деген сөзінен шыққан. Бұл сөз «салық алынатын заттардың тізімі» деген ұғым береді. Осыған байланысты әуелі кадастр де салықтанатын заттардың тізімі тіркелген кітапты (реестр) айтатын. Сонымен жақты түсінікте жер кадастры – жер салығы алынатын заттар туралы кітап, ал кең түсігнікте – жерге салық салу үшін туралы мәліметтерді алу мақсатымен жерді есепке алу, жазу және бағалау бойынша жүргізілетін әрекеттер жүйесі.

Бүгінгі күнде жерді бағалаудың қажеттілігі жер қатынастарының өзгеруіне және жерді, жер пайдалану құқығын сату-сатып алу мүмкіндігінің пайда болуына байланысты өсуде.

Ресейде топырақты бонитеттеу әдістемесінің және теориясының дамуының негізін В. В. Докучаев қалады. Бұл ғалымның ойлап тапқан табиғи-тарихи топырақты бағалау әдісі 1882-1887 ж.ж. Нижегород губерниясында жүргізілген бағала жұмыстарында іс жүзінде қолданылған. Ол топырақтарды бағалауда ең алдымен топырақты табиғи дене ретінде бағалады. Мұнда адам қатынасы және уақыт жағдайлары ескерілмеді. Сол үшін топырақ құрамын зерттеп, оның физикалық қасиеттерін топырақ астындағы қабаттармен байланысын біліп алып, топырақтардың салыстырмалы құндылығын ұсынған.

Бұл теориялық жайларды кейін басқа да ғалымдар әрі қарай дамытты.

Бағалау жұмыстарын жүргізіуде далада топырақ құрылымы, қалыңдығы, бедер, өсімдіктер зерттеліп, топырақ түрлері (топтары) анықталып, карталарда және жергілікті жерлерде олардың шекаралары белгіленеді, жиналған мәліметтер лабораторияда өңделеді. Топырақтың әр түрі бойынша қарашірік, азот, су мөлщері, механикалық құрамы, сіңіру қабілеті анықталып, топырақтың сығындысы талданады. Әрине мұндайда, топырақ абсолютті емес, салыстырмалы түрде бағаланады. Сонымеен, топырақты бонитеттеу кезінде топырақтың табиғи қасиеті және нышандары алынады, олар өз кезегінде дақылдардың шығымдылығы немесе өнімділігі, топырақтарды топқа бөлудің дұрыстығын дәлелдеу үшін пайдаланылады.

Қазіргі уақытта қолданылатын әдістемелік ұсыныстарға сәйкес топырақтарды бонитеттеу деп салыстыруға келетін егіншілік қарқындылығында және агротехника деңгейінде топырақтарды олардың құнарлығы бойынша сапасын салыстырмалы түрде бағалау түсініледі. Көрсеткіштер ретінде дақылдардың өнімділігі және онымен тығыз байланыстағы топырақтың ең орнықты қасиеттері бойынша құрылған шкала көрсеткіштеріне (балл) өнімділік бойынша балдарды ескеріп, түзетулер енгізіледі.

Жерді экономикалық тұрғыдан бағалауға, оның принциптері мен міндеттеріне ерекше көңіл беру керек. Жерді экономикалық бағалау мемлекеттік жер кадастрының қорытындылаушы құрамдас бөлігі болып саналады, ол қалыптасқан топырақ құнарлығына объективті сандық сипаттама береді.

Экономикалық бағалау деп ауыл шаруашылық өндірістің негізгі құралы ретінде жер сапасын экономикалық көрсеткіштер арқылы бағалауды айтады.

Студент жерді бағалаудың барлық негізгі экономикалық тәсілдері үш тәсілге негізделуін ұғып білуі керек, олар табыс, салыстырмалы және шығынды.

Былайша айтқанда, сатылатын осындай объектердің құны бұл объектің құнын есептеуде алғашқы анықтама болып саналады, немесе үнемді сатып алушы салыстырған объектің құнынан артық бермейді.

Экологиялық бағалау – бұл белгіленген немесе жоспарланған іс-әрекеттің зардаптарын жүйелі талдау процесі, сонымен қатар бұл іс-әрекеттің түрін жоспарлау, жобалау және іске асыру барысындағы талдау мен кеңестердің нәтижелерін есепке алу.

Экологиялық бағалау процесіне енгізіледі: жоспарланған іс-әрекеттің қоршаған ортаға деген потенциалды әсерін болжау және оның маңыздылығын бағалау; мүдделі жақтардың өзара оңтайлы шешімдерін табу мақсатындағы кеңестер; шешімдерді қабылдау процесінде белгіленген іс-әрекеттке қарасты әсерлерді бағалау нәтижелерін пайдалану.

Экологиялық бағалау үш негізгі принциптерге сәйкес жүреді: превентивтік (сақтандыратын, алдын алу), комплекстік және демократияшыл.

Экологиялық бағалаудың міндеті табиғи ортаның әр құрауыштарында «стандарттар мен нормативтер» қанша сақталады немесе орындалады, сонымен қатар табиғи-әлеуметтік орта жалпы белгілінген іс-әрекетке орай әрекеті қандай соны бақылау.

Экологиялық бағалаудың заты болып қоршаған ортаға белгіленгін іс-әрекеттің әсері саналады. Әсер немесе ықпал деп қоршаған ортадағы белгіленгін іс-әрекеттің толық немесе жартылау нәтижесінен болған өзгерістерді айтады.

Экологиялық бағалау келесі критерийлер арқылы сатылы жүргізіледі: 1) қоршаған ортаға деген әсердің масштабы; 2) әсер ету объектісі; 3)экологиялық жағдай; 4) қоршаған ортаға деген болдырмайтын әсер түрі; 5) қауіп-қатер жасайтын іс-әрекеттің экологиялық аспекті.

Жерді пайдаланудың экологиялық тиімділігін есептеу әдістемесі тура және жанама әсерді анықтауға негізделген.

Тура экологиялық әсер дегеніміз қарастырылатын іс-әрекет объектісінің жерді пайдалану нәтижесінде қоршаған ортаға деген ықпал деңгейінің өзгеруінен қоршаған орта сапасының және адамдардың мекендеу ортасының, олардың денсаулығының жақсаруын айтады.

Жанама экологиялық әсер егіншілікті экологиязациялау барысында күтіледі, онда бұрынғы егіншілік жүйесіндегі өндіріс өнімі өзінің сұраныс қасиеттеріне сай өзгереді, бұл өнімнің өндіру және сұраныс балансы өзгереді және табиғи ресурстарды пайдалану, жерлерді алу, шығарындылар жаңа экологиялық жүйе бойынша азаяды.

Толық экологиялық әсер – бұл жаңа егіншілік жүйесін енгізу барысында қоршаған ортаның ластануының төмендеу (арту) және табиғи ресурсты шығындану дәрежесін анықтау болып саналады.